Morgunblaðið - 07.03.2002, Blaðsíða 42

MINNINGAR
42 FIMMTUDAGUR 7. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Látinn er í Hafnar-
firði Stefán Júlíusson,
rithöfundur, hátt á ní-
ræðisaldri. Hér er
horfinn fjölskylduvinur
til áratuga, góður
drengur, fróður með afbrigðum og
einn af stærri pennum þjóðarinnar á
síðari hluta síðustu aldar.
Er ég dvaldi í foreldrahúsum bjó
ég í tvo áratugi í næsta húsi við Stef-
án og fjölskyldu hans. Samband milli
fjölskyldnanna var mjög gott. Strax
fór orð af honum sem mjög góðum
kennara í Barnaskóla Hafnarfjarð-
ar. Skólinn var stór á þess tíma
mælikvarða. Ég lenti aldrei í bekk
hjá honum, en kynntist honun enn
betur sem nágranni, sem var ólatur
að svara spurningum ungs drengs.
Á sjötugsafmæli föður míns, sendi
Stefán honum kveðju í Alþýðu-
blaðinu undir fyrirsögninni: Kveðja
yfir garðinn. Þar minnti Stefán hann
á, að fljótlega eftir, að þeir gerðust
nágrannar, hafi þeir sest á stein-
vegginn á milli lóða þeirra og tekið
tal saman ,og hefði faðir minn þá
sagt við nágrannann: „Veistu, Stef-
án, að ég á steingarðinn á milli lóða
okkar, ég byggði hann, áður en hús
þitt var byggt. Stefán svaraði þá að
bragði. „Allt í lagi, Ásgeir, þú mátt
taka hann í burtu, við þurfum engan
garð á milli okkar. Hér þarf ekki á
hinu gamla máltæki að halda, að
garður sé grannasættir.“ Það er rétt,
að öllu gamni fylgir einhver alvara.
Stefán ólst upp í stórum systkina-
hópi. Ekki var á heimili miklum ver-
aldlegum auði til að dreifa en gáfur
höfðu systkinin öðlast meiri heldur
en gerist og gengur. Ég þekkti til
Vilbergs, bróður Stefáns og skóla-
stjóra í Garðabæ. Þeir bræður voru
fróðleiksfúsir og leituðu utan til
meira náms, sem var meira fyrirtæki
í þá daga en nú. Báðir höfðu þeir
lært til kennslu. og héldu utan til
þess að auka enn þekkinguna, Vil-
bergur til Englands og tók sér síðan
far til Ástralíu með stóru farþega-
skipi, og skrifaði bók um ferðina
þegar heim kom. – Stefán hélt til
Bandaríkjanna og lagði þar stund á
nám í uppeldisfræðum, skólarekstri
og bókmenntum. Stefán sagði mér
eitt sinn frá því, að áður en hann hélt
til baka til Íslands, tók hann sér ferð
með Greyhound áætlunarbíl um
Bandaríkin, þver og endilöng, til
þess að kynnast þessu landi og þeirri
þjóð sem þar bjó.
Stefán kom vel undirbúinn undir
störf í Barnaskóla Hafnarfjarðar að
þessu námi loknu. Eru þeir ekki fáir,
sem nutu kennslu hans og fræðslu á
þessum árum. Flestum þótti því
sjálfsagt, að hann tæki við skóla-
stjórn Barnaskóla Hafnarfjarðar,
þegar Guðjón Guðjónsson lét af því
starfi. Pólitíkin var á þeim árum
ennþá harðari en nú, veitingavaldið
var í öðrum stjórnmálaflokki heldur
en Stefán og var séð til þess, að hann
hreppti ekki stöðuna. Má vera, að
þegar allt kom til alls hafi þetta verið
jákvætt fyrir hann. Hann gat því í
auknum mæli snúið sér að öðrum
málum, ritstörfum, félagsmálum og
stjórnmálum.
