Morgunblaðið - 21.12.2001, Blaðsíða 38

LISTIR
38 FÖSTUDAGUR 21. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SKÁLDSÖGUR Amy Tan hafa
allar fjallað um togstreitu tveggja
menningarheima, þess kínverska
og þess bandaríska, og ekki laust
við að maður spyrji sig hversu
lengi er hægt að halda þessu
áfram. Og svarið er auðvitað: Al-
veg endalaust.
Það er ekki bara svo að Amy
Tan sé einstakur sagnameistari
heldur á hún rætur í hinni æv-
intýralegu kínversku sagnaþjóð.
Þjóð sem hefur lík-
lega þolað stórtækari
þjóðfélagsbreytingar
en aðrar þjóðir á 20.
öldinni, með harm-
leikjum og fórnum
sem á köflum virðast
ofurmannleg. Og í
hverri sögu reynir
Amy Tan á þanþol
hverrar mannlegrar
taugar sem með les-
andanum býr.
Svo er einnig í nýj-
ustu skáldsögu henn-
ar, Dóttir beinagræð-
arans. Þar segir frá
Ruth, konu um fer-
tugt, sem er föst í einhvers konar
gildru á framabraut sinni í Banda-
ríkjunum. Hún skilgreinir sig sem
bandaríska og hefur engan sér-
stakan áhuga á sögu formæðra
sinna; finnst hún í besta falli óljós
og ruglingsleg og móðirin byrði.
Hún gerir sér engan veginn grein
fyrir því að gildran sem hún er
föst í er hluti af þessari sögu og
verður ekki leyst nema hún kynni
sér hana. Gildran er það sem móð-
ir hennar kallar bölvun sem hvílir
yfir ættinni.
Móðir Ruth, LuLing, hefur
skráð söguna niður og þegar sú
gamla fer að tapa minninu og bera
á borð staðhæfingar sem Ruth
finnst ekki geta staðist fer hún að
blaða í því sem móðir hennar hefur
skráð. Í þeirri sögu er LuLing
stöðugt að leita að nafni móður
sinnar, sem hún sjálf kallaði Bestu
frænku og var dóttir beinagræðara
í litlu þorpi skammt frá Peking.
Besta frænka kom úr heimi alda-
gamalla kínverskra hefða en fékk
frjálslegt uppeldi og menntun hjá
föður sínum. Hann var auðvitað
varaður við þessu frjálslyndi, það
væri ekki gott veganesti fyrir dótt-
ur hans, en hann lét allt slíkt hjal
sem vind um eyru þjóta. Og auð-
vitað var það ekki frjálslyndi hans
sem varð upphafið að harmsögu
hennar, heldur fordómarnir og
þröngsýnin sem aðrir voru haldnir
af. En í kínversku samfélagi höfðu
viðvörunarraddirnar rétt fyrir sér.
Smám saman kom þó önnur
skýring í ljós. Sú átti
sér upphaf í þeim
beinum sem beina-
græðarinn notaði í
læknisstörfum sínum
og dró Besta frænka
þá ályktun að þeim
fylgdi bölvun. Hún sá
hvaða afleiðingar sú
bölvun hafði fyrir föð-
ur hennar og hana
sjálfa og vildi afstýra
því að hún eyðilegði
líf LuLing, sem fæðist
inn í hina aldagömlu
kínversku arfleifð, en
fullorðnast inn í þær
þjóðfélagsbreytingar
sem verða með alls konar komm-
únismum – og kemst um síðir til
Bandaríkjanna, þar sem dóttir
hennar, Ruth, fæðist. Sú Ruth sem
ætlar sér að snúa baki við arfleifð
sinni og vera al-bandarísk, allt þar
til arfleifðin eltir hana uppi og
neyðir hana hreinlega til að horf-
ast í augu við sjálfa sig.
