Morgunblaðið - 24.03.2002, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 24. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
FYRSTA bókin í ritröð, semætlað er að örva faglegaumræðu í frumkvöðla- ognýsköpunarfræðum, kemurút á mánudaginn. Ritröðin
verður gefin út af Viðskiptafræði-
stofnun Háskóla Íslands með styrk
frá Nýsköpunarsjóði atvinnulífsins og
er heiti þessarar fyrstu bókar „Tækn-
innar óvissi vegur“. Ritstjóri bókar-
innar er Þráinn Eggertsson, prófess-
or við viðskipta- og hagfræðideild
Háskóla Íslands, sem verið hefur
virkur þátttakandi í hagfræðilegri
umræðu um atvinnumál á alþjóðleg-
um vettvangi. Þráinn valdi í bókina
fimm ritgerðir frá fjórum víðkunnum
bandarískum hagfræðingum sem
birtast í þýðingu Árna Óskarssonar.
Þeir horfa frá ýmsum sjónarhólum á
það hvernig ný framleiðslutækni
verður til og er nýtt í fremstu iðnríkj-
um heims. Annars vegar velta fræði-
mennirnir vöngum yfir því hvaða
greiningaraðferðir koma að bestum
notum við rannsóknir á uppsprettu
þekkingar og nýtingar tækni í at-
vinnulífinu, en hins vegar ræða þeir
hagnýtar niðurstöður um áhrif ólíkra
stofnana og skipulags í ýmsum lönd-
um og atvinnugreinum á rannsóknir
og þróun framleiðslutækni.
Þráinn ritar svo sjálfur ítarlega
inngangsritgerð þar sem hann rekur
orsakir fátæktar í þróunarlöndum til
staðnaðrar félagstækni, sem kemur í
veg fyrir innflutning á nútíma fram-
leiðslutækni. Í tilefni af útkomu bók-
arinnar mun Þráinn halda fyrirlestur
í Odda, stofu 201, á morgun, mánu-
dag, kl. 12.15. Við sama tilefni mun
Örn D. Jónsson, fyrsti prófessorinn í
frumkvöðla- og nýsköpunarfræðum
við HÍ, gera grein fyrir ritröðinni, en
embættið varð til haustið 2000 vegna
framlags Gunnars Björgvinssonar til
viðskipta- og hagfræðideildar. Eftir
Þráin liggur fjöldi fræðigreina hér-
lendis sem erlendis og er bók hans um
stofnanahagfræði, sem nú er orðin
virt og vaxandi grein innan hagfræð-
innar og út kom árið 1990, talin til lyk-
ilrita í greininni. Sú bók hefur verið
þýdd yfir á sex tungumál, nú síðast
yfir á rússnesku og er Þráinn nú með í
smíðum aðra bók, sem fjalla mun um
félagstækni og fátækt þróunarríkja.
Sérhæfing og sérstaða
„Þekking vegur æ þyngra í at-
vinnuþróun. Hagvöxtur, sem nærist á
framförum í vísindum og tækni, hefur
á einni og hálfri öld gerbreytt mann-
lífinu á jörðinni, einkum í iðnríkjun-
um. Erlendis hefur lífleg umræða um
hlut þekkingar og tækni í atvinnuþró-
un átt sér stað og er tilgangur ritrað-
arinnar að færa þá umræðu hingað til
lands,“ segir Þráinn í samtali við
Morgunblaðið. „Á hinn bóginn má
segja að skortur sé á mjög hörðum og
afgerandi niðurstöðum þar sem að
frumkvöðla- og nýsköpunarfræði er
mjög ný grein innan hagfræðinnar.
Þær niðurstöður, sem við þó höfum að
styðjast við nú þegar, benda til þess
að skipulag ekki síður en stoðkerfi
innan nýsköpunargreina atvinnulífs-
ins þarf að vera breytilegt eftir því
hvaða atvinnugrein á í hlut. Að sama
skapi er engin ástæða til að hafa kerf-
in í kringum tæknina og nýsköpunina
nákvæmlega eins í öllum löndum. Það
er m.ö.o. ekki til neitt eitt svar við því
hvernig efla eigi atvinnulífið til að
skipuleggja nýsköpun.“
Að sögn Þráins sitja Íslendingar í
reynd beggja vegna borðsins þegar
kemur að umfjöllunarefni nýju bók-
arinnar. „Þeir eru þróunarþjóð að því
leytinu til að þeir þurfa á miklu að
halda frá öðrum þjóðum og í senn eru
þeir yfir höfuð opnir fyrir nýjungum
og mjög fljótir að tileinka sér þær.