Ég minnist þess, að sumarið 1958
var ég staddur í Englandi og sótti
þar sumarskóla í ensku. Hitti ég þá
Stefán og Huldu, gekk með þeim um
London, meðal annars niður Picca-
dilly Circus, Trafalgar Square og
fleiri staði. Hann benti mér á þessar
og hinar persónurnar, blaðasalann,
„porterinn“ við hótelin, verslunar-
manninn svo og þulinn í útvarpinu.
Hann ráðlagði mér að hlusta á
áherslurnar hjá þessu fólki í enskri
tungu. Í sumum tilfellum gæti ég
gert mér grein fyrir því, hver mennt-
STEFÁN
JÚLÍUSSON
✝ Stefán Júlíussonfæddist í Þúfu-
koti í Kjós 25. sept-
ember 1915. Hann
lést á Sólvangi í
Hafnarfirði 20. febr-
úar síðastliðinn og
fór útför hans fram
frá Hafnarfjarðar-
kirkju 1. mars.
un þessa fólks væri og
hvaðan það væri komið.
Um leið og ég gæti það,
ætti ég að verða orðinn
góður enskumaður. Ég
játti þessu en átti fullt í
fangi með að skilja
fólkið hvað þá að greina
áherslurnar. Stefán var
virðulegur á velli, alltaf
mjög snyrtilegur til
fara og ég gerði mér
grein fyrir því, að ég
var að þramma götur
Lundúna með heims-
manni.
Á árunum 1987 til
1990 komu út hjá bókaforlaginu Ið-
unni bókaflokkur sem nefndist Þeir
settu svip á öldina. Stefán ritaði
þætti um hafnfirska athafnamenn í
þennan bókaflokk. Árið 1995 gaf
hann sjálfur út bækling úr fyrri
bókaflokknum undir heitinu Fimm
athafnamenn í Hafnarfirði – Þættir
úr sögu bæjarins. Þar ritaði hann um
August Flygenring, Jóhannes J.
Reykdal, Þórarinn B. Egilson, Ás-
geir G. Stefánsson og Loft Bjarna-
son. Hann þekkti persónulega til
þessara aðila, til lífshlaups þeirra og
þeirrar þróunar sem varð í atvinnu-
málum á þeirra dögum. Þetta var
ekki aðeins saga viðkomandi manna
heldur ekki síður atvinnusaga Hafn-
arfjarðar og jafnvel Íslands alls.
Þarna kom mikill fróðleikur fram og
eiga margir svo og bæjarfélagið allt
Stefáni miklar þakkir að gjalda fyrir
að setja allan þennan fróðleik á blað,
sem ella hefði getað orðið hætta á að
hefði týnst.
Stefán var afkastamikill rithöf-
undur og útvarpsmaður. Bækur
hans urðu fljótt landskunnar og
sumar voru þýddar á erlend mál. Í
þessu samband má ekki gleyma hlut
eiginkonu hans, Huldu Sigurðar-
dóttur, sem vélritaði og festi textann
á blað. Þessi verkaskipting minnir á
sams konar verkaskiptingu hjá Auði
og Halldóri Laxness.
Stefán gerðist fljótlega jafnaðar-
maður og samvinnumaður. Hann
gegndi ýmsum þýðingarmiklum
verkefnum fyrir flokk sinn, Alþýðu-
flokkinn, og samvinnuhreyfinguna,
var meðal annars á tímabili stjórn-
arformaður Kaupfélags Hafnfirð-
inga.
Fyrir um það bil einum mánuði
heimsótti ég Stefán á Sólvang, þar
sem hann síðar lést. Hann var þar á
3. hæð, sem var nýendurinnréttuð og
mjög glæsileg. Stefáni lá mjög lágt
rómur, ég spurði hann, hvort honum
liði ekki vel á Sólvangi, húsakynnin
væru orðin svo glæsileg. Hann leit
hægt upp og sneri sér til mín og
brosti um leið og hann sagði: „Þú
manst, að það var eitt af forgangs-
verkefnum hans Guðmundar Gissur-
arsonar að koma þessari stofnun á
fót, síðan varð hann fyrsti forstjóri
Sólvangs.“ Hann leit síðan aftur nið-
ur. Ég sá þarna og heyrði, sem ég
reyndar vissi, Stefán var alltaf sami
Alþýðuflokksmaðurinn, allt fram í
andlátið.
