Morgunblaðið - 14.03.2002, Qupperneq 38
UMRÆÐAN
38 FIMMTUDAGUR 14. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
T
ölur í auglýsingum,
tölur í fréttum, tölur í
fjölmiðlum . . . Þekk-
ingarfyrirtækið IMG
hefur hannað nám-
skeið fyrir blaðamenn sem heitir:
„Vísindi, hálfsannleikur eða lygi?
– hvernig ber að lesa rann-
sóknir?“ Góð spurning!
Tölur hafa vald, og oft vilja
menn ekki ræða hlutina nema
hafa haldbærar tölur á hraðbergi.
Talan hefur náð heimsyfirráðum!
Máttur tölunnar er mikill, með
nærveru sinni styður hún eða
hrekur fullyrðingar með því að
benda á prósentur eða fylgni.
Ekki er hægt að segja neitt af viti
nema að strá
um leið tölum
á milli orða og
um textann.
Tölur eru vís-
indi, en vís-
indum var eitt
sinn stefnt gegn hjátrú.
Vísindin voru bjargvættur al-
þýðunnar, og það var hugsjón vís-
indamannsins að hjálpa almenn-
ingi til að sigrast á bábiljum
sínum, styðja hann til að láta
stjórnast af þekkingu en ekki af
ótta við hið ókunna. Vísindamenn
fyrri alda skrifuðu almenningi
mörg bréf og bækur um þessa
hugsjón og nauðsyn. Núna má
aftur á móti velta því alvarlega
fyrir sér hvort ofnotkun og oftrú á
tölur í fjölmiðlum séu eitthvað
betri en „gamla góða“ hind-
urvitnið?
Eða er ekki alveg jafngott og
jafnvel betra að spyrja gamlar
konur og karla um hvað þeim
finnist um þetta og hitt, heldur en
að gera könnun? Er talnakönnun
betri en ráð af „bestu manna yf-
irsýn“ ef ráða er þörf á annað
borð?
Notkun á tölum í fjölmiðlum er
orðin slík að ég er hættur að taka
mark á þeim. Ég veit að tölur eru
bara tölur, mældar af mönnum,
en ég get ekki alltaf komist að því
hvort mælingin er nógu vel gerð,
hvort einhverjum áhrifaþætti var
sleppt, hvort rannsóknin var út
frá einu sjónarhorni eða hvort
hún var þverfagleg. Eða hvort
niðurstaðan sé mistúlkun hags-
munaaðila. Er hún vísindi, hálf-
sannleikur eða lygi?
Fagmenn í tölum starfa í þekk-
ingarfyrirtækjum eins og Gallup,
Félagsvísindastofnun HÍ og
PricewaterhouseCoopers, og þeir
setja sér strangar vinnureglur og
upplýsa um aðferðir sínar. En
amatörar birta einnig tölur sem
stundum er gert jafnhátt undir
höfði: DV og Fréttablaðið hafa
t.d. oft birt tölur úr eigin „rann-
sóknum“ án þess að upplýsa um
aðferðafræði eða úrvinnslu. Nið-
urstöðurnar eru ekki tækar, þær
eru a) gerðar af amatörum, b)
gerðar innan fjölmiðils, c) að-
ferðafræði haldið leyndri. Samt
verða þessar tölur að fullgildum
fréttum í öðrum fjölmiðlum!
Talna-hugtökin verða þá oft
óljós og engar útskýringar fylgja,
og hver var eiginlega spurningin?
Í Morgunblaðinu 6. mars 2002 er
frétt sem veitir innsýn í þennan
(talna)heim: „Vegna fréttar um
jólaverslun á höfuðborgarsvæð-
inu á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu í
gær vilja bæði Gallup og Reykja-
víkurborg taka skýrt fram að ekki
hafi verið um veltutölur í jóla-
verslun að ræða. Bjarni Reyn-
arsson hjá Þróunarsviði Reykja-
víkurborgar segir að vegna
mistaka hafi upprunaleg skýrsla
Gallup ekki fylgt með samantekt
Reykjavíkurborgar sem kynnt
var á hverfafundi miðborgar á
mánudagskvöldið. Í skýrslu Gall-
up komi skýrt fram að fólk hafi
verið spurt um megininnkaup á
gjafavöru annars vegar og mat-
vöru hins vegar. Þóra Ásgeirs-
dóttir, stjórnandi viðhorfsrann-
sókna hjá Gallup, segir að
niðurstöður úr könnuninni megi
alls ekki túlka sem veltutölur í
matvöru- og gjafavöruverslun
fyrir jólin. Fólk hafi verið spurt
hvar það hafi gert megininnkaup
sín og tölurnar endurspegli auð-
vitað svör við þeirri spurningu.