Það er hins vegar ljóst að þrjú hundr-
uð þúsund Íslendingar geta aldrei,
hvernig sem þeir reyna, orðið á
heimsmælikvarða í öllum greinum, en
þeirra sérstaða getur mjög vel legið í
sérhæfingu, sem er nauðsynleg
smærri þjóðum til að lifa af. Við hefð-
um aldrei getað keppt við stáliðnað og
bílaiðnað, en vaxtarbroddar nútímans
ættu svo sannarlega að geta orðið Ís-
lendingum hliðhollir, en þeir geta til
dæmis legið í líftækni, tölvu- og upp-
lýsingatækni og rannsóknum á sjáv-
arafurðum.“
Sambandsleysi milli fræðistiga
Í ritgerðum bandarísku hagfræð-
inganna eru könnuð þau áhrif, sem
viðskiptavenjur og viðskiptaumhverfi
hafa á uppfinningar og þróun nýrrar
framleiðslutækni og jafnframt er
fjallað um þær greiningaraðferðir,
sem taldar eru gagnast best við að
rannsaka fyrirbærið.
Richard R. Nelson, prófessor við
Columbia-háskólann í New York er
höfundur fjögurra ritgerðanna, en
tvær þeirra eru unnar í samvinnu við
aðra fræðimenn. Þess má geta, segir
Þráinn, að viðskipta- og hagfræði-
deild hefur boðið Nelson tíl Íslands til
fyrirlestrahalds nú í haust. Í ritgerð
sinni, sem ber yfirskriftina „Verk-
efnaskrá hagvaxtarfræði: Annað
sjónarhorn“ ályktar Nelson að fræði-
legar kenningar um hagvöxt hunsi og
skrumskæli mikilvæga þætti þeirrar
yfirgripsmiklu matsfræði um tækni-
framfarir og hagvöxt sem þegar er til
staðar. Þetta sambandsleysi milli
fræðistiga telur Nelson stafa af hefð-
arreglunum, sem fylgt er við mótun
formlegra fræðikenninga og reiknar
með heildarjafnvægi í hagkerfinu.
Hefðarreglurnar henta einstaklega
illa þegar fjallað er um tækniframfar-
ir og verða til þess að helstu áhrifa-
þættir eru mistúlkaðir eða vanræktir,
en jafnframt hefur óheppileg aðferða-
fræði tafið fyrir þróun heppilegra
mótaðra fræðikenninga um hagvöxt.
Þróunarkenning um atvinnulíf
Margir hagfræðingar og viðskipta-
fræðingar, sem rannsaka skipulag
fyrirtækja og atvinnuvega, eru ekki
sáttir við þau tæki, sem almenn
rekstrarhagfræði færir þeim í hend-
ur. Styrkur viðtekinnar rekstrarhag-
fræði er mestur við skoðun á eigin-
leikum markaðarins enda þótt ýmsar
nýjungar í fræðunum svo sem grein-
ing á upplýsingavanda, viðskipta-
kostnaði og samningum hafi hin síðari
ár varpað ljósi á samskipti innan fyr-
irtækja og milli þeirra, að sögn Þrá-
ins.
Önnur grein bókarinnar er sótt í
smiðju þeirra Richards R. Nelsons og
Sidney G. Winters, prófessors við
Pennsylvaníuháskóla, sem sett hafa
fram svokallaða þróunarkenningu um
atvinnulíf. Þeir telja að hæfni fyrir-
tækja felist að hluta í venjubundnu og
fyrirsjáanlegu atferli eða venjum
enda þótt æðsta stjórn fyrirtækis sé
ekki venjubundin. Færni breytist
vegna viðleitni og fyrir tilviljanir og
eins konar náttúruval ræður því
hvaða venjur verða langlífar, en í
kenningu sinni og líkönum glíma Nel-
son og Winter við þann vanda að
flétta saman blindu þróunarferli og
vísvitandi sókn að markmiðum. Rit-
gerðin veitir, að sögn Þráins, góða yf-
irsýn yfir kenningaheim þeirra félaga
auk þess sem þar er að finna rök-
studda gagnrýni á hefðbundna
rekstrarhagfræði sem þeir segja að
þjáist af almennum lasleika.
