Morgunblaðið - 10.03.2002, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 10. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
bíó

SAGA hernaðar er sígild. Alltaf sú
sama hvort sem um ræðir Tróju, Gett-
ysburg, Normandy eða Ia Drang. Hún
er um hermenn, flesta unga, sem fast-
ir eru í orrustu til síðasta manns.
Þetta öfgakennda og hræðilega eðli
stríðs snertir grundvallaratriði þess að
vera mannlegur ...
Þetta ritar Marks Bow-
dens, höfundar bókarinnar
Black Hawk Down – A
Story of Modern War. Bók-
ar sem segir frá árásarför
sérsveitarmanna úr banda-
ríska hernum til Mogadishu
í Sómalíu í október 1993.
Árásarför sem sögð var
liður í friðargæslustarfi
Sameinuðu þjóðanna þar í
landi. Árásarför sem átti að vera ein-
föld en fór hörmulega úrskeiðis og
endaði með mun meira mannfalli – 18
bandarískra hermanna og hundruða
innfæddra – en ráð hafði verið gert
fyrir og komst af þeim sökum fyrst og
fremst í heimsfréttirnar.
Yfirlýst markmið árásarferðarinnar
að klekkja á stríðsherranum Moha-
meds Farrah Aidid, sem Bandaríkja-
menn töldu að ætti mesta sök á borg-
arastyrjöldinni og hungursneyðinni
sem herjaði á hið snauða Afríkuland.
Scott er eins og Sviss
Þessi metsölubók hefur nú verið
kvikmynduð af einum farsælasta leik-
stjóra Breta, Ridley Scott. Sjálfur
framleiddi hann myndina ásamt Jerry
Bruckheimer – sem ugglaust hefur
bæði orðið henni til framdráttar og
trafala því síðarnefndi hefur löngum
verið vörumerki öruggrar afþreyingar
og hasars en um leið mynda sem sak-
aðar hafa verið um grunn, óábyrg og
ótrúverðug efnistök. Ekkert sérlega
gott veganesti fyrir mynd sem byggist
á sögulegum atburðum svo nálægt
okkur í tíma og taka á eins eldfimu
viðfangsefni og hernaðaraðgerðum
Bandaríkjamanna.
En það er vel skiljanlegt hvers
vegna Scott er kallaður til. Hann er
fagmaður sem gengur hreint
og örugglega til verks. Veltir
sér ekkert alltof mikið uppúr
innihaldinu – til marks um það
hefur hann aldrei skrifað nein
handrit sjálfur – en einblínir
þeim mun frekar á útlit, ímynd,
áferð, takt og allt er tengja má
á einn eða annan máta ytri
umgjörð. Scott er maður
mynda en ekki orða. Kannski
þess vegna var hann manna
heppilegastur til þess að taka að sér
svo eldfimt pólitískt viðfangsefni. Eng-
in hætta á að hann færi að garfa of
mikið í efninu, kryfja það eða reyna að
komast að einhverjum sannleika eða
taka einhverja afstöðu með eða á
móti. Scott er eins og Sviss – tekur
ekki afstöðu. Áherslurnar eru ekki
lagðar á heildarmyndina, pólitíska
landslagið sem getur af sér slíka mar-
tröð sem árásarferðin var, heldur er
vaðið beint út á vígvöllinn, með lokuð
augun. „Þegar út á vígvöllinn er kom-
ið, fýkur allt sem kalla má pólitík út
um gluggann,“ eru orð beiskrar stríðs-
hetju í myndinni og þau virðast einnig
lýsa viðhorfi Scotts – þegar kvik-
myndagerðin er hafin fýkur öll pólitík
útum gluggann. Fróðlegt væri að vera
fluga á vegg er hann ræðir þá afstöðu
við kollega sinn Oliver Stone. Í raun
hefur Scott lítinn áhuga á al-
þjóðastjórnmálum ekki einu sinni að
heyra eða sjá að hann hafi myndað
sér skoðun réttmæti árásarferð-
arinnar til Mogadishu. Enda virðist
hann hafa forðast að svara þeirri
spurningu. Telur sig í reynd ekki þurfa
að gera það þótt hann hafi gert mynd
um hana – ekkert frekar en að hann
telur sig hafa þurft að taka afstöðu til
femínisma er hann gerði Thelmu og
Louise, eða hvort tæknivæðingin væri
að ganga af mannkyninu dauðu er eft-
irlætismynd hans, Blade Runner, átti
huga hans. Hann viðurkennir þó að
vera hlynntur sterku hervaldi og ber
virðingu fyrir heraganum – skoðun
sem hann hefur frá föður sínum sem
var hátt settur í breska hernum og
barðist í seinni heimsstyrjöldinni.
