Morgunblaðið - 23.12.2001, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
SEINT á árinu 1943 fóru þýskir
kafbátar í auknum mæli að sigla
einir í leit að fórnarlambi. Þeir
höfðu fundið upp loftpípu sem sett
var í kafbátana til að knýja dísil-
vélar þeirra neðansjávar. Þessi
uppfinning þeirra gerði þeim kleift
að liggja á grunnsævi.
Íslendingar áttu eftir að verða
óþyrmilega fyrir barðinu á hinni
breyttu árásartækni kafbátanna,“
segir í bókinni Í skotlínu eftir
Huldu Sigurborgu Sigtryggsdótt-
ur.
Í byrjun nóvember 1944 var
Goðafoss staddur í Loch Ewe eftir
áfallalausa siglingu frá New York
með 1.220 tonn af vörum. Eftir
vikudvöl þarna var haldið af stað
til Íslands í skipalestinni UR-142.
Goðafoss var forystuskip en auk
þess voru fjögur önnur kaupskip
og fimm vopnaðir togarar norskir
og breskir en engin herskip eða
tundurspillar.
Skipalestin lenti í aftakaveðri að
kvöldi 9. nóvember er hún var að
nálgast Íslandsstrendur. Morgun-
inn eftir bjargaði áhöfnin á Goða-
fossi mönnum úr tveimur lífbátum
af skipinu Shirvan sem kafbátur-
inn U-300 hafði grandað. Ekki var
venja að forystuskip önnuðust slík
björgunarstörf.
Goðafoss var grámálaður, en það
var skilyrði þess að skip væru tek-
in í skipalest.
Íslenski fáninn var málaður á
stórt spjald aftan á skipinu og fán-
inn var líka á stöng í skut þess.
skyndilega drógu fylgdarskipin
upp svartan fána – merki þess að
kafbátur væri í nánd. Kafbáturinn
U-300 tók að skjóta á Goðafoss og
hæfði skipið fyrir aftan miðju bak-
borðsmegin. Margir misstu með-
vitund og þeir sem voru í vél-
arrúmi hafa líklega farist strax.
Flestir skipverjar voru á þiljum
með björgunarbelti en farþegar í
borðsal eða á göngum með björg-
unarbelti Skipstjórinn kallaði:
„Skipið er að sökkva og það verður
hver að bjarga sér.“
Áhöfnin tók að losa um björg-
unartækin en fólk var rólegt –
nánast stjarft; og ræddi jafnvel um
drauma. Ein manneskja var svo
viss um feigð sína að hún vildi ekki
fara í björgunartæki, sagði að það
seinkaði bara fyrir. Björgunarflek-
arnir fóru í sjóinn, annar flaut
tómur burt en fólk fleygði sér út-
byrðis af sökkvandi skipinu og
tókst að komast á hinn flekann
sem yfirfylltist. Síðar tókst að
binda tvo fleka saman en þá hófust
mikil vandræði, allir vildu vera á
fleka með konu sem spáð hafði
verið fyrir að kæmist af úr sjó-
slysi. Skipbrotsfólkið beið allan
eftirmiðdaginn eftir hjálp en kor-
vetturnar voru að leita kafbátsins
– það var talið mikilvægara að ná
til hans en bjarga fólkinu að því er
segir í bók Huldu Sigurborgar. Í
þessu slysi fórust 43; 14 skipverjar
og 10 farþegar og 19 skipverjar af
Shirvan. Aðeins 19 var bjargað.
Var mjög brugðið
Íslendingar voru harmi slegnir
vegna þessara atburða.
Magnús Þorsteinsson fyrrum
skipstjóri var háseti á Goðafossi á
stríðsárunum en fór einmitt af
skipinu þegar það hélt í sína
hinstu ferð.
„Mér var eðlilega mjög brugðið,
en það skal tekið fram að ég fór
ekki af skipinu vegna hugboðs eða
slíks. Ég fór í land til þess að ljúka
námi í Stýrimannaskólanum og
það var löngu ákveðið. Mágur
minn var á Goðafossi í síðustu
ferðinni, hann bjargaðist en marg-
ir fórust sem ég þekkti vel.“
Magnús hafði unnið sig upp frá
því að vera káetudrengur, óvan-
ingur, viðvaningur, léttmatrós og í
það að vera háseti á þilfari þegar
þarna var komið sögu.
