Morgunblaðið - 21.12.2001, Blaðsíða 39

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 21. DESEMBER 2001 39
Ekta Þorláksmessuskata
390 kr/kg
Ó t r ú l e g t e n s a t t
• Stór humar
• Stórar rækjur
• Hamsatólg
• Hnoðmör
• Hangiflot
F I S K B Ú Ð I N V Ö R Höfðabakka,s ími 587 5070
Jólasveinarnir á Höfðanum
Allt meðlæti í
hátíðarmatinn
Krakkar fá jólaglaðning
Nýlöguð brauðsúpa
2 lítrar af Pepsi
fylgja með öllum
fiski ef keypt er
fyrir 1.500 kr. eða
meira á meðan
birgðir endast
GUÐMUNDUR Björnsson
augnlæknir fæddist í Urriðakoti
nálægt Hafnarfirði árið 1917. Hann
lauk læknanámi hér heima en fór
síðan til Bandaríkjanna í fram-
haldsnám. Hann átti farsælan feril
sem augnlæknir í Reykjavík, yfir-
læknir augndeildarinnar á Landa-
koti, dósent og síðar prófessor í
augnlækningum við Háskóla Ís-
lands og lét af störfum 1987 fyrir
aldurs sakir. Sérsvið Guðmundar
var gláka, sem var löngum helzti
blinduvaldur á Íslandi, og varði
hann doktorsritgerð um þann sjúk-
dóm árið 1967. Bók sú sem hér lítur
dagsins ljós er afrakstur margra
ára tómstundaiðju læknis, sem í erli
dagsins gaf sér tíma til að svala
fróðleiksþorsta sínum og þegar
starfsævinni lauk hélt hann áfram
að skrifa og safna að sér heimildum
til þess að sagan hyrfi ekki í
gleymskunnar dá.
Í fyrri hluta bókarinnar er rakin
saga frumkvöðlanna. Rifjaðar eru
upp skemmtilegar lýsingar úr forn-
um ritum en augnveiki var algeng
til forna og gripið til ýmissa ráða
gegn henni. Sigurður Samúelsson
nefnir fjölmörg dæmi um augnsjúk-
dóma og lækningu við þeim í bók
sinni Sjúkdómar og dánarmein ís-
lenzkra fornmanna.
Rækilega er sagt
frá fyrsta sérmennt-
aða augnlækninum,
Birni Ólafssyni (1862–
1909) sem nam augn-
lækningar í Kaup-
mannahöfn á árunum
1889 til 1890. Hann
starfaði fyrst í nokkra
mánuði í Rangárvalla-
héraði, síðan í nokkur
ár á Akranesi en
lengst af í Reykjavík
og varð fyrstur lækna
til að vinna eingöngu
við sérgrein sína. Þeg-
ar hann kom til lands-
ins var akurinn algjör-
lega óplægður, og
vægast sagt ótrúlegt hve miklu
hann fékk áorkað aleinn. Allur sá
fjöldi blindra og sjóndapurra sem
þessi læknir sinnti er með ólíkind-
um og einnig hve það hlýtur að hafa
gengið kraftaverki næst fyrir al-
menning í landinu að blindir gátu
fengið sýn fyrir tilstilli hans. Hann
varð smám saman landsþekktur,
ekki sízt eftir að Finnur nokkur
Jónsson skrifaði grein í Ísafold
undir fyrirsögninni: „Fáheyrð
læknisíþrótt“. Þá hafði Björn gert
dreraðgerð (drer: ský á augasteini)
á báðum augum tæplega þrítugrar
blindrar konu Finns og fékk hún af
góða sjón. Benedikt Gröndal skáld
birti Birni ljóð í Ísafold 1893 þar
sem segir m.a.: „Hver mun sá bjáni
sem ei hrifinn varð af hagleik þinna
fínu læknis handa? Hver mun það
auða aptur fylla skarð, ef aptur
hyrfir þú til fjarra landa?“
Í bók Guðmundar er rakið hvern-
ig staðið var að verki á
þeim tímum sem augn-
lækningatæki og tól
voru frumstæð, ekki
hægt að svæfa sjúk-
linga en kannski farið
að staðdeyfa með kók-
aíndropum, og í gögn-
um kemur fram að að-
gerðir á augum, að
minnsta kosti framan
af, fóru fram heima hjá
sjúklingunum. Björn
skildi eftir sig sjúkra-
skrá og dagbækur sem
geyma mikinn fróðleik
um augnsjúkdóma hér
á landi, handskrifuð
gögn og frábærlega
unnin. Merkilegt er til þess að
hugsa, að ýmis lyf, sem notuð voru
á 19. öld, þekkja menn enn, svo sem
augndropa og augnsmyrsli sem
innihalda kvikasilfursambönd, atr-
opin-augndropa og silfursambönd.