Brögðótti Bruckheimer
Vinnubrögð Ridleys þykja líka bera
þess merki. Hann þykir kaldranalegur
og harður í horn að taka en það stenst
allt sem hann segir og aldrei nokkurn
tíma hefur hann farið fram úr kostn-
aðar- eða tímaáætlun. Sem sagt
draumur allra kvikmyndaframleið-
enda. Þar með talið Bruckheimers,
sem þekkir þessa kosti vel eftir að
hafa unnið margoft með yngri bróður
hans, Tony.
Það er varla hægt að ávíta Scott
fyrir að taka á eins viðkvæmum sam-
tímaviðburði á svo afskiptalausan
máta. Hann hefur fullan rétt til að
gera svo ef honum sýnist. En Scott er
ábyrgur fyrir kvikmyndagerðinni og
vali leikara. Útlitið er, eins og búast má
við af Scott, þaulhugsað. Bak við töku-
vélina er Slawomir Idziak, fyrrverandi
tökumaður Krzysztofs Kieslowskis,
sem hefur náð að hrista fram úr erm-
inni magnaðar loftmyndatökur og
færir okkur nær vígvellinum en jafnvel
Janusz Kaminski afrekaði í Saving
Private Ryan. Leikaravalið er síðan
sérkafli því það virkar eins og úttekt á
fimmtíu föngulegustu karlleikurum
samtímans. Ungir, fjallmyndarlegir
gæjar, þeirra kunnastir Josh Harnett,
leikur hinn eina sem veltir fyrir sér til-
gangi verkefnisins, og Ewan McGregor,
skrifstofublók og kaffisérfræðingur,
fulltrúi hversdagsmannsins sem sýnir
á sér áður óþekkta hlið hugrekkis og
hetjudáðar á raunastundu.
En þótt Black Hawk Down hafi fallið
Bandaríkjamönnum vel í geð og hetju-
dáðir hermannanna hentað vel sálar-
ástandi þjóðarinnar eftir hörmung-
arnar 11. september – Bruckheimer
flýtti frumsýningu myndarinnar um
þrjá mánuði, að eigin sögn til þess að
hún kæmi til greina á komandi Ósk-
arsverðlaunahátíð – þá hafa margir
gagnrýnt hana m.a. fyrir þjóðern-
isrembing og ofureinfaldaða og ein-
hliða lýsingu á hörmulegu blóðbaði. Sú
litla pólitík, sem finna má, er bókarhöf-
undarins Bowdens. Ástand mála var
vitanlega flóknara en gefið er í skyn í
örfáum upphafsorðum myndarinnar –
að stríðsherrann Aidid hafi átt meg-
insök á hungursneyðinni og ófremdar-
ástandinu í Sómalíu. Einnig hefur um-
ræða um kynþáttafordóma viljað loða
við myndina. Ekki bara vegna meintra
fordóma gegn innfæddum, sem koma
fyrir sjónir eins og snaróður skríll og
eru kallaðir „Mjónur“ af óhefluðum
hermönnunum, heldur einnig vegna
þess að það er einungis einn svartur
maður í sérsveitinni en allir aðrir eins
og fyrr segir sem klipptir út úr tísku-
blaði. Svo hafa menn tínt til eitt og
annað, eins og að gerð hafi verið hetja
úr persónunni sem McGregor leikur,
náunga sem í reynd var seinna fund-
inn sekur um að hafa áreitt stúlku
undir lögaldri kynferðislega.