Þetta tákni að líklega sé hlutur
minni verslunarkjarna vanmetinn
þar sem það sé auðvitað mjög lík-
legt að megininnkaupin fari fram í
stóru verslunarkjörnunum.“
Hvað táknar niðurstaðan í
raun? Notendur fjölmiðla þurfa
t.d. að spyrja sig: „Hver var
spurningin? Hver keypti spurn-
inguna? Hvaða þættir eru ekki
mældir? Hvað merkja hugtökin?
Hver er tilgangurinn?“ Og síðan
sjálfan sig: „Hvers vegna ætti ég
að trúa þessu? Hvaða merkingu
hefur þetta fyrir mig?“
En tölur eru bara svo vinsælar í
fréttum, þær eru svo grípandi,
eða hversu margar fréttir eru
ekki byggðar á tölum úr viðhorfs-
könnunum? Í kvöldfréttatíma
RÚV fyrir nokkru voru þrjár
fréttir í röð byggðar á tölum frá
sama þekkingarfyrirtækinu. Í
stað þess að „fara á stúfana“ og
leita ef til vill að góðu fréttunum,
var blaðað í skýrslum í leit að
fréttnæmum tölum.
Tölur geta höndlað kjarna
málsins, en heildarbeiting þeirra
og birting í fjölmiðlum er, að mínu
mati, of gölluð til að geta verið
einstaklingum eða fyrirtækjum
viðmið í lífi og rekstri. (Heildar)
tölurnar virðast því ekkert betra
tæki fyrir almenning eða fyr-
irtæki heldur en hjátrúin var fyrr
á öldum, eða ráð af bestu manna
yfirsýn, hvað þá reynsla kynslóð-
anna eða sagnarandinn í brjóst-
inu. Tölur eru aftur á móti æv-
inlega settar fram sem
áreiðanlegar og besta viðmiðið,
eitthvað sem treysta má á, eins og
einhverjir vilji að almenningur
hafi (trölla)trú á þeim. Ef til vill er
hægt að stjórna með tölum?
Hvað er til ráða? 1. Skráð siða-
regla/umræða fyrir blaðamenn
um að efast ævinlega um tölur,
taka engar tölur trúanlegar nema
þær standist einfalt próf um að-
ferðafræði rannsókna, fram-
kvæmd og túlkun niðurstaðna. 2.
Skráð siðaregla/umræða rannsak-
enda um vinnureglur gagnvart
kaupendum talna, þeirra sem
birta þær og þeirra sem lesa þær.
3. Samstarf fjölmiðla og rannsak-
enda til að koma í veg fyrir mis-
notkun og mistúlkun talna.
Tölur í
fjölmiðlum
Það var hugsjón vísindamannsins að
hjálpa almenningi að sigrast á bábilj-
um sínum. Núna má aftur á móti velta
því alvarlega fyrir sér hvort ofnotkun og
oftrú á tölur í fjölmiðlum séu eitthvað
betri en „gamla góða“ hindurvitnið?
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
Í ágætum sjón-
varpsþætti um skipu-
lag Breiðholtanna í
Reykjavík fyrir
nokkru veltu menn
því fyrir sér hvers
vegna misjafnlega
vildi takast til með
skipulag hér á landi.
Helsta skýringin sem
tíunduð var í þessum
þætti var sú að svo
virtist sem við þyrft-
um að endurtaka öll
mistök sem aðrar
þjóðir væru hættar að
gera og þess vegna
værum við alltaf ein-
hverjum áratugum á
eftir í þessum málum.
Hugsanlega kann einhver sann-
leiksneisti að leynast í þessari
staðhæfingu þótt hún hafi ef til vill
verið sett fram meira í gamni en
alvöru. Ef þetta á við einhver rök
að styðjast verður samt að telja
litlar líkur á því að Íslendingar
vilji um langa framtíð sætta sig við
að öðruvísi sé unnið að þessum
málum hér og að önnur lög og
reglur gildi en í aðliggjandi lönd-
um sem við berum okkur í vaxandi
mæli saman við.
Sú þéttbýlisþróun sem hefur átt
sér stað hér á landi undanfarna
áratugi hefur nefnilega haft í för
með sér alveg ný viðfangsefni og
vandamál og sama máli gegnir líka
um almenna byggðaþróun. Skipu-
lagsmál eru nú orðin miklu flókn-
ari en sem því nemur að búa til
lóðir fyrir nýbyggingar og úthluta
byggðastyrkjum, enda geta skipu-
lagsákvarðanir nú velt milljarða
verðmæti fram og til baka allt eftir
því hvernig að er staðið.