Samskipti vísinda og tækni
„Viðtæk þekking og skarpskyggni
Nathans Rosenbergs, prófessors við
Stanford-háskóla, er slík að fáir eða
engir fræðimenn standa honum á
sporði þegar snertiflötur vísinda og
framleiðslutækni er skoðaður frá
sjónarhóli atvinnulífsins,“ segir Þrá-
inn. „Ritgerð hans, sem fengið hefur
yfirskriftina: „Mikilvæg atriði í rann-
sóknum á stefnu í vísindum“, er frum-
könnunaraðferð til að skoða þýðing-
armestu samskiptaleiðir milli vísinda
og tækni með það í huga að leiðbeina
um bætta stjórnarstefnu fyrir ný-
sköpun í atvinnulífinu. Fram kemur
að ekki er unnt að draga skarpar línur
milli vísinda og framleiðslutækni.
Rannsóknarstofur hátæknifyrirtækja
leiða oft nýsköpun, sem er þverfagleg
en deildarskipting í háskólum, sem
byggð er á hefðbundnum fræðigrein-
um, hamlar gegn þverfaglegum rann-
sóknum. Tilfærsla þekkingar af stigi
vísinda á svið tækni getur verið flókið
og erfitt verkefni.“
Þverfaglegar rannsóknir
Fjórða ritgerðin hefur að geyma
ferlisathugun eftir Richard R. Nelson
þar sem rakin er saga einnar mik-
ilvægustu uppfinningar 20. aldarinn-
ar, smárans svokallaða eða hálfleið-
ara, sem gerði ýmsar nýjar vörur
arðbærar svo sem litlar tölvur, útvörp
og sjónvörp. Greinin, sem nefnist:
„Tengsl vísinda og nýsköpunar: til-
felli smárans“, greinir frá skipulagi
rannsóknarvinnu á heimskunnri iðn-
rannsóknastofnun, Bell Telephone
Laboratories, þar sem smárinn var
fundinn upp árið 1948.
Eftir að Nelson hefur rakið vís-
indasögu hálfleiðara, snýr hann sér að
flóknu samspili vísinda og tækni hjá
BTL og skipulagsaðferðum sem þar
voru notaðar til að samræma hags-
muni fyrirtækisins og vísindahags-
muni einstaklinga; grunnrannsóknir
og nytjarannsóknir; stjórn og frelsi til
rannsókna. Nelson vekur athygli á
því að á frumstigi hjá Bell hafi rann-
sóknaáætlunin ekki verið réttlætt
með því að endanlega myndi hún bera
þann árangur að upp yrði tekinn
verðmætur búnaður. Aldrei var gerð-
ur listi yfir alla kosti í rannsóknum og
sá besti valinn en nýir kostir og hug-
myndir voru uppgötvaðar.
Af dæmisögunni reynir Nelson að
draga ýmsar ályktanir um skipulag
rannsókna hjá stórfyrirtækjum og
hugsanleg tengsl þeirra við rann-
sóknarstofur háskóla. Hann vekur at-
hygli á því að upphaflega vissi enginn
með vissu hvort hagkvæmt yrði að
nota smárann og jafnframt að þróun-
arstarfið reyndist dýrara en uppfinn-
ingin. Einnig kemur fram að þessi
merka uppfinning var árangur af
þverfaglegum rannsóknum og trú á
samstarf milli eðlis-, efna- og málm-
fræðinga sem allir höfðu áhuga á
storkufræðum en þeim var safnað
saman í nýrri deild hjá Bell.
Heimsforysta í atvinnulífinu
Í lokakafli bókarinnar, sem er eftir
þá Richard R. Nelson og David C.
Mowery, prófessor við Kaliforníuhá-
skóla í Berkeley, eru kannaðir þættir,
sem stuðla að því að lönd nái forystu í
einhverjum atvinnugreinum til langs
tíma, ýmist þannig að ákveðin stór-
fyrirtæki séu ávallt í forystusveitinni
eða þau missi móðinn og önnur inn-
lend fyrirtæki taka við hlutverkinu.