Fór fyrst út á sjó á jólunum
„Ég fór fyrst út á sjó á jól-
unum,“ segir hann þegar ég inni
hann nánar eftir fyrstu sjó-
mennskuárunum hans. „Goðafoss
var þá að fara til Hull og Ham-
borgar í áætlunarsiglingu. Káetu-
drengur sem átti að fara var ekki
tilbúinn til þess og ég fór í hans
stað með klukkustundar fyrir-
vara,“ segir Magnús. Þetta var ár-
ið 1936 og káetudrengurinn gekk
inní starf Magnúsar í verslun.
„Ég var þá búinn að reyna mikið
að komast á skip. Ég var 17 ára og
var haldinn mikilli útþrá. Enginn
fór þá til útlanda nema einhverjir
stórir kallar og þá kom það stund-
um í blöðunum. Fyrir mig var
þetta heilt ævintýri. Ég var verka-
mannssonur og átti ekki marga
möguleika í stöðunni.
Jólaferðin var mjög góð, við fór-
um eins og ætlað var til Hull og
Hamborgar og vorum á síðar-
nefnda staðnum um áramótin. Ég
var mjög bláeygur ef svo má segja
en það voru félagar á skipinu sem
gátu farið með mig á ýmsa merki-
lega staði. Ég var yngstur þá á
skipinu og var svo á Goðafossi þar
til hann var skotinn niður, svo sem
fyrr sagði.
Þrjú olíuskip skotin niður
Ég hef margs að minnast frá
veru minni á Goðafossi.
Í fyrstu skipalestinni sem við
fórum í voru bara tvö skip, Goða-
foss og Katla, og tveir tundurspill-
ar fylgdu okkur alla leið til til Ný-
fundnalands. Þetta var í byrjun
stríðsins og þessi ferð gekk vel og
þær aðrar sem ég var með í.
Ég var mjög heppinn og lenti
ekki í neinum hrakförum. En
vissulega voru skip skotin niður í
skipalestum sem við sigldum með,
t.d. olíuskip sem voru að fara tóm
vestur til Bandaríkjanna. Það var
mikil sprengihætta af tómum tönk-
unum. Það fóru þá þrjú skip niður
í skiparöðinni sem við vorum aft-
astir í, en við vorum oft aftastir.
Yfirleitt voru nokkrir kafbátar
saman um að gera árásir á skipa-
lestir. Ef þeim tókst að komast inn
í lestina var voðinn vís. Það var
meiri háttar mál að breyta stefnu
skipalestarinnar og það varð að
gera með signali með góðum fyr-
irvara. Öll skipin þurftu að breyta
um stefnu á sama tíma. Það gekk
alla jafna ótrúlega vel.
Það voru sérstök skip sem höfðu
það hlutverk að „tína upp“ fólk af
sökkvandi skipum, við máttum
ekki gera slíkt.
Þrátt fyrir að ég yrði vitni að at-
burðum á borð við þennan þá var
ég ótrúlega lítið hræddur, það
stafaði af því að ég var svo ungur
og óreyndur. Þó fann maður oft
þrýstinginn þegar djúpsprengjum
var kastað að kafbátum. Mikið var
reynt til að ráða niðurlögum þeirra
og stundum tókst að laska þá eða
granda þeim.
Skipalestum fylgdu fjórir til
fimm tundurspillar og svo nokkrar
korvettur.
Ferðir í skipalestum
tóku langan tíma
Þótt lygilegt sé fann ég ekki
fyrir neinum óhug gagnvart
þessum ferðum – en ég myndi
hugsa öðruvísi núna. Vafalaust
hefur fjölskyldumönnum í áhöfn-
inni liðið misjafnlega. Raunar gifti
ég mig árið 1944 og við hjónin
eignuðumst þá fyrsta barnið okk-
ar, en þá var ég kominn í land og í
skólann.“
– En hvernig var að sigla í
skipalestum?
„Það var mjög ólíkt að sigla í
skipalestum eða einskipa. Ferðir í
skipalestum tóku miklu lengri
tíma. Lengsta ferðin sem við fór-
um til Bandaríkjanna í stríðinu
stóð í 29 daga. Þetta var hægfara
skipalest og veðrið setti einnig
strik í reikninginn. Árásir voru
gerðar og þá var breytt um stefnu
og þannig dróst í tímann.
