Morgunblaðið - 12.03.2002, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 ÞRIÐJUDAGUR 12. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
U
m þessar mundir
eru 75 ár liðin frá
útkomu Vefarans
mikla frá Kasmír
eftir Halldór Lax-
ness. Hún kom út í sjö heftum á
nokkurra mánaða bili og lauk út-
gáfunni vorið 1927. Eitt hundrað
eintök voru gefin út tölusett á
hvítan pappír en bókin var einnig
gefin út á brúnum pappír og voru
þau eintök ótölusett. Enn fremur
var bókin gefin út í einu lagi í svo-
kölluðum „klumpi“.
Í Morgunblaðinu 29. apríl 1926
er sagt frá því að Halldór sé kom-
inn heim með handritið að bók-
inni: „Nú hafa bæjarbúar séð Kilj-
an hér á götunum, langan og
grannan, með gleraugun miklu og
hattinn barðastóra þar sem hann
stikar löngum skrefum, tærður af
rýni í regindjúp mannlegrar til-
veru og umfaðmandi og umlykj-
andi öll hin
nýjustu form í
skáldlist.“
Lýsingin
hefði eins get-
að átt við
Stein Elliða,
söguhetju Vefarans mikla, en fáar
íslenskar skáldsagnapersónur
hafa háð jafn æðisgengna glímu
við veruleikann og hann. Bókin
hefur verið lesin sem leit marg-
klofins nútímamanns að staðfestu
og tilgangi í upplausnarástandi
millistríðsáranna. Grimmilegt
stríð hafði gert að engu trúna á
framþróun og þroska mannsins
sem kallaði á róttæka endur-
skoðun á gildismati nýrrar aldar
er hafði hafist sem öld framfara og
bjartsýni, vísinda og tækni.
Steinn Elliði leitar inn á við,
burt frá þessum grimma veruleika
og heitir sjálfum sér því að leyfa
engu framar rúm í sál sinni „nema
fögnuðinum yfir hinni andlegu
fegurð hlutanna“. Hann hefur
gert samning við drottin um að
verða fullkomnasti maðurinn á
jörðu: „Brauð mitt og vín er dýrð
guðs á ásýnd hlutanna.“
Þetta er merkilegt orðalag sem
er margendurtekið í bókinni.
„Ásýnd hlutanna“ er yfirborðið,
skynmynd veruleikans sem Steinn
telur sig geta gætt merkingu og
tilgangi með dýrð drottins, hinni
andlegu fegurð. En ásýnd hlut-
anna, þessi einfalda skynmynd
veruleikans, er ekki öll þar sem
hún er séð. Diljá er helsta tákn
hennar í sögunni en Steinn lítur
einmitt svo á að konan sé „hvorki
meira né minna en hættulegasti
meðbiðill guðs og keppinautur þar
sem sál mannsins er í tafli“. Og
ólíkt hinni ófullkomnu mynd sem
Steinn gerir sér af veruleikanum
er Diljá hrein og sönn og heil í ein-
faldleika sínum.
Af þessu misræmi stafa innri
átök Steins og ástarhaturs-
samband hans við Diljá. Hún er
sárasta birtingarmynd veru-
leikans og hins veraldlega lífs sem
Steinn vill yfirgefa til að komast
inn í ríki guðs og fegurðarinnar.
Til þess að komast þangað þarf
hann að yfirstíga þær tilfinningar
sem hann ber til Diljár (veru-
leikans).
En Steinn er ófullkominn. Í
veiklyndi sínu fellur hann fyrir
freistingunni, fyrir jarðnesku afli
konunnar sem dregur hann á tál-
ar, sterkari en guðdómurinn og ei-
líf fegurðin því hún hefur engu að
tapa: „Stundin er að koma, and-
varpaði hún. Síðan máttu drepa
mig.“
Og Steinn viðurkennir ófull-
komleika sinn, uppgjöfina fyrir
hvötunum: „Ást karlmannsins til
konunnar er hið eina sanna í lífinu.
Alt í lífi mínu er lygi, Diljá, guð og
djöfullinn, himinn og helvíti, alt
lygi nema þú.“ Hann viðurkennir
að hafa barist við vindmyllur og
enginn nái „dýrlegra takmarki en
því að vera mennskur maður eins
og guð hefur skapað hann. Ég
kasta ham hins yfirnáttúrlega
skrímslis og hef nýtt líf, mennskur
maður, þegn í ríki veruleikans,
einfaldur sonur þjóðar sinnar“.
