Morgunblaðið - 07.03.2002, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 FIMMTUDAGUR 7. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í
útilegunum í gamla daga
lögðu pabbi og mamma
ofuráherslu á það við
okkur krakkaskarann að
skilja aldrei neitt rusl
eftir okkur. Þetta gilti svosem
ekki eingöngu um guðsgræna
náttúruna heldur malbikið líka og
skilaboðin voru klár og skýr: Það
eru bara örgustu sóðar sem kasta
frá sér rusli á götu eða græna
fold.
Eitthvað virðist þessi innræt-
ing hafa skilað sér því í hvert sinn
sem ég sé pappírssnifsi, tyggjó-
klessu eða pizzukassa fjúka í al-
faraleið tekur hjartað í mér svo-
lítinn kipp og ég fyllist sárum
vonbrigðum yfir subbuskap sam-
borgara
minna. Hefur
á stundum
kveðið svo
rammt að
ruslinu að
engu er líkara
en að um
hreinustu hjartabilun sé að ræða.
Þess vegna gladdist ég ósegj-
anlega mikið eitt sinn þegar ég
varð vitni að því að hreinlátur
borgari tók málin í sínar hendur.
Þannig var að ég var stödd á
rauðu ljósi einhvers staðar á
Miklubrautinni þegar skyndilega
kom kókdós fljúgandi út um
framgluggann bílstjóramegin á
sportbílnum sem beið fremstur í
röðinni. Skipti þá engum togum
að kona nokkur í bílnum fyrir aft-
an vippaði sér snarlega út úr bíl
sínum, greip dósarskömmina
traustataki, þreif upp hurðina hjá
ökumanni sportbílsins og kastaði
henni inn. Jú, lexía númer tvö frá
æskudögunum reyndist enn í
fullu gildi: Finni maður eitthvað á
förnum vegi skal maður skila því
til réttmætra eigenda sé þess
nokkur kostur!
Nú er það svo að ég hef reynt
að halda í heiðri boðorð foreldra
minna gagnvart mínu eigin barni
og verð því æði mislit í framan
standi ég þann stutta að því að
henda rusli eitthvert annað en í
þar til gerð ílát. Hann er líka
löngu búinn að skilja sneiðina og
gagnrýnir óspart ókunnuga verði
hann vitni að því að þeir hendi frá
sér rusli á stræti og torg: „Ojjj,
mamma sjáðu bara. Þarna er sko
SÓÓÓÐI!“ segir hann þá gjarnan
með svo hvellum og hneyksl-
unarfullum róm að það er ekki
laust við að foreldrar hans blikni
gagnvart sökudólginum.
Ég hef hins vegar löngu gert
mér grein fyrir að ekki dugir að
láta við sitja að fetta fingur út í
ruslarahátt á götum úti heldur
verður innrætingin að ná yfir
hverskonar sóðaskap gagnvart
umhverfinu. Samviskusamlega
sátum við þessi fjögurra ára og
fylgdumst með afdrifum geim-
skipsins Jarðar í þáttunum Spíral
sem voru á dagskrá sjónvarpsins
fyrir jól. Við fræddumst um orku-
sparnað, mengun ökutækja,
þvottaefni og annað sem áhrif
hefur á jarðkringluna og tókum
undir þegar skipverjar á geim-
skipinu sungu einkennislag sitt.
Og litla pjakknum fannst geim-
skipið það flottasta í heimi.
Reyndar er ógn og skelfing
skemmtilegt að fylgjast með um-
hverfisvakningu landsmanna um
þessar mundir. Fólk flokkar dag-
blöð, fernur og gosílát eins og það
eigi lífið að leysa og nú á að inn-
leiða nýtt sorphirðukerfi í höf-
uðborginni sem krefst þess að
íbúarnir séu vakandi fyrir því
hversu mikið rusl þeir láta frá
sér. Menn útvega sér sérstakar
jarðgerðartunnur í stórum stíl til
að minnka heimilissorpið um þau
30 prósent sem lífrænn úrgangur
er í ruslbókhaldi fjölskyldunnar.
Æ fleiri velja sér umhverfisvæna
ferðamáta á borð við hjólreiðar
og göngu eða taka meðvitað þá
afstöðu að láta einn heimilisbíl
nægja. Og svei mér þá ef úrvalið
af umhverfismerktum hreinlæt-
isvörum er ekki að aukast í hill-
um stórmarkaðanna.
Þetta er góð byrjun. En ein-
ungis byrjun því miklu meira þarf
til. Það er nefnilega bara eitt sem
getur forðað afkomendum okkar
frá því að ösla skítinn upp undir
eyru og það er að hvert og eitt
okkar taki ábyrgð á afleiðingum
neyslu sjálfs sín.
