Morgunblaðið - 02.04.2002, Side 20

20 ÞRIÐJUDAGUR 2. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ó
byggðanefnd úrskurð-
aði þann 21. mars síð-
ast liðinn um
þjóðlendumörk og
eignarrétt á þjóðlend-
um í sjö hreppum í uppsveitum Ár-
nessýslu. Meðal þeirra krafna sem
nefndin úrskurðaði um var krafa
Landsvirkjunar um að eignarréttur
fyrirtækisins, m.a. á landi, vatni og
veiði yrði staðfestur.
Niðurstöður óbyggðanefndar
hafa vakið athygli vegna þeirrar nið-
urstöðu sem nefndin kemst að er
varðar rétt Landsvirkjunar. Telur
nefndin að Landsvirkjun teljist ekki
eigandi landsréttinda, þar með talið
vatnsréttinda, innan þjóðlendunnar í
uppsveitum Árnessýslu. Ríkissjóður
sé aftur á móti handhafi þeirra rétt-
inda.
„Þetta þýðir að nú hefur fengist
úr því skorið að ríkið er eigandi
vatnsréttinda í Þjórsá í afréttum Ár-
nessýslu. Það hefur ríkt óvissa um
hver ætti þessi vatnsréttindi eftir að
dómar féllu árin 1955 og 1981 um
Landmannaafrétt og afrétti í Rang-
árvallasýslu á þá leið að enginn ætti
vatnsréttindin. Með úrskurði
óbyggðanefndar nú hefur þessari
óvissu verið eytt,“ segir Helgi
Bjarnason, skrifstofustjóri orku-
sviðs í iðnaðarráðuneytinu.
Það vekur ýmsar spurningar
hvers vegna Landsvirkjun, sem í
þrjátíu og sjö ár hefur talið sig vera
eiganda þessara vatnsréttinda sé
ekki lögmætur eigandi þeirra, held-
ur ríkið. Orsakir þessarar niður-
stöðu má rekja um 100 ár aftur í tím-
ann.
Bændur uppgötva
verðmæti vatnsréttinda
Skömmu eftir aldamótin 1900 fóru
bændur að verða þess áskynja að
það vatn sem runnið hafði árum
saman til sjávar í beljandi jökulfljót-
um og öðrum minni ám, gat verið
mikils virði. Hreppar fóru því hver
af öðrum að ráðstafa vatnsréttind-
um á afréttum sínum. Gnúpverja-
hreppur, sem Þjórsá liggur um, var
einn þeirra hreppa sem ráðstöfuðu
snemma vatnsréttindum á afrétti
sínum.
Árið 1909 veitti hreppsnefnd Gnúp-
verjahrepps Gesti Einarssyni á Hæli
fullt og ótakmarkað umboð til þess að
selja, leigja eða á annan hátt koma í
verð eignum hreppsins, þ.e. fossunum
í Þjórsá: Þjófafossi, Tröllkonufossi og
Gljúfurleitarfossi ásamt vatninu í ánni.
Sama átti við um Hávafoss og Hjálp-
arfoss í Fossá og Geldingaárfoss í
Geldingaá. Tveimur árum síðar fram-
seldi Gestur umboðið til Þorleifs Guð-
mundsonar sem aftur framseldi það til
Sturlu Jónssonar.
Árið 1914 seldi Sturla Fossafélaginu
Titan vatnsréttindi í áðurnefndum
fossum. Aðeins tveimur árum síðar
seldi áðurnefndur Gestur Einarsson,
Einari Benediktssyni skáldi, athafna-
manni og einum stofnenda Fossa-
félagsins Titans, Búrfell og Skeljafell,
en til þess hafði hann umboð hrepps-
nefndar Gnúpverjahrepps. Einar
framseldi þessi réttindi ári síðar til
Fossafélagsins Titans.