En sögunni lýkur ekki hér. Í
síðustu bók Vefarans mikla snýr
Steinn Elliði frá einföldu yfirborð-
inu og helgar sig hinni guðlegu
fegurð á ásýnd hlutanna. Hann
gengur í klaustur í Róm.
Það virðist augljóst að líta svo á
að sagan skilji við Stein sem hinn
sterka einstakling sem sigrast á
sjálfum sér, eins og Nietzsche tal-
aði um. En það er í raun Diljá sem
á síðasta leikinn í sögunni, í síð-
asta kaflanum þar sem fullkomn-
unarárátta Steins Elliða er af-
hjúpuð: „Fullkomnunarþrá hins
ófullkomna er hinn jarðneski
grundvöllur drottins kirkju,“ segir
þar og enn fremur: „Ef blekking-
unni er svift burt og maðurinn sér
sjálfan sig fer honum einsog skoff-
íninu: hann uppgötvar að huggun
finst hvorki á himni né jörðu, og
deyr.“
Í lokakaflanum gefur sagan
sterklega til kynna að Steinn
Elliði hafi valið rangt í leit sinni að
staðfestu og tilgangi. Það er aug-
ljóslega sterk samúð með Diljá
þar sem hún er niðurkomin í botn-
langa veraldar, ástlaus og áttlaus:
„Hana mátti einu gilda um allar
leiðir. Hún var komin til Róm-
arborgar, þángað sem allar leiðir
liggja; nú er eingin leið framar
rétt, eingin raung.“ Í Róm veltur
mannkynssagan áfram „í mórauð-
um öldum“ Tíberfljóts en það „er
meiníngarlaus skopsaga, blönduð
andatrú, sennilega eftir Arthur
Conan Doyle, byrjar án upphafs
og dettur botnlaus niður einsog
dansleikur í kirkjugarði“. Og á
leiksviði þessarar tragíkómedíu
gnæfir „Péturskirkjan, hinn ógn-
þrúngni minnisvarði guðs kristni“.
Samkennd sögumanns með Diljá
endurspeglast kannski skýrast í
niðurstöðu hans um þennan guð:
„Jesús Kristur er skríngilegur
harðstjóri: óvinir hans krossfestu
hann, og hann krossfestir vini sína
í staðinn. Kirkjan er ríki kross-
festra. Hvað máttu ástir vesallar
skapaðrar konu gegn hinni heil-
ögu kirkju Jesú Krists, sem er
máttugri en sköpunarverkið?“
Með þessum lokakafla bókarinnar
má aftur á móti segja að Steinn
Elliði sökkvi með þungu nafni sínu
af yfirborðinu ofan í dýpstu myrk-
ur – steinskip á botni veruleikans.
Halldór Laxness skrifaði sig frá
kaþólskunni með Vefaranum
mikla, eins og hann benti sjálfur á
í Alþýðubókinni (1929). Með Vef-
aranum mikla afneitar hann einn-
ig rómantískri upphafningu á hin-
um sterka einstaklingi en þess í
stað kom írónísk og afhjúpandi
þjóðfélagssýn sem landar hans
fengu að kenna á. Steinn Elliði
skensaði um að veruleikinn væri í
Kjósinni. Sá veruleiki varð einmitt
umfjöllunarefni Halldórs í stærstu
verkum hans.
Glíma
Vefarans
Fáar íslenskar skáldsagnapersónur
hafa háð jafn æðisgengna glímu við
veruleikann og Steinn Elliði.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
Í DAG á tímum alls-
nægta og góðrar heil-
brigðisþjónustu gerum
við þær kröfur að fá
að líða eins vel og
hægt er. Við höfum
rétt á að leita til lækn-
is og ýmissa meðferð-
araðila innan heil-
brigðiskerfisins án
mikils kostnaðar og
þeir sem þurfa, fá
meiri niðurgreiðslu á
læknis-, meðferðar- og
lyfjakostnaði í gegnum
Tryggingastofnun Ís-
lands. Nema ef við
þurfum á aðstoð að
halda sem fellur ekki undir hinn
hefðbundna heilbrigðisgeira, heldur
fellur enn í dag undir svokölluð
skottulækningalög. Það fólk sem
ekki fær þann bata sem það von-
aðist eftir frá okkar ágæta heil-
brigðiskerfi, eða kýs af einhverjum
ástæðum að leita sér hjálpar ann-
ars staðar, þarf að greiða þjón-
ustuna fullu verði og þar að auki
virðisaukaskatt til ríkisins. Það
sitja ekki allir við sama borð í okk-
ar velferðarkerfi. Eða hvað?