Við vorum auðvitað í hættu á
þessum siglingum. Árásir voru
gerðar jafnvel um hábjartan dag-
inn. Eina slíka gerði kafbátur í há-
deginu er við vorum að komast
upp undir Skotlandsstrendur.
Sprengja lenti þá í skipi á undan
okkur sem ætlaði til Reykjavíkur
og sökkti því. Við sluppum með
skrekkinn.
Skipin í lestinni höfðu númer.
Fremst var fimm skipa röð sem
byrjaði á ellefu. Næst var önnur
fimm skipa röð sem byrjaði á tutt-
ugu og einum og þannig koll af
kolli. Skipið sem stjórnaði skipa-
lestinni var yfirleitt í miðju, nr. 51
eða nr. 61. Herskipið sem fylgdi
lestinni var fyrir framan stjórn-
unarskipið og út á hornunum
framan og aftan voru fylgdarskip-
in.
Skipalestirnar tvístruðust oft í
þoku en tókst yfirleitt að ná saman
aftur þegar þokunni létti.“
Var nánast sparkað fram úr
Ég spyr Magnús hvort aldrei
hafi hent hann neitt sem kalla
mætti yfirnáttúrulegt í þessum
ferðum.
„Það henti mig aldrei neitt slíkt
í öllum ferðum mínum á stríðs-
árunum. En eftir stríð, í einni ferð
okkar kringum landið gerðist
nokkuð sem ég hef jafnan átt erfitt
með að skýra fyrir sjálfum mér.
Ég var þá fyrsti stýrimaður
Reykjafossi og veiktist strax í upp-
hafi ferðar hastarlega af inflúensu.
Ég lá í koju meðan lestað var og
viku síðar vorum við komnir til
Hollands og mér batnað. Allir hin-
ir í áhöfninni fárveiktust um leið af
flensunni sem var illvíg. Læknir
kom um borð og ráðlagði að kaupa
nóg af appelsínum og sítrónum.
Ég gekk um og gaf sjúklingunum
ávextina. Mönnum tók að batna en
skipstjórinn var enn fárveikur og
vélstjórarnir – annar þeirra komst
þó á fætur og við gátum lagt af
stað niður fljótið áleiðis til Hull. Í
mynni fljóts við Norðursjó voru
tvö vitaskip með tíu mílna millibili.
Ljósmerkin frá skipunum voru það
lík að hægt var að ruglast á þeim.
Ég lá í koju og var að fara að sofa.
Þá gerðist það að mér var nánast
eins og sparkað framúr. Mér
fannst eitthvað vera að. Ég hentist
upp og spurði stýrimanninn hvern-
ig gengi. „Ágætlega, við vorum að
fara fram hjá vitaskipinu hérna,“
svaraði hann. Mér fannst enn að
eitthvað væri að og lagði til að við
snerum við og skoðuðum merkin
frá vitaskipinu betur, en þau sáust
illa. Við gerðum það og þá kom í
ljós að við vorum hjá því skipinu
sem við áttum ekki að vera hjá.
Hefðum við haldið áfram hefðum
við lent upp á söndum fyrir utan.
Þarna var yfir okkur hulinn vernd-
arkraftur – eins og ég vil meina að
hafi verið yfir mér í öllum ferð-
unum sem ég sigldi í skipalestum á
stríðsárunum.“
Fór í land þegar
Goðafoss fór sína síðustu ferð
Goðafoss
þéruðu oft alla nema kannski fyrsta
stýrimann. Þetta var gamall og líf-
seigur siður.
Áhættupeningarnir
Við fengum áhættupeninga svo-
kallaða fyrir siglingarnar á stríðs-
árunum. Áhættan var reiknuð eftir
svæðum, var meiri á einu svæði en
öðru. Áhættupeningarnir voru
samningsatriði og þeir giltu meðan
siglt var. Yfirmenn höfðu hærra
áhættufé til 1942, þá gerðum við
smá „stræk“ og eftir það var samið
um að áhættupeningarnir væru 100
kr. á dag á öllu svæðinu. Jónas frá
Hriflu kallaði þetta hræðslupen-
inga. Það voru bara farmenn sem
fengu þessa áhættupeninga, hinir
sjómennirnir sem sigldu voru á
góðum launum því aflinn seldist svo
vel.