Þau hjón Stefán Júlíusson og
Hulda Sigurðardóttir voru alla tíð
mjög samheldin hjón enda fóru
áhugamál þeirra saman.
Við hjónin sendum Huldu, Sigurði
Birgi, Kristínu, sonum og tengda-
dætrum okkar innilegustu samúðar-
kveðjur, um leið og við kveðjum góð-
an dreng.
Hrafnkell Ásgeirsson.
Einn útbreiddasti fjölmiðill okkar
í dag tilkynnti fyrir nokkrum dögum
að höfundur Kárabókanna, Stefán
Júlíusson, væri látinn. Lítið var sagt
um önnur verk hans, enda Stefán
aldrei útgefinn af Máli og menningu
né hans getið í bókmenntasögu
Heimis Pálssonar. Eftir nám í kenn-
araskóla og háskólum vestan hafs og
austan gerðist Stefán vinsæll kenn-
ari í sinni heimabyggð, Hafnarfirði.
Hann var líka félagsmálamaður og
starfaði mikið að málefnum rithöf-
unda og var þar lengi í forystu. Við
Stefán áttum langt og gott samstarf,
þótt við værum ekki alltaf sammála.
Um tíma var Stefán yfirmaður minn
sem áhugasamur bókafulltrúi ríkis-
ins. Þá lá leið okkar saman í Alþýðu-
flokknum en fyrst og síðast verður
mér Stefán minnisstæður sem góður
rithöfundur. Við hliðina á Hjalta-
bókunum eru Kára-bækurnar meðal
vinælustu barnabóka á Íslandi. Trú-
lega hafa þær verið gefnar út í 8 út-
gáfum. 1950 kom út Leiðin lá til
Vesturheims undir dulnefninu
Sveinn Auðunn Sveinsson. Bókin
vakti mikla athygli bæði meðal les-
enda og gagnrýnenda. Kaupangur
fylgdi á eftir. Augljóst var að höf-
undurinn var vel heima í amerískum
og evrópskum samtímabókmennt-
um. Mér dettur einn höfundur í hug
Sherwood Anderson og bók hans:
Dimmur hlátur. Í báðum þessum
bókum, Leiðin lá til Vesturheims og
Kaupangi, var sögusviðið Ameríka
en persónurnar flestar Íslendingar –
nútíma Íslendingar – sumir mjög vel
mótaðir eins og Þorlákur, Láki í
Skúrnum í Kaupangi, aðrir óræðari
eins og rithöfundurinn Áki í Leiðin lá
til Vesturheims. Einnig margar vel
gerðar kvenpersónur. Síðar komu
unglingabækur: Sólarhringur og
Haustferming með nærfærnum lýs-
ingum ásta og afglapa. Á efri árum
skrifar Stefán sínar bestu bækur:
Grímumaðurinn, Ástir og örfok og
Kanabarn. Fyrir tveimur árum héld-
um við félagar í Leikfélagi Keflavík-
ur kynningu á ritverkum Stefáns.
Við lásum upp úr Sólarhring, Haust-
fermingu, Kára litla, Kaupangi og
Kanabarni. Sjálfur flutti ég stuttan
inngang um höfundinn og klykkti út
með fullyrðingu um ágæti Kana-
barns, taldi hana eina bestu skáld-
sögu sem Íslendingur hefði skrifað á
síðari hluta 20. aldar. En forystu-
menn fyndnu kynslóðarinnar kunnu
ekki að meta Stefán né íslenskt há-
skólafólk, því síður marxistar og
Kiljans-trúboðar. En aldrei mun ég
geta fyrirgefið forsvarsmönnum
Samfylkingar að heiðra ekki Agnar
Þórðarson, Gunnar Dal og Stefán
Júlíusson þegar til þess gafst færi
fyrir tveimur árum með heiðurslaun-
um listamanna. Nú er þessi afkasta-
mikli kennari, rithöfundur og þjóð-
félagsgagnrýnandi horfinn. Sjálfur
var hann bjartsýnn á framtíðina. Ég
votta eftirlifandi eiginkonu, Huldu
Sigurðardóttur, og syni þeirra
dýpstu samúð. Megi vonir Stefáns
Júlíussonar um bjarta framtíð fyrir
Íslendinga og annað fólk rætast.