Guði sé lof fyrir vestrænar lækn-
ingar og þá heilbrigðisþjónustu sem
við fáum hér á Íslandi, en betur má
ef duga skal. Suma sjúkdóma er
ekki nóg að meðhöndla með lyfjum
eða skurðaðgerð (og oft bara hrein-
lega ekki hægt), það þarf að taka á
líkama og sál í samhengi. Koma á
jafnvægi sálar og líkama þannig að
líkaminn geti unnið sjálfur á sjúk-
dómnum með aðstoð viðkomandi
meðhöndlara. Í fullkomnu sam-
félagi myndi það sem í dag kallast
hefðbundnar og óhefðbundnar
læknisaðferðir vinna saman að
sameiginlegu markmiði; að vinna á
sjúkdómum og viðhalda heilbrigði.
Það hentar mér persónulega, að
geta valið um aðferðir. Stundum
þarf ég að fá nudd, stundum nála-
stungur eða smáskammtalækning-
ar, meðfram „hefðbundnu“ aðferð-
unum sem eru fólgnar
í lyfjagjöf og þolin-
mæði. En hvert á að
leita? Það hefur verið
flókið að vita hingað
til. En mér til mikillar
ánægju heyrði ég af
félagasamtökum; Fé-
lag íslenskra græðara.
Þetta félag hefur 8 að-
ildarfélög innanborðs
sem eru: Félag ís-
lenskra nuddara,
Acupunkturfélag Ís-
lands, Cranio-Sacral
félag Íslands, Félag
höfuðbeina- og spjald-
hryggsjafnara, Sam-
band svæða- og viðbragðsfræðinga,
Félag lithimnufræðinga, Organon –
félag smáskammtalækninga á Ís-
landi og Svæðameðferðarfélag Ís-
lands. Innan þessa félags er fagfólk
sem tekur nám sitt og starf al-
varlega og vill að almenningur fái
góða og örugga þjónustu meðal
annars með því að fá starf sitt og
nám viðurkennt af yfirvöldum. Með
því að öðlast viðurkenningu yfir-
valda er hægt að fylgjast með að
þeir sem starfa við heildrænar
lækningar séu þeir sem þeir segj-
ast vera. Í lögum Félags íslenskra
græðara kemur fram að markmið
félagsins er að vera: „ráðgefandi
fagfélag fyrir íslenska græðara.
Stuðla að viðurkenningu, aukinni
þjónustu og gæðum græðara, al-
menningi til gagns, bæði sem fyr-
irbyggjandi aðgerðir og til að auka
heilbrigði.“
Félag íslenskra græðara er aðili
að Nordisk Samarbejdes komite for
ikke-konventionell terapy (NSK),
sem eru regnhlífasamtök græðara á
Norðurlöndum. Í Svíþjóð bjóða allir
framhaldsskólar upp á valgrein, þar
sem kynnt eru meðferðarform í
heildrænum lækningum (óhefð-
bundnum lækningum) t.d. nudd,
nálastungur, hómópatíu eða Alex-
anderstækni. Karolinska sjúkrahús-
ið í Stokkhólmi hefur í tvo vetur
boðið heilbrigðisstéttum upp á
kynningu á heildrænum lækning-
um.
Rannsóknir í Bandaríkjunum og
víðar sýna að á milli 30–50% þjóð-
arinnar nýtir sér þjónustu heild-
rænna lækninga og það er engin
ástæða til að ætla að hlutfallið sé
lægra hér á landi.
Í Þýskalandi er þessi tala 65%,
enda hafa heildrænar lækningar
verið löglega viðurkenndar þar í
áraraðir.
Þegar menntaðir græðarar Ís-
lands fá viðurkenningu hjá yfirvöld-
um á námi sínu og störfum og nið-
urfelldan virðisaukaskatt af með-
ferðum, getum við, sem þurfum á
þessari þjónustu að halda, treyst
því að sá aðili sem við leitum til sé
með trausta menntun og að við höf-
um efni á meðferðinni. Þar fyrir ut-
an væri alveg ómetanlegt að geta
rætt meðhöndlanir græðara síns
við lækninn sinn án þess að þurfa
að skammast sín eða ég tala nú
ekki um ef læknirinn hefði líka
skilning og áhuga á meðferð græð-
arans og þeir gætu samræmt að-
ferðir!
Með von um gagnkvæman skiln-
ing á sameiginlegu takmarki: að
vinna á sjúkdómum og viðhalda
heilbrigði.