Mér skilst af fólki sem þekkir
til í Bandaríkjunum að þar séu
menn langt því frá á þessum bux-
unum heldur eyði þeir milljörðum
á milljarða ofan í að reyna að
finna upp aðferðir við að losa sig
við neysluúrgangsfjallið án þess
að þurfa að breyta lífsháttunum á
nokkurn hátt. Vissulega væri
miklu þægilegra að geta sturtað
dágóðu hlassi af töfradufti yfir
sóðaskapinn og hann hyrfi hók-
uspókus. En staðreyndin er sú að
við búum ekki í Undralandi og á
meðan við döðrum við ímyndaðar
töfralausnir af þessum toga
stækkar fjallið ört.
Þegar ég var lítil sá ég stund-
um myndir í sjónvarpinu frá aust-
antjaldslöndunum þáverandi þar
sem sýnd voru þykk og gul meng-
unarský sem lágu yfir borg og bý.
Mér er sérstaklega minnisstæð
ein frétt þar sem sjá mátti fólk á
ferli í einhverri stórborginni með
vasaklúta fyrir vitum. Oftar en
ekki fylgdi sögu að neysluvatn
borgarinnar væri heilsuspillandi
og síðar reyndi ég af eigin raun
hvað kranavatn erlendis getur
verið bragðvont. Mikið vorkenndi
ég veslings fólkinu í útlöndunum
og mikið prísaði ég mig sæla fyrir
hlíðina mína fríðu með loftið tært
og vatnið svo hreint.
Síðan eru liðin nokkur ár.
Vatnið í útlöndunum er ennþá
miklu verra en hér heima en það
er langt síðan ég hef séð svona
ljótar myndir í sjónvarpinu. Hins
vegar þarf maður ekki annað en
að líta út um gluggan á góðum
degi til að sjá mengunarslikju,
keimlíka þeirri á skjánum forðum
daga.
Einhverra hluta vegna finnst
mér pjakkurinn minn litli eiga þá
kröfu á hendur okkur fullorðna
fólkinu að hann þurfi ekki að
vopnast öndunargrímu við dag-
legt líf og störf í fjarlægri framtíð
eða kaupa sér drykkjarvatn úti í
búð. Þetta kallast sjálfbær þróun
og snýst um að skila jörðinni til
barnanna okkar eins góðri eða
betri og við tókum við henni. Og
við getum það alveg.
Umhverfið
á oddinn
„Það er nefnilega bara eitt sem getur
forðað afkomendum okkar frá því að
ösla skítinn upp undir eyru og það er að
hvert og eitt okkar taki ábyrgð á
afleiðingum neyslu okkar sjálfra.“
VIÐHORF
Eftir Bergþóru
Njálu Guð-
mundsdóttur
ben@mbl.is
UM ÞESSAR mundir
er að ljúka átakinu „Ís-
land án eiturlyfja 2002“.
Forsvarsmenn þess
berja sér á brjóst og
mæra stjórnvöld fyrir
stefnumörkun (sem
raunar var og er mjög
tvíbent) og foreldra fyrir
að góður árangur hafi
náðst, færri börn hafi
notað ólögleg fíkniefni og
færri hafi orðið ölvuð af
hinu löglega fíkniefni,
áfengi, á árinu 2000 en
nokkrum árum fyrr.
Ekki er árangurinn þó
betri en svo að ýmsum
alþingismönnum hefur
ekki enn skilist samhengið á milli að-
gengis að fíkniefnum og notkunar
þeirra. Því meiri og almennari sem
neyslan er, því meiri skaða veldur
hún. Því greiðara aðgengi því meiri
notkun.
Rannsóknir hafa sýnt að draga má
úr áfengisnotkun og áfengistengdum
vandamálum með:
1) Takmörkun á aðgengi, framboði,
fjölda útsölustaða, opnunartíma og
hverjum megi selja eða veita áfengi
(aldurslágmark) og
2) háu verðlagi.
Fræðsla er gagnleg með þessum
aðgerðum, svo að fólk skilji betur
nauðsyn þeirra, sérstaklega þing-
menn, fjölmiðlamenn og forsvars-
menn almannasamtaka.
Harðsnúið lið innflytjenda
Nú liggur fyrir Alþingi frumvarp
um breytingar á lögum um verslun
með áfengi og tóbak flutt af og nyt-
sömum sakleysingjum fulltrúum hins
harðsnúna liðs innflytjenda áfengis
og kaupmanna, sem vilja græða
meira. Starfsmaður þessa liðs er auð-
vitað fyrsti flutningsmaður og segir
spekingslega í greinargerð: „Sjálf-
sagt mun neysla áfengis eitthvað
aukast, en aukningin mun væntan-
lega koma fram hjá þeim sem neyta
áfengis í hófi. Þeir sem ofnota áfengi
hafa ekki látið takmarkaðan aðgang
aftra sér við neysluna hingað til þann-
ig að lítil breyting
verður á högum
þeirra.“ Og meðflutn-
ingsmaður hafði eftir
einum áfengisvitringi:
,,Það ætti í rauninni að
setja yndisauka í stað
virðisauka á áfengi.“
Þessar tilvitnanir lýsa
sorglegri fáfræði, sem
því miður kom einnig
fram hjá formanni
neytendasamtakanna í
sjónvarpsfréttum.