Sagan er sögð bæði af Ruth og
LuLing og þræðirnir svo snilld-
arlega vel ofnir saman að minnir
helst á mynd af gena-keðju. Minn-
ingin um harminn, óttann, viljann
og þrautseigjuna er svo sterk að
það er eins og hver ný kynslóð
fæðist með hana í blóðinu. Skiln-
ingsleysið á milli kynslóðanna er
þó nánast óyfirstíganlegt, vegna
þess að þær eru að takast á við
ólíkar þjóðfélagsgerðir, ólíkt
stjórnmálaumhverfi, ólíkt gildis-
mat – og umfram allt ólíkt tungu-
mál. Það er undirstrikað rækilega,
þegar Ruth þarf að fá gamlan Kín-
verja, sem les mandarísku, til að
þýða fyrir sig það sem móðir
hennar hefur skráð. Þótt hún geti
bjargað sér á mandarínsku hefur
hún aldrei nennt að læra ritunar-
hátt hennar, aldrei hirt um að
skilja og læra þann hugarheim
sem býr að baki þessu stórbrotna
tungumáli og þar með lykilinn að
eigin lífi og framtíð.
En Dóttir beinagræðarans er
ekki bara einföld saga um sam-
skipti móður og dóttur. Hún er
saga þjóðar í heila öld, saga þeirra
sem þurfa að yfirgefa sína móð-
urjörð, saga kvenna, saga leynd-
armála og hálfkveðinna vísna, þar
sem skömmin og sársaukinn eiga
sér rætur í hjátrú og örlagahyggju
– sem virka svo kannski eins og
hver annar einfeldningsháttur og
hvunndagsatburðir í nýja heimin-
um vestræna. Mikið væri dásam-
legt ef til væru fleiri höfundar eins
og Amy Tan, sem hafa það að ævi-
starfi að skrá niður sögu og lífs-
baráttu kynslóða sem eru að
hverfa. Þó ekki væri nema barátt-
una fyrir því að fá að vera mann-
eskja á tímum sem slíkt brýtur í
bága við ríkjandi öfl og gildismat.
Dóttir beinagræðarans er dýrð-
leg saga og gefur fyrr bókum Amy
Tan síður en svo eftir. Og þýðing
Önnu Maríu Hilmarsdóttur er
hreint afbragð. Málfar er hnökra-
laust og hvað úrvinnslu setninga
yfir á íslensku varðar, þá bregður
hvergi skugga á. Eigi að síður er
þýðandinn mjög trúr stíl og and-
rúmslofti sögunnar, svo það tapast
ekkert við færsluna á milli tungu-
mála. Það skiptir hreint engu máli
hvort hún er lesin á ensku eða ís-
lensku að því leytinu.
Hins vegar er alltaf skemmti-
legra að lesa bækur á sínu eigin
tungumáli ef vel tekst til – eins og
í þessu tilfelli.
Gildran í blóðinu
BÆKUR
Skáldsaga
Höfundur: Amy Tan. Þýðandi: Anna María
Hilmarsdóttir. Útgefandi: Vaka-Helgafell.
405 bls.
DÓTTIR BEINAGRÆÐARANS
Súsanna Svavarsdóttir
SALMAN Rushdie er sennilega
þekktasti samtímahöfundur ver-
aldar. Hann hefur skrifað ferða-
sögur, smásögur og skáldsögur
sem flestar hafa hlotið lof í
gegnum tíðina, bókin Midnight’s
Children hlaut m.a. Book-
er-verðlaunin sem besta Book-
er-verðlaunabók frá upphafi og
sögur hans hafa verið þýddar á
fjölda tungumála. Frægð hans og
alþjóðlegt mikilvægi stafar þó ekki
beinlínis af bókmenntalegum af-
rekum, sem þó eru umtalsverð,
heldur var Rushdie ýtt í brenni-
depil alþjóðastjórnmála þegar
klerkastjórnin í Íran kvað upp
dauðadóm yfir höfundinum árið
1989 sökum meintra helgispjalla í
bókinni Söngvar satans. Deilurnar
umhverfis Rushdie urðu táknræn-
ar fyrir menningarlegan árekstur
austurs og vesturs og hann sjálfur
annað og meira en farsæll rithöf-
undur.