Hilmar Jónsson.
Þar sem hugsunin er skýr, skiln-
ingurinn skarpur, hjartað heitt,
mannúðin máttug og réttlætistilfinn-
ingin ríkjandi, þar er gott að vera.
Þeir eru fáir mennirnir, sem sýna í
orðum og athöfnum slíka eiginleika.
Það er lífshamingja að njóta vináttu
þeirra, forréttindi að njóta leiðsagn-
ar þeirra, mannbætandi að deila með
þeim geði. Stefán Júlíusson var einn
þessara manna. Nú er hann horfinn
af leiksviði jarðlífsins í hárri elli, með
langan veg að baki, þar sem ótrúlega
mörg verkin stór og smá lifa og lýsa
genginn götuslóða. Í ljósi sæmdar og
saknaðar er Stefán Júlíusson kvadd-
ur.
Það er svo óteljandi margt, sem
kemur upp í hugann, á kveðjustund
sem þessari. Myndirnar hrannast
upp í huganum, það er af nógu að
taka en erfitt úr að velja. Hér verður
staldrað við hjá kennaranum, ræðu-
manninum og jafnaðarmanninum.
Stefán var afburðagóður kennari,
sem eignaðist sterk ítök í mörgum
nemenda sinna. Þeir sem nutu
barnaskólakennslu hans tala um
hana með ánægju og þökk. Í þeim
kennslustundum urðu mörg ævin-
týrin til. Eitt þeirra var Kári litli og
Lappi, fyrsta sagan sem kom á
prenti eftir Stefán Júlíusson. Síðan
sigldu margar sögur í kjölfarið fyrir
lesendur á öllum aldri. Og allar báru
þær vitni um að þar fór höfundur
sem kunni að halda á penna.
Flensborgarskóli varð um tíma
starfsvettvangur Stefáns. Þar kom
glöggt í ljós skilningur hans á tilfinn-
ingum og viðhorfum unglingsins og
hæfileikinn til að kenna og rækta
móðurmálið. Festa og reglusemi,
miklir og farsælir skipulagshæfileik-
ar voru honum góðir förunautar í
starfi yfirkennara. Hlýja, glaðværð
og kímni var gott innlegg á kenn-
arastofunni. Hann var nemendum,
kennurum og skólastjóra betri en
enginn.
Stefán Júlíusson var lifandi ræðu-
maður, sem kunni að beita máli og
röddu með þeim hætti að eftir var
tekið. Oft var ræðan heit og þrungin
tilfinningu, mörkuð réttlætistilfinn-
ingu og rökfestu. Hann var fundvís á
leiðir sem náðu til áheyrandans.
Samherjar undu sér vel undir ræðu
hans, andstæðingar miður. Það gat
sviðið undan svipu hugsjónamanns-
ins.
Stefán Júlíusson ólst upp í mikilli
fátækt. Með dugnaði og af einbeittni
braust hann til mennta, enda náms-
hæfileikar í besta lagi. Strax barn að
aldri kynntist hann misskiptingu
auðsins, misrétti samfélagsins, for-
réttindum valdsmanna og varnar-
leysi þeirra sem minnst máttu sín.
Það var því engin furða þótt hann
barnungur gerðist jafnaðarmaður af
lífi og sál. Skynsemi hans og dóm-
greind sögðu honum það – virðing
hans fyrir manngildi einstaklingsins
kallaði eftir því – og réttlætiskennd-
in krafðist þess. Þess vegna var Stef-
án Júlíusson einlægur jafnaðarmað-
ur í þess orðs besta skilningi.
Það var bæði gott og hollt fyrir Al-
þýðuflokkinn að eiga Stefán að.