Virðist ekki vera van-
þörf á sérstöku
fræðsluátaki fyrir
þingmenn og forsvars-
menn almannasam-
taka um vímuefni, sérstaklega áfengi.
Áfengisneysla hefur farið sívaxandi
síðan áfengisbanninu var aflétt. Með-
an neyslan var lítil á fyrri hluta síð-
ustu aldar mátti gera ráð fyrir að
nærri 10% karla hér á landi yrðu
áfengissjúklingar og tæpt 1% kvenna.
Á síðasta fjórðungi aldarinnar þegar
áfengisneyslan komst upp í 6,1 lítra á
mann 15 ára og eldri voru líkur karla
til að verða alkóhólistar nærri 23 % og
líkur kvenna nærri 10%.
Síðustu 30 ár hefur verið fylgni á
milli ráðstöfunartekna og skráðrar
áfengissölu, framan af var salan
minni en búast hefði mátt við en
seinni árin heldur meiri. Sérstaklega
eru áberandi frávik þar sem áfeng-
issala hefur aukist meira en kaup-
mátturinn þegar dregið hefur úr að-
haldsstefnunni. Þegar áfenga ölið var
leyft jókst salan töluvert meira en
svaraði til rástöfunartekna, en
minnkaði aftur þar til verð á innlend-
um bjór var lækkað. Og eftir að um-
boðsmenn áfengisframleiðenda fengu
í árslok 1995 leyfi til að flytja beint inn
og selja sjálfir veitingahúsum og
ÁTVR hefur áfengissalan aukist
meira en ráðstöfunartekjurnar. Ætti
þetta að vera býsna skýr ábending
um hver þróunin geti orðið ef farið
verður að leyfa hverjum sem er að
selja áfengi.
Stjórn ÁTVR, sem skipuð er af
fjármálaráðherra, hefur undanfarin
fimm ár unnið að undirbúningi einka-
væðingar áfengissölunnar, en þó lík-
lega ekki með sama hætti og annarra
ríkisfyrirtækja. Í framtíðarsýn
stjórnarinnar er gert ráð fyrir lengri
opnunartíma, fjölgun útsölustaða, út-
boði verslanareksturs og afnámi
einkasölunnar. Enn hefur þó ekki
heyrst að ÁTVR yrði gerð að hluta-
félagi og seld kjölfestufjárfestum.
Hætt er við að kjölfestan yrði ekki
næg til að koma í veg fyrir velting. Í
þessari framtíðasýn er ekkert mark
tekið á rannsóknum sem hafa sýnt
hvaða forvarnaraðgerðir eru virkast-
ar og ekki er tekið tillit til stefnu rík-
isstjónarinnar í fíkniefna-, áfengis-,
og tóbaksvörnum eða heilbrigðisáætl-
unar. Nú hefur framkvæmdastjóra
Verslunarráðsins og meðflutnings-
menn hans þrotið þolinmæði og þurft
að láta framtíðarsýn stjórnarinnar
rætast. Vonandi tekst öðrum þing-
mönnum að hafa vit fyrir þeim og
fella frumvarp þeirra enda er það
andstætt heilbrigðishagsmunum
þjóðarinnar.
Draga verður úr framboði og tak-
marka aðgengi að hvers kyns fíkni-
efnum, m.a. með því að viðhalda rík-
iseinkasölu á áfengi og hefta
einkagróða af áfengissölu, -fram-
leiðslu og -innflutningi. Forvarna-
stefna í fíkniefnamálum, sem ekki
leggur aðaláherslu á að draga úr eða
koma í veg fyrir notkun algengasta
efnisins, áfengis, er dæmd til að mis-
takast.
Meiri áfengisneysla
– meiri vandamál
Tómas
Helgason
Áfengi
Ýmsum alþingismönn-
um hefur ekki enn skil-
ist samhengið, segir
Tómas Helgason, á milli
aðgengis að fíkniefnum
og notkunar þeirra.
Höfundur er prófessor, dr. med.
MIKIL lifandis
ósköp hefir það komið
sér vel fyrir íslenzka
valdhafa hversu kjós-
andinn er fljótur að
gleyma. Fyrir því er
það t.d. óhjákvæmilegt
að rifja upp sögu
,,sáttaleiðar“ núverandi
ríkisstjórnar í fiskveiði-
málum, enda þótt frum-
sýningin fyrir kosning-
ar 1999 ætti að vera
flestum í fersku minni.
