Morgunblaðið - 23.12.2001, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
JÓL prestanna eru eðli málsins vegna tals-
vert öðruvísi en okkar hinna. Þeir hafa
verk að vinna einmitt þegar við hin tökum
okkur hvíld – og þeir skapa okkur hinum
með verki sínu talsvert af hátíðleika
jólanna. Séra Ragnar Fjalar Lárusson var
lengi prestur á Siglufirði og síðar við Hall-
grímskirkju. Hann er fyrir nokkru hættur
störfum sem sóknarprestur en hann situr
sannarlega ekki auðum höndum. Séra
Ragnar á merkilegt safn ýmissa dýrgripa,
meðal annars á hann fjölmargar biblíur,
þar á meðal tvær Guðbrandsbiblíur í öllu
sínu veldi. Hann á líka handskrifaða biblíu,
litla, og eru blaðsíðurnar gerðar úr skinni
af örsmáum kiðlingum, sumir segja að
þeim hafi verið slátrað á fósturskeiði til
þess að fá nægilega fíngert skinn í biblíuna.
Heimsókn okkar til séra Ragnars og
konu hans Herdísar Helgadóttur, á for-
kunnarfagurt heimili þeirra við Auð-
arstræti í Reykjavík, er þó ekki til þess að
skoða biblíurnar, þótt stórmerkilegar séu,
heldur til þess að skoða íkonasafn séra
Ragnars, sem er bæði dýrmætt og sér-
stakt.
Maríu hélt Jörmundur sjálfur
Með tilliti til jólahátíðarinnar sem nú er
að ganga í garð tekur séra Ragnar niður af
vegg tvo íkona, annan með mynd af heil-
ögum Nikulási og hinn með mynd af fæð-
ingu Jesú. Báðir þessir íkonar eru rúss-
neskir og er sá af heilögum Nikulási sá
elsti og dýrasti í safninu.
„Það eru nokkuð mörg ár síðan ég byrj-
aði að safna. Við keyptum hjónin í Stokk-
hólmi eina tvo íkona, þá fyrstu. Að vísu
seldi Jörmundur allsherjargoði mér fyrir
margt löngu íkon með mynd af Kristi, hann
átti annan með mynd af Maríu en hann
vildi halda henni sjálfur.
Langt hlé varð síðan og ég keypti mikið
af gömlum bókum. Konan mín hafði ekki
eins mikla ánægju af þeirri söfnun og ég,
svo ég sagðist vera til í að selja eitthvað af
bókunum og kaupa íkona fyrir andvirðið og
það leist henni vel á. Þetta var fyrir fjórum
árum.
Nú eigum við marga íkona.
Heilagur Nikulás varð jólasveinn á Vest-
urlöndum
Heilagur Nikulás er þeirra elstur – frá
byrjun átjándu aldar. Hann var þjóð-
ardýrlingur í ortódoxkirkjunni, sem ekki
heldur jólin heilög fyrr en í janúar vegna
annars tímatals en við höfum.
Það urðu örlög heilags Nikulásar að um-
breytast á Vesturlöndum í jólasveininn,
eða Sankti Kláus. Hvernig þetta bar til er
ekki alveg ljóst. Heilagur Nikulás var
verndari sjómanna, gamals fólks, barna og
ógiftra kvenna. Þrátt fyrir þetta nýja hlut-
verk er heilagur Nikulás ennþá mikils-
virtur dýrlingur í Rússlandi. Einnig er
Georg, sem drap drekann, í miklu áliti
austur þar.
Algengasta myndefni íkona er þó María
mey.“
Jósep hættur að vera tortrygginn og jóla-
stjarnan mætt til leiks
„Íkoninn sem sýnir fæðingu Jesú er líka
nátengdur jólunum okkar. Ýmislegt er þó
öðruvísi. Myndirnar eru yfirleitt líkar á
svona íkonum. Jesús er þá settur í kassa og
dýr á bak við. Vitringarnir koma með gjaf-
irnar en Jósep situr hálf utan við sig og
sorgmæddur. Hann er þó með geislabaug.
Hann er svona dapur af því að hirðirinn er
að telja Jósep trú um að það hafi ekki farið
fram þarna nein yfirnáttúruleg fæðing og
það sé hreint ekki frelsari heimsins sem
þarna hafi fæðst. Hann væri eiginlega
sendiboði hins illa.
Það er talsvert mikill munur á jólahátíð
ortódoxkirkjunnar og okkar. Sennilega er
minna prjál hjá þeim tengt hátíðinni og
hún er sem fyrr segir á öðrum tíma. Held-
ur er þó þetta að færast nær, á nýrri íkon-
um sést að tekin hafa verið upp ýmis mótíf
frá okkur, t.d. er jólastjarnan mætt til
leiks, barnið komið í faðm Maríu og ekki
lengur reynt að gera Jósep tortrygginn.
Mikið fæst nú hér af nýjum íkonum og
ég sá líka marga álitlega á Krít er ég var
þar sl. sumar. Gamlir íkonar eru hins vegar
mjög dýrir þar sem bannað er nú að flytja
þá út frá Rússlandi og fleiri fyrrverandi
austantjaldslöndum. Ég hitti mann um
daginn sem hafði keypt íkona en þeir voru
allir teknir af honum við brottför frá Rúss-
landi. Auðveldast er og ódýrast að kaupa
íkona frá Eystrasaltslöndunum.“
Hvað er íkon?