Hann varð lifandi og viðkvæm kvika
í samvisku flokksins. Það hvessti
stundum í fulltrúaráðinu, þegar
fjallað var um bæjarmál eða lands-
mál. Það var tekist á meðal samherj-
anna um stefnu líðandi stundar,
hvort hugsjónaskútu jafnaðastefn-
unnar væri rétt stýrt gegnum brim
og boða í misvindasömu samfélagi
nútímans. Stefáni var ekki gjarnt að
lúta sjónarmiðum, sem að hans mati
sveigðu of mikið frá kröfunni um
frelsi, jafnrétti og bræðralag, þeim
hugsjónum sem hann ungur sór
trúnaðareiða.
Þess galt hann stundum á vegin-
um til valda og mannvirðinga innan
flokksins. Á því er enginn vafi í mín-
um huga.
En drengskapur, skörp hugsun og
dómgreind, hreinlyndi og heiðarleiki
voru þess valdandi, að ekki varð
gengið fram hjá Stefáni Júlíussyni í
Alþýðuflokknum. Hann valdist til
margra trúnaðarstarfa á þeim vett-
vangi, bæði í bæjarmálum og lands-
málum. Og það vissu allir sem til
þekktu, að hverju því verki var vel
borgið sem Stefán Júlíusson tók að
sér.
Forustustörf hans í bæjarmálum,
liðsstyrkur hans í landsmálum, beitt-
ur brandur hans á pólitíkum ritvelli
hér heima eða á landsvísu, allt talaði
þetta einu máli, máli hugsjóna-
mannsins, máli eldhugans. Slík verk
eru vel þegin og þökkuð.
Stefáni var líka vel ljóst, að sam-
vinnuhugsjónin, félagshyggja og
samtakamáttur til að byggja upp
betra þjóðfélag, var grein á meiði
jafnaðarstefnunnar. Hann var ötull
félagi í Kaupfélagi Hafnfirðinga og
formaður þess um árabil. Í sam-
vinnustefnunni sá hann leið frá ör-
snauðu þjóðfélagi til framfara og
framkvæmda. Bátnum miðar áfram,
þegar margir leggjast samtaka á ár-
arnar. Í samvinnufélögunum rættist
margur draumurinn, þótt Sam-
bandið að síðustu steytti á skeri. En
það er önnur saga, sem ekki verður
rakin hér.
Stefán varð þeirrar gæfu aðnjót-
andi að eignast góða og mannvæna
fjölskyldu. Hulda Sigurðardóttir
kona hans, Sigurður sonur hans,
tengdadóttir og sonarsynir, allt er
þetta mikið mannkosta fólk, sem
gott er að eiga að í blíðu og stríðu.
Það vissi enginn betur en Stefán.
Minningarnar um Stefán Júlí-
usson lifa og vitna um góðan dreng.
Við Ásthildur þökkum honum sam-
fylgdina og samskipti öll og sendum
fólkinu hans innilegar samúðar-
kveðjur.
Blessuð sé ætíð minning hans.
Hörður Zóphaníasson.
Kveðja frá Rithöfunda-
sambandi Íslands
Stefán Júlíusson rithöfundur og
þýðandi hefur kvatt þetta jarðlíf.
Um langt árabil var hann ötull bar-
áttumaður fyrir bættum kjörum ís-
lenskra rithöfunda og lagði sitt af
mörkum til að sameina rithöfunda í
eitt félag. Hann var fyrsti varafor-
maður Rithöfundasambands Íslands
á árunum 1974–1976. Eftirminnileg
er snaggaraleg fundarstjórn Stefáns
á félagsfundum og oft haft á orði að
það væri vart á annarra færi að stýra
átakafundum þar sem skáld gátu
orðið hávær og ekki alltaf málefna-
leg. Reynsla Stefáns og skilningur á
félagsmálum var ómetanleg og í tvo
áratugi stjórnaði hann aðalfundum
félagsins með einstökum hætti. Áður
hafði hann verið formaður og ritari
Félags íslenskra rithöfunda og for-
maður og varaformaður Rithöfunda-
sambandsins eldra um tíu ára skeið.
Í embætti bókafulltrúa ríkisins vann
hann ennfremur dyggilega að bók-
menningu og var fyrsti formaður
Rithöfundasjóðs.