Leitin að meðferð
við sjúkdómum
Ragnhildur
Jónsdóttir
Höfundur er myndlistarmaður.
Lækningar
Suma sjúkdóma er ekki
nóg að meðhöndla með
lyfjum eða skurðaðgerð,
segir Ragnhildur
Jónsdóttir, það þarf að
taka á líkama og
sál í samhengi.
BANKAR og aðrar
fjármálastofnanir
keppast nú við að
birta ársreikninga
síðasta árs. Til að
fagna niðurstöðum og
góðri útkomu, er jafn-
vel boðið til hátíðar
með dýrum réttum og
píanóundirleik. Og
tölurnar eru sannar-
lega glæsilegar.
Hagnaður mikill og
afkoman í heild góð.
Stjórnendur eru bros-
mildir og sælir með
árangurinn.
Í reikningum eins
bankanna má sjá, að
milljarða hagnaður byggist á
vaxtatekjum. Varla eru vaxta-
tekjur vegna viðskipta erlendis
verulegur þáttur í hagnaðinum,
enda vextir víðast hvar brot af því,
sem hér viðgengst. Vaxtagróðinn
gengur eins og rauður þráður í
gegnum alla reikninga. Allir
klappa og kætast og hluthafar
fagna arði. Starfsmenn bankanna
eru verðlaunaðir með launauppbót
og eru áreiðanlega vel að henni
komnir, ef marka má tölur um
fækkun starfsfólks í þessum stofn-
unum.
Ég hef hins vegar hvergi séð
hve mikið stjórnendur bankanna
og fjármálafyrirtækjanna hafa
borið úr býtum. Margir þeirra eru
með afkomutengda launasamninga
og hljóta að hafa
fengið ögn meira en
fólkið á gólfinu. Fróð-
legt væri að fá fréttir
af launauppbót þeirra,
sem við stýrið standa.
En lítum nú á hina
hlið peningsins. Hvað-
an koma allar þessar
vaxtatekjur? Auðvitað
að stærstum hluta frá
innlendu viðskiptavin-
unum. Þessar gífur-
legu vaxtatekjur
bankanna hafa orðið
til í vaxtaokri, sem
þekkist varla nema í
bananalýðveldum. Í
umtalsverðri verð-
bólgu þar sem verðtrygging er víð-
ast hvar í gildi, er vaxtastig ís-
lenskra banka nánast óbærilegt
fyrir einstaklinga og fyrirtæki.
Og hvað gerist? Vanskil aukast.
Skuldabyrði heimila og fyrirtækja
eykst stöðugt og lífið verður mar-
tröð skuldaranna, sem engum
vörnum geta við komið. Gjaldþrot
og upplausn, atvinnumissir og ör-
vænting fylgir svo í kjölfarið.
Skuldir heimilanna hafa aldrei ver-
ið meiri en nú. Þær verða ekki all-
ar raktar til óráðsíu og eyðslu.
Skuldirnar vegna eðlilegra fjár-
festinga hafa bara hækkað og
hækkað og það hefst ekki undan
að greiða afborganir og vexti. Í
hópi þessa fólks er ekki efnt til há-
tíðar.
Það hefur heldur ekki verið
slegið upp veislu í hópi þeirra, sem
eiga peninga sína í margvíslegum
bankabókum með töfrandi nöfnum.
Þar er ávöxtunin neikvæð, krón-
urnar hverfa og loforðin í skraut-
legu auglýsingunum að engu orðin.
Stórfelldur munur á út- og inn-
lánum er hókusinn og pókusinn í
íslenskri bankastarfsemi um þess-
ar mundir. Það þarf ekki mikla
snilld til að græða við þessa að-
stæður.
Með þjónustugjöld, sem Neyt-
endasamtökin telja einhver þau
hæstu í Evrópu, og vaxtastig, sem
er óþekkt í nágrannalöndunum,
ættu forráðamenn banka og fjár-
málastofnana að hafa nokkurn
hemil á gleði sinni yfir góðri af-
komu; jafnvel þótt laun þeirra séu
afkomutengd. Slík gleði er ekki við
hæfi, því hún er á kostnað þeirra,
sem vextina hafa greitt.
Erlend samkeppni í bankaþjón-
ustu er orðin mjög brýn.
Glaðst yfir hagnaði
af ofurvöxtum
Árni
Gunnarsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Heilsustofnunar NLFÍ í Hveragerði.
Vextir
Erlend samkeppni í
bankaþjónustu, segir
Árni Gunnarsson, er
orðin mjög brýn.