„Gluggi til himins, trúarleg mynd máluð á
tré, „frosin miðaldalist“, mynd af dýrðlingi,
lítill himneskur hlutir til okkar kominn, okk-
ar sem búum á þessari efniskenndu jörð“,
þannig mætti áfram halda,“ segir séra
Ragnar Fjalar þegar ég spyr: „Hvað er
íkon?“
„Raunverulega er íkonið þetta allt og
miklu meira. Orðið ikon er komið úr grísku
og merkir mynd, einskonar endurskin, end-
urspeglun hins æðsta. Íkon er í raun og veru
endurskin hins ósýnilega og óskiljanlega,
jarðnesk mynd af himneskri dýrð. Íkon er
eins og spegill sem speglar sýnilega mynd af
hinu ósýnilega. Af þessu leiðir að íkonið er á
mörkum hinnar sýnilegur veraldar og hins
ósýnilega andlega heims.
Hefðbundið íkon er oftast eftirmynd
þekktrar fyrirmyndar. Handverkið og
myndverkið hefur tekið litlum breytingum í
þrettán hundruð ár. Þessi hefð helgast bæði
af hugmyndum miðaldanna og því að mynd-
irnar eru taldar kraftaverkum gæddar.
Þær voru sífellt endurnýjaðar í svipuðu
eða sama formi. Íkonið er einnig háð ströng-
um flatarmálsreglum. Hinn sanni íkonamál-
ari þurfti því að vera kristinn og trúaður
maður. Gjarnan féll það í hlut munka eða
annarra sem helgað höfðu sig kristinni trú.
Íkonamálarinn var eins og tónlistarmaður
sem notaði hæfileika sína til að túlka og
flytja verk meistarans. Hann túlkaði með
list sinni hina fornu meistara íkonalist-
arinnar. Þess vegna voru og eru grískir og
rússneskir íkonar í meginatriðum „miðalda-
legir“ í útliti og áhrif þeirra liggja bæði í því
og einnig í hreinleika og frábæru litavali –
og áhrifin eru stórkostleg, eða það er að
minnsta kosti skoðun mín. Mætur maður
hefur sagt um þessa list: „Sannur íkon er sá
hlutur sem veitir trúarlega, heimspekilega
og sálfræðilega fullnægju og er leit að raun-
veruleika sem liggur handan við yfirborð
hlutanna.“ Eins og hin „helga“ tónlist Bachs.
Eftirrétturinn „afar góður“
Eftir að hafa rætt um íkonasafnið sný ég
talinu að jólahaldinu á heimili séra Ragnars
Fjalars og konu hans Herdísar.
Séra Ragnar var prestur í þrettán ár á
Siglufirði og hafði áður þjónað fáein ár á
Hofsósi. Þar fæddust mörg af sex börnum
þeirra hjóna. „Ég sagði börnunum margt
tengt jólunum og þetta var mikil hátíð hjá
okkur,“ segir hann þegar talið berst að jóla-
haldinu í fjölskyldunni. „Konan mín gat
sjaldan verið við aftansönginn því hún var
þá að gera matinn fyrir okkur hin,“ bætir
hann við. Þau hafa oftast að sögn Ragnars
verið með hamborgarhrygg á aðfangadags-
kvöld en ég spyr hver eftirrétturinn sé. „Það
er eins konar búðingur, eða hvað má kalla
það. En víst er að hann er afar góður,“ segir
Ragnar. „Oft hefur verið fjölmennt hér við
jólaborðið – nema í fyrra. Þá borðuðum við
hjónin ein, ég var að ná mér eftir veikindi og
við vildum hafa hægt um okkur. Það var í
fyrsta skipti sem við vorum tvö á að-
fangadagskvöld frá því við vorum nýgift og
bjuggum á Garði og ég var í guðfræðinámi.
Lengi vel voru öll börnin hjá okkur á jólum,
líka þau sem gift voru. En nú er það ekki
lengur hægt, við erum orðin svo mörg; börn-
in okkar sex og makar þeirra, barnabörnin
eru orðin tuttugu og sex barnabarnabörn.
Við höfum hins vegar jólaboð fyrir þennan
„söfnuð“ á annan í jólum og þá er aldeilis
glatt á hjalla,“ segir séra Ragnar og brosir.
Hann kallar að svo mæltu á konu sína til
að skýra þetta með jólaeftirréttinn sem mig
langar til að vita hver er og hvaðan er ætt-
aður. Í ljós kemur í samtali við frú Herdísi
að hinn „afar góði“ eftirréttur er sítrónufro-
mage úr bók Jónínu Sigurðardóttur, en upp-
skriftinni hefur Herdís hins vegar breytt dá-
lítið í áranna rás – svona eftir hendinni. „Ég
hef seinni árin stundum haft möndluna í eft-
irréttinum, af því að krakkarnir hættu að
vilja hrísgrjónagrautinn“, segir hún og bros-
ir.
Ég kveð þessi ágætu hjón og fagurt heim-
ili þeirra og íkonasafn og hugsa spekings-
lega á leiðinni út. „Svona er þetta með jólin –
þau eru hátíð sem leikur á marga þætti í lífi
okkar, jafnt þá andlegu sem hina efnislegu.“
Guðsorð, falleg myndlist, tónlist og góður
matur – allt þetta á þátt í jólunum – en mik-
ilvægust eru vafalaust okkar eigin viðhorf
og hugarfar.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Ragnar Fjalar og Herdís kona hans.
Gluggi til himins
Heilagur Nikulás í samfélagi við ýmsar aðrar trúarlegar íkonamyndir.