Stefán Júlíusson var einn af braut-
ryðjenum íslenskra barnabók-
mennta og átti vinsældum að fagna á
því sviði. Einnig var hann á seinni ár-
um afkastamikill þýðandi bóka fyrir
yngstu lesendur. Árið 1996 var hann
kjörinn heiðursfélagi Rithöfunda-
sambands Íslands.
Félagar í Rithöfundasambandinu
kveðja aldinn heiðursmann með
þökk fyrir samfylgdina. Eiginkonu
og fjölskyldu sendum við samúðar-
kveðjur.
Aðalsteinn Ásberg Sigurðsson.
Stefán Júlíusson hlýt ég að hafa
séð fyrst talsvert áður en mig rekur
minni til. Þegar ég fæddist í þennan
heim var komin á góð vinátta með
föður mínum, Ólafi Þ. Kristjánssyni,
og honum. Stefán var því tíður gest-
ur hjá Ólafi, nánast heimagangur.
Þegar ég var nýorðinn 6 ára gamall
var mér komið í Barnaskóla Hafn-
arfjarðar á miðjum vetri, þó að ég
hefði ekki aldur til að fara í skóla. Ég
var settur í bekk sem Stefán kenndi.
Flest árin eftir það í barnaskólanum
var Stefán aðalkennari minn. Mér
fannst þá og mér finnst enn að betri
kennara hefði ég ekki getað fengið.
Þá vissi ég ekki það sem ég hef
síðar fengið að vita, að leið Stefáns
að kennarastöðunni hafði verið þyrn-
um stráð. Hann var næstelstur í
stórum systkinahópi og foreldrarnir
efnalitlir. Það var ekkert sjálfgefið
við slíkar aðstæður að um fram-
haldsnám gæti verið að ræða hjá
börnum sem höfðu lokið skyldunámi,
voru orðin 14 ára og fermd í kirkj-
unni, – og þar með gjaldgeng til
vinnu og gátu með því aðstoðað við
tekjuöflun til heimilisins.
Svo fór þó að Stefán komst í
Flensborgarskólann og lauk þaðan
gagnfræðaprófi 1932. Síðasta ár
hans í skólanum kom Ólafur Þ. þang-
að til starfa sem stundakennari í
sögu, en hann fluttist til Hafnar-
fjarðar 1929 þegar hann var ráðinn
kennari við barnaskólann. Stefán
var í efsta bekk þegar Ólafur hóf
kennslu í Flensborg og milli nem-
andans og kennarans tókst þá þegar
vinátta sem varði meðan báðir lifðu.
Þeir urðu samstarfsmenn og sam-
herjar á fjölmörgum sviðum, þar á
meðal í stjórnmálum og margvísleg-
um öðrum félagsmálum.
Nokkurt hlé varð á námsferli Stef-
áns eftir gagnfræðaprófið. Hugur
hans hefur eflaust þá staðið til
menntaskóla og háskólanáms í fram-
haldi af því, en fjárhagurinn leyfði
ekki að hann færi í langskólanám.
Skemmsta leiðin fyrir námfúsa
menn til að fá einhver atvinnurétt-
indi og von um sómasamlega stöðu
var á þessum tíma sú að fara í Kenn-
araskólann. Hann var þá þriggja ára
skóli, en nemendur með góðan und-
irbúning gátu sest þar inn í annan
bekk og lokið náminu á tveimur vetr-
um. Þann kost tók Stefán og lauk
kennaraprófi vorið 1936. Sama ár
var hann ráðinn kennari við Barna-
skóla Hafnarfjarðar og þar starfaði
hann í tæpa tvo áratugi og var lengst
af yfirkennari. Ekki var starfstíminn
þó alveg samfelldur, því að á stríðs-
árunum fékk hann leyfi frá störfum í
tvö ár til að stunda háskólanám í
Bandaríkjunum, þar sem hann lauk
BA-prófi í ensku og bókmenntum.
Stjórnmálabaráttan var löngum
hörð og óvægin í Hafnarfirði á tutt-
ugustu öld. Alþýðuflokurinn náði þar