Auðvitað hafa menn reynt að
ráða fram úr þessum nýju vanda-
málum eftir bestu getu og þegar
það hefur ekki dugað hafa erlendir
sérfræðingar verið kallaðir til. Á
undanförum árum hefur slík ráð-
gjöf kostað okkur mörg hundruð
milljónir. Ekki vil ég kasta nokk-
urri rýrð á þessa ráðgjafa þótt ár-
angur af þeirra tillögum hafi að
vísu verið jafn misjafn eins og er
um önnur mannanna verk. Hins
vegar hafa íslenskir skipulags-
fræðingar ítrekað
bent á að mun ódýrari
og varanlegri leið í
þessum málum væri
að koma upp fullgildu
námi í skipulagsfræð-
um við íslenska há-
skóla. Ekki hafa þess-
ar tillögur þó enn þá
hlotið brautargengi en
margt bendir þó til
þess að almenningur
sé farinn að gera sér
betur og betur grein
fyrir gildi þess að
skipulag sé unnið af
sérmenntuðum aðilum
sem hafi a.m.k. Þá
lágmarksmenntun og
-starfsreynslu sem t.d. Evrópu-
samband skipulagsfræðinga gerir
nú kröfur um. Hvernig sem að
þessum málum er staðið er það
líka alltaf almenningur sem end-
anlega þarf að búa við niðurstöð-
una og borga brúsann.
Þótt ótrúlegt megi virðast hefur
Alþingi ekki talið sér skylt að hafa
nokkra skoðun á því í skipulags- og
byggingarlögum hverjum sé heim-
ilt að bera faglega ábyrgð á gerð
skipulags hér á landi og hvaða lág-
marks menntun og starfsreynslu
þeir aðilar skuli hafa. Úrskurðar-
vald í þessum málum er með reglu-
gerð falið Skipulagsstofnun. Hér
eru þolendur skipulags – þ.e. ís-
lenskur almenningur – varnarlaus
og háður geðþótta starfsmanna
Skipulagsstofnunar. Þótt menntun
og starfsreynsla sé ð vísu ekki allt
í þessum efnum frekar en ðrum er
þó almennt talið að hún saki ekki
við úrlausn á jafn flóknum málum
og sé almenningi ákveðin trygging
fyrir faglegum tillögum og úr-
lausnum.
Svipuðu máli gegnir um siða-
reglur þeirra aðila sem koma að
skipulagsvinnu. Skipulagsfræð-
ingafélag Íslands hefur sett fé-
lagsmönnum sínum ákveðnar skýr-
ar siðareglur sem m.a. banna
skipulagsfræðingum að eiga ólíkra
hagsmuna að gæta á því svæði sem
þeir eru að skipuleggja. Erlendis
þykir þetta sjálfsagt til að tryggja
hagsmuni almennings, en hér á
landi er það enn látið viðgangast
að menn séu t.d. bæði að skipu-
leggja fyrir opinbera aðila og vinna
verkefni fyrir einkaðila samtímis á
sama svæði og þiggi greiðslur frá
báðum. Er nema von að fólk velti
því fyrir sér hvernig sé vakað yfir
almannahagsmunum í þannig
skipulagi.
Eflaust standa öll þessi mál til
bóta enda ekki við því að búast að
við viljum til frambúðar vera eft-
irbátar annarra þjóða á þessu
sviði. Hugsanlega tekst okkur líka
að vinna upp það forskot sem aðr-
ar þjóðir virðast enn þá hafa á
okkur. Hér eru miklir hagsmunir í
veði fyrir okkur öll og full ástæða
til að hvetja til eins faglegra skipu-
lagsstarfa og unnt er og opinnar
umræðu, stefnumörkunar og
ákvarðanatöku í þessum efnum.
Þetta er reyndar nauðsynlegt ef
fólk á að geta haft sæmilega tiltrú
á skipulagi og til þess að festa og
sátt geti ríkt í þessum efnum.
Hugsanlega væri það líka spor í
rétta átt að hætta að „hanna“
skipulag og fara bara að skipu-
leggja í staðinn. Ýmislegt annað
má hanna með góðum árangri. Ís-
lenskur almenningur þarf að vera
sannfærður um að hagsmuna hans
sé gætt í þessum efnum af op-
inberum aðilum eins og best verð-
ur á kosið. Það er hann sem borgar
fyrir þessa vinnu og það er hann
sem þarf að búa við það byggða
umhverfi sem við búum til.