Rúmu misseri eftir andlát Björns
Ólafssonar kom Andrés Fjeldsted
til starfa og er hann nefndur til sög-
unnar þegar hinn bráðsmitandi og
hættulegi augnsjúkdómur trakóma
var fyrst greindur hérlendis í rúss-
neskum 15 ára dreng, Nathan
Friedman. Tveir aðrir læknar,
Helgi Skúlason augnlæknir og Guð-
mundur Hannesson, settur land-
læknir, tóku undir greiningu Andr-
ésar og var drengurinn sendur úr
landi þótt um það stæði mikill styr.
Í seinni hluta bókarinnar er höf-
undur kominn nær nútímanum, þar
sem hann lýsir því hve slæm vinnu-
aðstaða augnlækna var langt fram
eftir 20. öldinni. Sérstök augndeild
var ekki stofnuð fyrr en á Landa-
kotsspítala haustið 1969 og Sjón-
stöð Íslands varð til 1987. Ýmis fé-
lagasamtök hafa stutt dyggilega við
bakið á augndeildinni, einkum þó
Lionshreyfingin. Hjartavernd tók
að sér að mæla augnþrýsting hjá
því fólki sem kom þangað til rann-
sókna. Þó er vissulega stærstur
hlutur systranna á Landakotsspít-
ala, en laun þeirra runnu ekki í eig-
in vasa eins og flestum er ljóst,
heldur var varið í þágu sjúklinga og
spítalans.
Mér finnst fyrsti hluti bókarinn-
ar áhugaverðastur, svo og síðasti
hlutinn. Í 8. kafla eru taldar upp
vörður þær sem standa við veg
augnlækninga (bls. 173–184) og í 9.
kafla hefur verið safnað saman orð-
um og orðatiltækjum um sjón og
augu, stórmerkileg, afar skemmti-
leg og fræðandi lesning.
Guðmundur Björnsson lézt í
Reykjavík vorið 2001, 84 ára að
aldri. Í ritnefnd bókar hans áttu
sæti Guðmundur Viggósson augn-
læknir, dr. med. Gunnar Guð-
mundsson og Jón Ólafur Ísberg
sagnfræðingur, sem bjó hana til
prentunar.
Ritdómur þessi er skrifaður í síð-
ustu viku fyrir jól, en hún heitir skv.
orðalista Guðmundar augnalausa
vikan, sem er ágæt tilviljun! Ég
valdi mér fyrirsögnina „Þar er auga
sem unir“, sem þýðir að mönnum
finnst ljúft að horfa á það sem þeim
þykir fallegt. Ég tel það skína í
gegn, að Guðmundi hafi verið ljúft
að vinna verk sitt.
Þar er auga sem unir …
BÆKUR
Sagnfræði
Saga augnlækninga á Íslandi frá önd-
verðu til 1987. Höfundur: Guðmundur
Björnsson augnlæknir. Útgefandi: Há-
skólaútgáfan 2001.
BRUGÐIÐ UPP AUGUM
Guðmundur
Björnsson
Katrín Fjeldsted
Biblían og þú – ljós fyrir líðandi
stund er eftir barnabókahöfundinn
Arthur Maxwell.
Í kynningu seg-
ir m.a.: „Uppgötv-
aðu hvað Biblían
segir um líf þitt,
fjölskyldu, heilsu-
far, vandamál og
framtíðina. Kann-
aðu frásagnir
hennar og upp-
lifðu nýjan tilgang
í lífinu. Með því
kynnist þú kærleika Guðs og krafti
hans til að umbreyta lífi þínu.“
Útgefandi er Bókaforlagið Berg-
lind. Bókin er í stóru broti, 229 bls.,
prentuð í Odda hf.
Bókin er prýdd fjölda litljósmynda.
Verð: 3.490 kr.
Trú
Snæfellsnes og Þingvellir eru tvær
ljósmyndabækur ásamt textum eftir
Hörð Daníelsson.
Í bókarkynn-
ingu segir: „Seið-
ur Íslands er
bókaflokkur sem
fangar andrúm,
fegurð og tign ís-
lenskrar nátt-
úru.“ Myndirnar
eru allar teknar á
breiðfilmu – panorama – og hefur
mikil vinna verið lögð í að gera frá-
gang bókanna og vinnslu myndanna
sem bestan.
Bækurnar eru fáanlegar á þremur
tungumálum auk íslensku, ensku,
frönsku og þýsku. Allar útgáfurnar
eru einnig með íslensku texta.
Bækurnar eru framleiddar af Nýj-
um víddum fyrir Iceland Review.
Hönnunarstjóri er Kristín Þorkels-
dóttir, prentun og bókband Oddi hf.
Útgefandi er Iceland Review.
Ljósmyndir