Black Hawk Down er það sem kalla
mætti hreinræktaða stríðsmynd.
Framvindan á sér nær öll stað á víg-
vellinum og tilgangurinn, ef einhver
annar virðist vera en að bjóða upp á
krassandi afþreyingu, að sýna fram á
helvíti hernaðarins, hversu hörmulegt
það er að vera staddur, ungur og
óreyndur hermaðurinn, mitt í ban-
vænni skothríðinni – kannski án þess
að hafa grænan grun um hver mál-
staðurinn er, hvort hann sé góðra
gjalda verður eða vafasamur. Þetta er
saga af hermönnum, saga sem alltaf
getur gerst - í Tróju, Gettysburg,
Normandy, Ia Drang eða Mogadishu.
Black Hawk Down er hreinræktuð stríðsmynd þar sem ekkert svigrúm er til
að velta upp orsökum eða afleiðingum.
„Ég man eftir því að hafa séð myndir í fréttatíma BBC af æstum múg, sem var greinilega að misþyrma tveimur mannslíkömum. Og guð minn góður, þegar ég áttaði mig á því að þetta
væru bandarískir hermenn gat ég alveg ímyndað mér hvaða áhrif það hafði á vini mína í vestri að verða vitni að þessu.“ Svona lýsir breski leikstjórinn Ridley Scott upplifun sinni af því
að sjá fréttamyndir frá misheppnaðri árásarferð bandarískra sérsveitarmanna til Mogadishu í október 1993. Nú hefur hann gert um hana kvikmyndina Black Hawk Down sem frumsýnd
var hér á landi um helgina. Af því tilefni þótti Skarphéðni Guðmundssyni rétt að kanna viðhorf Scotts til þessa umdeilda verkefnis og fjaðrafokið í kringum það.
skarpi@mbl.is
Ridley Scott
Martröðin í Mogadishu
RAUNAR eru fyrrnefndar efnisfor-
sendur kvikmyndarinnar I Am Sam
það sem nokkrar deilur hafa orðið
um vestra. Annars vegar hafa ýmsir
gagnrýnendur haft orð á því að al-
gjörlega ótrúverðugt sé að maður
með þá andlegu fötlun, sem persón-
an Sam Dawson hefur, geti alið upp
barn með fullnægjandi og ábyrgum
hætti; aðeins afburða leikur Seans
Penns geti fengið áhorfandann til að
gleyma þessum ólíkindum á meðan
sýning myndarinnar stendur yfir.
Hins vegar hafa forsvarsmenn
hagsmunabaráttu fatlaðra fagnað
jákvæðri afstöðu myndarinnar til
skjólstæðinga þeirra. Til dæmis
segir dr. Joel Levy, stjórnandi
stofnunar sem fer með málefni fatl-
aðra, að I Am Sam taki á „við-
kvæmu jafnvægi milli réttinda
þroskaheftra til að eignast og ala
upp börn og þeirrar skyldu sam-
félagsins að tryggja vellíðan og ör-
yggi barnanna. Túlkun Seans Penns
á þroskaheftum, einstæðum föður
speglar þær mannlegu tilfinningar
sem eru innra með okkur öllum. Við
bindum vonir við að túlkun hans og
myndin sem heild muni stuðla að
því að auka skilning bandarísks al-
mennings á andlega fötluðu fólki og
að við sem samfélag getum gert
betur í að koma því til hjálpar.“ Dr.