Þess vegna er óhætt að segja að
nærvera Rushdies sé áberandi
langt utan bókmenntaheimsins,
hann er orðinn merkingarfræðileg-
ur fjársjóður sem fjölmargir hópar
hafa reynt að merkja sér síðan
dómurinn var kveðinn upp; en um
leið og hann er píslarvottur hins
frjálsa texta hefur lífi hans að
sumu leyti svipað til vondra
spæjarasagna – hann birtist á sviði
með rokkstjörnum frammi fyrir
tugum þúsunda tónleikagesta sam-
hliða því sem leyni-
þjónusta Breta vakt-
aði hvert hans fótmál.
Hann var ekki aðeins
dauðadæmdur heldur
var hann líka heims-
frægur. Hann varð
menningarleg súper-
stjarna í lífshættu og
tók þannig jafnvel eig-
in skáldskap fram í
æsileika.
Það er því óhætt að
segja að fáum bókum
fylgi jafnmikill far-
angur og skáldsögu
eftir Rushdie, og það
sem reyndar hefur
gert hans síðustu verk svo afskap-
lega áhugaverð er meðvitund
Rushdies um þessa stöðu sína. Auk
þess er hann í skáldskap sínum
ferðalangur um fjarlæg lönd sam-
tímis því sem hann merkir sér
sama veruleika og lesandinn þekk-
ir. Hann er mikilvæg rödd fjöl-
menningar en poppkúltúrinn sem
Rushdie hefur umvafið sig þekkir
engin landamæri; hann reisir verk
sín úr textabrotum og menning-
arbrotum – úr hámenningu, lág-
menningu, jaðarmenningu og
sögulegri menningu, skáldaðri
menningu og öllu þar á milli – og
fyllir skáldverk sín af vísunum,
skírskotunum, umskrifunum og
endursköpunum á svo breiðu sviði
að fáir höfundar komast með tærn-
ar þar sem samtímavitund Rushd-
ies hefur hælana: frá
græna skrímslinu
Hulk til James Joyce;
í verkum Rushdies úir
allt og grúir af ólíkum
textum og frásagn-
artöfrum. Og næst
nýjasta skáldsaga
Rushdies, The
Ground Beneath her
Feet, sem nýkomin er
út í þýðingu Árna
Óskarssonar sem
Jörðin undir fótum
hennar, flaggar öllum
þessum einkennum,
að viðbættum gítar-
sólóum og rokkriffum,
svo mjög að þeim lesendum sem
ekki eru þeim mun betur að sér í
poppsögu liðinna áratuga, goðsög-
um liðinna árþúsunda og listmenn-
ingu aldarinnar þykir væntanlega
nóg um allt írafárið í textanum.
Segir hér sögu rokkhjónanna
Ormusar og Vínu sem saman
mynda vinsælustu rokksveit allra
tíma, VTO. Vinsælli en Bítlarnir,
stærri en Rolling Stones, VTO
lagði heiminn að fótum sér í röð
ódauðlegra söngva og risavaxinna
tónleikaferðalaga. Eitt þeirra
þekktasta lag, The Ground Be-
neath Her Feet, varð einmitt vin-
sælt nýverið í flutningi írsku rokk-
hljómsveitarinnar U2 en að mati
Bono, söngvara sveitarinnar, var
þar einmitt á ferðinni fallegasti
ástarsöngur sem hann hafði
kynnst. Er einhver farinn að vera
ringlaður? Gott. Þetta er kannski
besta dæmið um náin tengsl
Rushdies við afþreyingar- og
poppkúltúr samtímans. Írska
sveitin U2 (sem er til) flutti nýver-
ið lag eftir VTO (sem er ekki til) á
útgefinni plötu þar sem textinn er
eignaður Rushdie. Hann, hins veg-
ar, lagði Ormusi lagið fyrst til í
skáldsögu þessari, en í henni er
einmitt að finna endalausa leiki og
misjafnlega stórvægilegar breyt-
ingar á því sem gerst hefur í vest-
rænni menningu síðustu áratuga.