Áhrifaþættirnir tengjast bæði við-
skiptaumhverfi fyrirtækjanna og við-
skiptavenjum þeirra og forystan býr
ýmist aðallega í umhverfi fyrirtækj-
anna eða í innra skipulagi þeirra. Nel-
son og Mowery, sem gerðu sérstaka
athugun á sjö atvinnugreinum, draga
af þeim ýmsar ályktanir, meðal ann-
ars um heppilega stefnu stjórnvalda í
atvinnumálum.
„Þar sem um er að ræða hátækni-
greinar, kemur ekki á óvart að styrk-
ur eða veikleiki háskólanna í viðkom-
andi landi er lykilþáttur í umhverfi
fyrirtækjanna og ræður meðal ann-
ars miklu um nauðsynlegt framboð á
vísindamönnum og verkfræðingum.
Silaleg viðbrögð háskóla í Vestur-
Evrópu eru talin skýra að hluta til-
tölulega lítið framlag þeirra hagkerfa
til þróunar tölvugreina og ekki hefur
bætt úr skák að aðgangshömlur í
þessum greinum hafa viðgengist víða.
Innlend eftirspurn, stundum eftir-
spurn hermálayfirvalda, hefur í ýms-
um tilvikum skapað vaxtarskilyrði til
að byggja upp hátæknigreinar sem
síðar náðu heimsforystu á sínu sviði.
Þótt leiðandi fyrirtæki og greinar geti
ekki breytt skammtímaumhverfi
sínu, þá hafa þau oft mikil áhrif á
þetta umhverfi ef litið er til langs tíma
en þá skiptir miklu máli eftir hverju
fyrirtækin sækjast.
Bein afskipti ríkisvaldsins af ein-
stökum afurðum gefa yfirleitt ekki
góða raun fyrir langtímaþróun þeirra,
en hins vegar eru áhrif stjórnarstefnu
oft mjög mikilvæg þegar stoðkerfi
einstakra atvinnugreina eru styrkt,
til dæmis með því að efla og bæta
markaðinn fyrir áhættufjármagn, há-
skólakerfi, reglur um hugverkarétt-
indi eða skipulag rannsókna og þró-
unarstarfs. Mowery og Nelson benda
einnig á að langtímaforysta næst ekki
nema fyrirtæki haldi hæfni sinni þrátt
fyrir verulegar breytingar á fram-
leiðsluaðferðum eða eftirspurn, en
reynslan sýnir að algengt er að fyr-
irtæki tapi forystunni ef eftirspurn
breytist samfara breytingu á fram-
leiðsluaðferðum. Ritgerðin hefur að
geyma miklar upplýsingar um þætti,
sem tengjast heimsforystu í atvinnu-
lífinu, en gefur flókna og marg-
slungna mynd þar sem ekkert eitt at-
riði einkennir allar atvinnugreinar,“
segir Þráinn.
Greinasafn virtra hagfræðinga um frumkvöðla- og nýsköpunarfræði kemur út í íslenskri þýðingu á morgun sem ætlað er að örva fag-
lega umræðu um atvinnumál hér á landi. Þráinn Eggertsson, prófessor við HÍ, sagði Jóhönnu Ingvarsdóttur að greinin væri til-
tölulega ný af nálinni innan hagfræðinnar og hefði fyrsti prófessorinn í fræðunum tekið til starfa við Háskóla Íslands haustið 2000.
Viðskiptavenjur hafa
mikil áhrif á nýsköpun
Morgunblaðið/Kristinn
„Þekking vegur æ þyngra í atvinnuþróun. Hagvöxtur, sem nærist á framförum í vísindum og tækni, hefur á einni og hálfri
öld gerbreytt mannlífinu á jörðinni, einkum í iðnríkjunum,“ segir Þráinn Eggertsson.
join@mbl.is
’ Bein afskipti ríkis-valdsins af einstök-
um afurðum gefa yf-
irleitt ekki góða raun
fyrir langtímaþróun
þeirra, en hins vegar
eru áhrif stjórnar-
stefnu oft mjög mik-
ilvæg þegar stoðkerfi
einstakra atvinnu-
greina eru styrkt ‘