Levy segir að reynslan sé sú að
njóti foreldri með slíka fötlun sterks
stuðnings frá umhverfinu geti við-
komandi alið upp barn með full-
nægjandi hætti. „Það sem er svo
ánægjulegt við I Am Sam er að per-
sóna Penns deilir sömu tilfinning-
um, vonum, örvæntingu og metnaði
með öllum foreldrum, sem ekki búa
við fötlun.“
Barn elur upp barn
Staðreyndin er samt sú, að Sam
Dawson er maður sem hefur þroska
lítils barns og vill fá að ala upp ann-
að lítið barn, sitt eigið. Hann hafði
kynnst útigangskonu og getið henni
barn. Þegar þau eru á leiðinni af
spítalanum eftir fæðingu lítillar
stúlku stingur móðirin af. Sam verð-
ur að ala stúlkuna upp einn síns liðs,
auk þess að vinna til hnífs og skeið-
ar á kaffihúsi. Stuðningsnet hans,
eins og það er víst kallað, er ná-
grannakonan Annie (Dianne Wiest)
og þroskaheftir félagar hans, en á
pólitískri rétttrúnaðaramerísku eru
þroskaheftir kallaðir „mentally
challenged“ og hljóta Íslendingar að
apa það eftir, eins og annað þaðan.
Þrátt fyrir erfiðar kringumstæður
gengur uppeldið vel hjá Sam og fé-
lögum og eru miklir kærleikar með
þeim feðginum. Dóttirin heitir Lucy
Diamond, leikin af Dakota Fanning,
sem fengið hefur hástemmt lof fyrir
frammistöðu sína, ekki síður en
Penn. Nafn hennar fær Sam úr lagi
Bítlanna Lucy In the Sky With
Diamonds, en tónlist þeirra er hon-
um tilfinningalegt skjól frá ólgunni
umhverfis hann. Babb kemur í bát-
inn á áttunda afmælisdegi Lucy
Diamond þegar barnaverndaryfir-
völd taka hana frá föður sínum; hún
er orðin þroskaðri en hann. Sam
lætur ekki deigan síga og hefur bar-
áttu fyrir réttindum föður og dóttur
og nýtur hjálpar áhrifamikils lög-
fræðings, sem Michelle Pfeiffer
leikur. Og svo framvegis í anda vel
meinandi og tilfinningaþrunginna
vandamálamynda frá Hollywood.
Það þykir til marks um gildi mál-
staðarins, sem myndin tekur, að
Sean Penn skuli hafa fallist á að
leika aðalhlutverkið. Reyndar þykja
hlutverk fólks, sem býr við andlegar
takmarkanir eða erfiðleika af ein-
hverju tagi, eftirsótt vestra og sér-
lega óskarsvæn, eins og rætt var
um á bíósíðum fyrir viku. Leikstjór-
inn Jessie Nelson hefur aðeins leik-
stýrt einni bíómynd áður, Corrinna,
Corrinna, en hefur jafnframt samið
handrit að myndum á borð við Step-
mom og The Story Of Us, en þessar
fyrri afurðir hennar hafa borið keim
af sápuóperum. Hún semur hand-
ritið að I Am Sam í félagi við Krist-
ine Johnson. Nelson hafði skrifað
Penn bréf um miðjan tíunda áratug
síðustu aldar til að vekja athygli
hans á verkefninu og þegar til kom
stökk hann á hlutverkið, þótt hann
sé þekktari fyrir að túlka útúr-
reykta strandgæja, ofbeldisfulla
liðsforingja og samviskulausa fanga
Ég er Sean
Reuters
I Am Sam: Sean Penn og Dakota Fanning sem feðginin Sam Dawson og Lucy Diamond.
Réttindi þroskaheftra foreldra, einkum mæðra, hafa verið til
umræðu á Íslandi undanfarið. Réttur þroskahefts föður til að ala
upp barn sitt er hins vegar viðfangsefni kvikmyndarinnar I Am
Sam, sem frumsýnd er hérlendis um helgina. Sean Penn er ósk-
arstilnefndur fyrir leik sinn. Árni Þórarinsson fjallar um mynd-
ina og leikarann, sem helst vill ekki leika.