Lou Reed er til, en hann er kona.
Árið 1989 hvarf vesturströnd
Mexíkó í gríðarlegum jarðskjálfta.
Kennedy var ekki myrtur í Dallas
og Nixon varð aldrei forseti. Pönk-
ið kom fram, en rann ekki undan
rifjum McLarens og Westwood
heldur kunningjafólks Ormusar. Í
veruleika bókarinnar heitir Fakt-
orían hans Warhols Slaughter-
house 22, og skeytir hann þannig
saman í eitt þeim Vonnegut og
Heller.
Ósamræmið milli veruleikans
sem Rushdie lýsir og heimsins sem
við lifum í er reyndar einn af mik-
ilvægustu þráðum verksins, báðir
eru til og listsköpun Ormusar á
rætur að rekja til þeirrar vitn-
eskju, sem hann einn býr að, að
heimarnir séu tveir, og kannski
fleiri, að þeir séu ósamræmanlegir
og séu um það bil að lenda í
árekstri þar sem annar mun verða
undir og deyja. Jarðskjálftum
fjölgar sífellt eftir sem líður á öld-
ina og eru, að mati Ormusar,
áþreifanlegur vitnisburður um
dauðastríð heimsins. Jarðskjálft-
ana má líka sjá sem sprengikraft
menningarinnar og þjóðlífsins sem
Rushdie lýsir í bókinni, en eins og
oft áður, ekki síst í Hinsta and-
varpi márans, sem einnig var þýdd
af Árna Óskarssyni, birtist sagan
okkur sem marglita bútasaums-
teppi; allt iðar af mannlífi og hvert
einasta götuhorn á sér sögu ef að-
eins er skyggnst undir yfirborðið
því nútíðin hylur aldrei fullkom-
lega fortíðina í verkum Rushdies.
Í rauninni er óþarfi að lýsa
söguþræðinum í skýrari dráttum.
Flétta er hugtak sem ég hef á til-
finningunni að hafi aldrei vakið
áhuga Rushdies, og skáldsagan
sem er til umfjöllunar hér er enn
eitt dæmið um það. Ein saga kallar
á aðra, líf kallast á við önnur líf,
ekkert er sértækt eða aðskilið, allt
tengist í hringiðu frásagnarinnar.
Skáldsagan sem hér birtist ís-
lenskum lesendum er mikið verk,
að mörgu leyti fyrirmyndarverk,
Rushdie reynir við svo margt, set-
ur markið svo hátt, að þó honum
fatist stundum flugið er hið gríð-
arlega rými þessarar skáldsögu
svo yfirfyllt að á hverri einustu
opnu finnst eitthvað við hæfi.
Heildarmyndin er kannski ekki
skýr en það er auðvelt að fyrirgefa
Rushdie. Þýðing Árna er mjög
góð, ég ímynda mér að Rushdie sé
erfiður höfundur að þýða og hon-
um tekst vel til í ýmsum erfiðum
dæmum sem ég horfði sérstaklega
eftir. Þá fylgir indverskur orðalisti
í lokin sem ekki er í frumútgáfunni
og kemur sér vel.
Heimur á heljarþröm
– en rokkið lifir!
BÆKUR
Skáldsaga
Salman Rushdie
í þýðingu Árna Óskarssonar
Mál og menning
509 blaðsíður.