Einu sinni þegar við vorum að
bíða eftir skipalest í Scapa Flow þá
gerðu Þjóðverjar flugárás á skipin.
Skipið okkar var stærst þeirra sem
lágu þarna, það var ómálað – var
enn hvítt á lit. Maðurinn sem var í
brúnni sagði að flugvélin hefði flog-
ið yfir okkur en beygt frá og skellt
sér á bát sem lá við hliðina á okkur.
Hann steinsökk. Við vorum að geta
okkur þess til að flugmaðurinn
hefði haldið að okkar skip væri spít-
alaskip af því það var hvítt. Menn
þekktu sundur hljóðin í flugvélun-
um, það var slitrótt hljóðið í þeim
þýsku á fluginu.
Eitt sinn í upphafi stríðs fengum
við á Gullfossi gamla leyfi til að
sigla með gærur til Þýskalands til
að fylla upp í samninga sem gerðir
höfðu verið fyrir stríð. Við fórum
með þessar gærur til Stettin. Þetta
var síðasta ferðin áður en við urð-
um innlyksa. Þá hafði maður
smyglað sér með og hann sagði
okkur ýmsar sögur af stríðinu.
Björgunarmál og byssur
Kolin voru stundum ekki góð sem
við fengum til að kynda katlana.
Einu sinni svo léleg að það var að
deyja á kötlunum og Brúarfoss að
missa dampinn. Þá var leitað að
gömlum kolum neðarlega í kolabox-
unum til þess að ná upp dampi aft-
ur og ná í skipalestina. Það heppn-
aðist sem betur fer. Það var erfitt
starf að vera kyndari í þá daga og
merkilegt hvað kyndurunum gekk
misjafnlega að halda dampi.
Björgunartæki voru mikilvæg og
við fengum ýmis ný björgunartæki
til að hafa við höndina. Sem dæmi
má nefna björgunarsamfestinga
með rennilás sem áttu að fljóta og
gerðu það. Þetta voru hins vegar
þunglamalegir búningar sem erfitt
var að komast í og vöktu litla hrifn-
ingu hjá sjómönnum. Einnig feng-
um við vesti og buxur sem flutu –
menn vildu heldur nota slíkt.
Mér er minnisstætt að ég sá í
upphafi stríðs gúmmíbát á floti frá
skipi einu. Okkur voru hins vegar
skaffaðir tunnuflekar. Á Heklunni
björguðu menn sér á slíkum fleka.
Fyrst sigldi Brúarfoss á Eng-
land, síðan á Ameríku og svo á
England
aftur. Fengið var þá stærra skip í
Ameríkusiglingarnar. Á síðari
stríðsárunum var mikið barist um
að fá pláss fyrir vörur sem flytja
átti heim til Íslands – nógir aurar
voru til, það vantað bara flutninga-
plássið
Þegar við sigldum á England
voru settar byssur um borð á brú-
arvængina og byggð byrgi í kring-
um byssurnar, steypt var inn á
járnplötur og inni í var byssan sem
átti að skjóta úr á flugvélar. Við
fórum svo einn túr og þá voru byss-
urnar hækkaðar. Þjóðverjar höfðu
fundið út að ekki var hægt að beita
þeim nema neðan frá ella notaðist
ekki byssan.
Ég þekkti ýmsa sem fórust í
stríðinu, bæði skólafélaga og gamla
skipsfélaga. Við vorum heppnir á
Brúarfossi – það er ekki hægt að
orða það öðruvísi.
Einu sinni þegar við lágum í höfn
í Lock Ewe sagði stúlka sem við
hittum að Brúarfoss myndi ekki
farast í stríðinu en félagið okkar
myndi missa tvö skip. Þetta kom
fram.
Þetta voru erfiðir tímar, ég hef
verið að hugsa um þetta og ýmsir
atburðir hafa rifjast upp fyrir mér
seinni árin, líklega hefur verið
innra með manni meiri innibyrgð
spenna vegna þessara atburða allra
en maður gerði sér beina grein fyr-
ir.“
Gullfoss
Við vorum heppnir