Skoðanakannanir
höfðu sýnt um langa
hríð að þrír fjórðu hlut-
ar þjóðarinnar voru
andvígir fiskveiðilaga-
kerfinu og framkvæmd þess. Þess-
vegna bar nauðsyn til að slá ryki í
augu kjósenda, og vefurinn var færð-
ur upp – lygavefurinn, sem síðan hef-
ir verið ofinn af mikilli kostgæfni,
enda undir því mest að menn upp-
götvi ekki blekkinguna fyrr en þá um
seinan, þegar auðvaldið hefir náð að
leggjast tryggilega á ránsfeng sinn.
Á vordögum 1999 gaf Sjálfstæðis-
flokkurinn út þá yfirlýsingu að hann
myndi beita sér fyrir sáttum í fisk-
veiðideilunni. Morgunblaðið lofaði
strax Guð og kvað vandamálið þar
með leyst. Fleiri tóku í þann streng
að málinu væri fundinn farvegur, sem
farsællega myndi ráða því til lykta –
til heilla fyrir land og þjóð. M.a.s. for-
maður Vinstri-grænna taldi málið
ekki dagskrárefni. Lögðust enda
flestir á þá sveif og tókst með því móti
að skjóta málinu undan dómi kjós-
enda, sem sáu ekki við
blekkingunni.
Raunar hefði menn
átt að gruna svikin, þar
sem foringjar ríkis-
stjórnarflokkanna
tæptu á því, að þeir
vildu ekki breyta kerf-
inu í grundvallaratrið-
um, en slíks var auðvit-
að þörf ef minnsta von
átti að vera um sættir.
Nú blasir það hins-
vegar við öllum, að ekki
var ætlunin að breyta
kerfinu í einu né neinu,
en herða þrælatökin
frekar en hitt. Þrátt
fyrir ýmsar slaufur, sem hjú stjórn-
arherranna hafa hnýtt á vegferðinni,
hefir í raun aldrei verið hvikað hið
minnsta frá upphaflegu markmiði:
Óbreyttu þjófakerfi við stjórn fisk-
veiða við Íslandsstrendur.
Í gegnum Auðlindanefnd var kerf-
inu siglt og haldið galopinni leið rík-
isstjórnarinnar þótt ýmsu öðru væri
tjaldað þar til málamynda. Að sjálf-
sögðu einnig í gegnum Endurskoð-
unarnefndina, þótt utanveltubesefar
skræktu þar þríraddað.
Og nú hefir LÍÚ og viðhengi þeirra
gengið frá lagafrumvarpi, sem festir
allan ósómann endanlega í sessi. Það
er hægt að hlæja að því með öllum
kjaftinum þegar LÍÚ-menn þykjast
óánægðir með frumvarpið. Allir, sem
vita vilja, vita með fullri vissu að aldr-
ei hefði lagafrumvarp verið flutt af
núverandi valdhöfum nema með leyfi
og fullu samþykki útgerðarauðvalds-
ins í LÍÚ.
Og áfram verður lygavefurinn
sleginn.
Fullyrt verður áfram að kerfið
verji fiskstofnana fyrir ofveiði; að
kerfið sjái um vöxt og viðgang þeirra.
Hiklaust verður því haldið fram að
kerfið orsaki ekki brottkast afla sem
neinu nemur.
Þeirri skyttu verður skotið í vefn-
um að kerfið sé byggðavænt; að það
efli og styrki búsetuna í landinu. Þá
mun ekki gleymast að prísa kerfið
fyrir hagkvæmni; hina stórkostlegu
hagræðingu, þótt staðreyndir sýni
ógnarlega aukningu skulda sjávarút-
vegsins og þyrfti raunar að hríðfella
krónuna til að hann færi ekki alveg á
hliðina. Og ekki gleymist að hæla
stefnumiði kerfisins að minnka fiski-
skipaflotann, þótt ný skip sigli frá
Kína til landsins á færibandi, og vél-
arafl flotans þrefaldast.
Vefarinn mikli í Valhöll verður
ekki í neinum vandræðum með að slá
vefinn settlega; og færa upp nýja vefi,
eins og dæmin sanna í símamálinu.
Og þjóðmenningin mun vaxa í sálar-
lundum Sjálfstæðisflokksins.
Vefurinn sleginn
Sverrir
Hermannsson
Höfundur er alþingismaður og for-
maður Frjálslynda flokksins.
Gleymska
LÍÚ og viðhengi þeirra,
segir Sverrir Her-
mannsson, hafa gengið
frá frumvarpi, sem
festir ósómann í sessi.