JÖRÐIN UNDIR FÓTUM HENNAR
Björn Thor Vilhjálmsson
Salman Rushdie
ÞAÐ er sorgleg staðreynd
hversu lágt sjálfsmat flestar ung-
lingsstúlkur hafa og hefur höfund-
ur þessarar bókar mikla reynslu af
því. Tricia hefur í mörg ár svarað
fyrirspurnum unglinga í breskum
unglingatímaritum og farið í sjálf-
boðavinnu í skóla að uppfræða þá
um rétt sinn.
Það er oft ótrúlegt
hvað ungar stúlkur
leggja á sig til þess
eins að geðjast öðr-
um, og þá oftast ung-
um karlmönnum. Þess
vegna er þessi bók
frekar stíluð á stúlk-
ur, en drengir er ekki
vandamálalausir og
hefðu áreiðanlega gott
af því að lesa hana.
Tricia ræðir hér öll
algengustu vandamál
sem unglingsstúlkur
geta rambað í á leið
sinni að verða konur,
og hagkvæmar að-
ferðir til að leysa þau. Hún byrjar
að ræða hópþrýsting og það að
kunna að segja nei við bestu vin-
konurnar og kærastana. Samskipti
við foreldra eru sjaldan auðveld á
þessum árum. Þeir eiga oft sjálfir
við vandamál að stríða og mála-
miðlun er nauðsynleg til að rata
hinn gullna meðalveg í þeim sam-
skiptum. Þegar kynhvötin fer að
gera vart við sig er auðvelt að
rugla saman ást og losta, og ekki
síður ást og einmanaleika. Hversu
langt á að ganga í kynlífi og hvað
vill maður sjálfur? Ótímabær þung-
un vill stundum fylgja í kjölfarið.
Hvert á að snúa sér? Hvað er til
ráða þegar ofbeldi og misnotkun er
fyrir að fara í samböndum? Hvern-
ig á að taka á tilfinningalegri kúg-
un og hræðslu við einmanaleika?
Tricia gefur hagnýt ráð og að-
ferðir til að ná setja sér takmörk,
ná þeim og til að allt falli í réttan
farveg og hljóti farsælan endi, auk
þess að upplýsa lesendur um rétt
sinn. Aftast í bókinni eru síðan
upplýsingar um hvar er hægt að
leita aðstoðar í slíkum vandræðum
á Íslandi.
Það er svolítið erfitt að flokka
þessa bók. Hún er að vissu leyti
handbók, en kannski frekar upplýs-
andi fræðirit með mjög persónu-
legum tón þar sem talað er beint til
lesandans. Inn í umræðuna fléttar
Tricia bréfum sem hún
hefur fengið. Bréfin
eru átakanleg flest, og
gera lesandanum auð-
veldara að nálgast um-
ræðuefnið, tengjast því
og skilja það. Hann
gerir sér grein fyrir að
hann þekkir einhvern
sem er í svipaðri klípu,
og skilur á harkalegan
hátt að það er ekkert
rómantískt við flest
þessara vandamála. Í
lífinu þarf fyrst og
fremst að hugsa um
sjálfan sig, og taka
ábyrgð á eigin tilfinn-
ingum. Ef maður elskar sig ekki
sjálfur, hver á þá að gera það?
Þetta er vel skrifuð bók þar sem
ástríða höfundar fyrir vellíðan og
velgengni fólks hrífur mann með
sér. Það er ekki spurning að þessi
bók er bráðnauðsynleg flestum
unglingsstúlkum. Þótt þeim takist
sjálfum að standa á sínu, þá á ein-
hver vinkvenna þeirra við einhver
þessara vandamála að stríða. Bókin
ætti einnig að hjálpa foreldrum
unglingsstúlkna til að komast inn í
hugarheim og raunveruleika
þeirra. Það er svo auðvelt að
gleyma hvernig var að vera ung-
lingur.
Fræðandi, hrífandi
og bráðnauðsynleg
BÆKUR
Unglingabók
eftir Tricia Kreitman. Þýðandi Ragna
Sigurðardóttir.
Salka 2001. 204 bls.
STELPA, STATTU Á ÞÍNU
Hildur Loftsdóttir