Almannahags-
munir í skipulagi
Gestur
Ólafsson
Skipulagsmál
Almenningur þarf að
vera sannfærður um
það, segir Gestur
Ólafsson, að hagsmuna
hans sé gætt í þessum
efnum af opinberum
aðilum eins og best
verður á kosið.
Höfundur er arkitekt og skipu-
lagsfræðingur.
ÞEIM, sem eiga
miðborg Reykjavíkur
að vinnustað, hefur
farið fækkandi og fyr-
ir því eru sagðar eðli-
legar ástæður. Versl-
anir og skrifstofur
hafi betra rými ann-
ars staðar, svo ekki sé
nú minnst á bílastæð-
in. Þetta átti þó ekki
eftir að ske þannig að
kvosin yrði með öllu
afskipt af mannlífinu.
Svo sannarlega ekki.
Sú byggðarþróun
varð hins vegar hin
furðulegasta, því
segja má að okkar
gamla, góða Reykjavík hafi orðið
að tvífara: Dagfara og Náttfara
eða einhvers konar borgarlegum
Dr. Jekyll og Mr. Hyde.
Sú þróun, sem hér um ræðir,
gekk snögglega yfir og er okkur
sem þá dvöldumst erlendis
kannske vorkunn að hafa ekki átt-
að okkur á þessu. Ekki svo að
skilja að borgirnar austan hafs og
vestan hafi ekki breyst og svo
sannarlega ekki að öllu til batn-
aðar. En það hefur þó yfirleitt ver-
ið stefnan, sérstaklega varðandi
höfuðborgir, að í kjarna þeirra sé
hlúð að öðru en opinberri stjórn-
sýslu. Sé viðskiptalífið og búseta
að færast til, hefur skemmtanlíf
ekki eitt verið láta
taka við. Ég hef það
fyrir satt að Nýhöfnin
í Kaupmannahöfn hafi
verið hreinsuð af sín-
um fyrri ósóma en þá
skeður það að sitt-
hvað af því sama
skýtur upp kolli eins
og gorkúlur á haug
hér í Austurstræti –
Aðalstræti og aðliggj-
andi götum. Veitinga-
staðir, drykkjukrár og
súlnatraktéringarnar
í 101 Reykjavík eru
vissulega í alþjóðlegu
hámarki hvað snertir
fjölda og þéttleika.
Ætli að krár séu opnar fram á
morgun víðar á Vesturlöndum en
hér? Máske á sólarströndunum.
Þarna verður að ætla að sé mið-
stöð umfangsmikillar fíkniefnasölu
og vaxandi vændis. Og næturút-
gáfunni af Reykjavík hefur fylgt
vaxandi öryggisleysi vegna aukins
ofbeldis og líkamsárása.
Vissulega er það satt og rétt að
menningarstarfseminni hér hefur
fleygt fram. Og ekki ber að
gleyma því að Reykjavík hefur
upp á að bjóða frábæra matar-
staði. Einnig þar er um mikla
framför að ræða. En miðborgin
hefur farið úr böndunum sem höf-
uðborg Íslands. Ég hitti nýlega í
Bandaríkjunum ungt amerískt par,
sem hingað kom í skemmtiferð í
fyrrasumar. Þau höfðu allt gott
um Reykjavík að segja nema að
sumt það, sem við hefðum í næstu
grennd við þjóðþing okkar, hina
gömlu kirkju og æðstu stjórn
landsins, ætti heima einhvers ann-
ars staðar. Því miður virðast sumir
haldnir þeirri skoðun að okkur sé
sérlegur ávinningur af næturlífinu
vegna ferðaþjónustunnar. Það
dreg ég stórlega í efa og tel reynd-
ar að reynsla mín af landkynning-
arstarfsemi á sendiráðum bendi til
þess að sóknarfæri séu öll önnur
en að halda hér uppi, og einmitt í
kjarna gömlu borgarinnar, öflugri
aðstöðu til nætursvalls. Hér þarf
breytingar við. Er þá ekki líka
tími til kominn að R-listinn fái
tækifæri til að hvíla sig um sinn á
stjórn Reykjavíkur, ekki hvað síst
miðbæjarmálunum?
Miðborgin okkar
Einar
Benediktsson
Næturlíf
Miðborgin hefur farið
úr böndunum, segir Ein-
ar Benediktsson, sem
höfuðborg Íslands.
Höfundur er sendiherra.