Þetta voru ein af fjölmörgum kaup-
um Fossafélagsins Titans á vatnsrétt-
indum í ám landsins en alls ekki þau
síðustu. Félagið hélt áfram að kaupa
vatnsréttindi frá öðrum hreppum
sunnanlands. Árið 1914 festi Titan
kaup á eignarhlut Skeiðahrepps í Háa-
fossi og Hjálparfossi í Fossá. Kaup-
verðið var 3.000 krónur. Einar Bene-
diktsson festi einnig kaup á öllu
vatnsafli í Þjórsá og Tungnaá í Land-
mannaafrétti af Landmannahreppi ár-
ið 1916 og framseldi til Titan undir lok
árs 1917.
Ásahreppur, Holtahreppur og
Landmannahreppur gerðu svipaða
samninga við Einar Benediktsson árið
1916 og tveimur árum síðar framseldi
Einar flest þessi réttindi til Fossa-
félagsins Titans.
Einar Benediktsson hafði verið afar
öflugur við að afla vatnsréttinda fyrir
Titan og árið 1918 var hann kominn
með flest vatnsréttindi í afréttum
hreppa í uppsveitum Árnessýslu sem
töldu sig eiga slík réttindi. Vatnsrétt-
indi í nágrannasveitunum, þ.e. í Rang-
árvallasýslu, fóru svipaða leið og er
gert ráð fyrir að óbyggðanefnd úr-
skurði fljótlega um eignarhald í afrétt-
um Rangárvallasýslu.
Árið 1918 virðist sem Landsstjórnin
vilji grípa í taumana á fyrrnefndri þró-
un og sendi hún símskeyti
efni til allra sýslumanna
Þar benti Landsstjórnin á
réttindi væru almenning
svokölluð fossnefnd teldi
sölusamninga sem hrepp
gert um vatns- og landsrét
réttum ólögmæta. Land
gerði tilkall til slíkra vatnsr
Ekki virðast hafa orðið
eftirmál af símskeytum þe
sem réttindin sem um ræ
áfram í eigu Fossafélagsin
um áratuga skeið. Það var
en árið 1952 að Titan seld
indi félagsins hér á landi ti
ríkisins.
Landbúnaðarráðuneytið
forgöngu um samninginn f
ríkisins, og greiddi 600.000
krónur og 200.000 íslenska
fyrir vatnsréttindi Fossa
Titan. Sú upphæð samsvara
bil 83 milljónum íslenskra
verðlagi dagsins í dag. Í s
um var um að ræða vatns
Þjórsá, Tungnaá, Köldukví
vatni og víðar.
Þessi tilteknu lands- og v
indi voru í eigu ríkisins þ
þau voru lögð til af hálfu
við stofnun Landsvirkju
1965, á móti framlagi Rey
borgar. Ekki er ljóst hvert v
þeirra var þá en í dag e
vatnsréttindi, þ.e. aðalleg
réttindi í Þjórsá fyrir ofan B
Tungnaá, metin til tæpra
óna króna í bókum Landsv
samkvæmt upplýsingum fr
virkjun.
Framlag ríkisin
einskis virði
Það er ekki fyrr en nú, þ
sjö árum eftir stofnun La
unar, að í ljós kemur að fra
isins til stofnunar fyrir
samkvæmt úrskurði óbygg
ar, var að hluta til einskis vi
Þegar Landsvirkjun va
árið 1965 lagði ríkissjóður
arhluta sinn í Sogsvirkju
réttindi í Soginu og lóð
mannvirkjagerðar þar, gö
andi byggingu Búrfellsvirk
milljónir króna í reiðufé og
Horft yfir Þjórsárver. Verði af gerð Norðlingaölduveitu m
Á Landsvirkju
Landsvirkjun er ekki eigandi landsréttinda, þar með tali
vatnsréttindi í afréttum Árnessýslu. Samkvæmt nýlegum
úrskurði óbyggðanefndar eru vatnsréttindin í eigu ríkisins
ekki Landsvirkjunar eins og áður hafði verið talið. Ragna S
Jónsdóttir kannaði hvaða þýðingu þessi niðurstaða hefur fy
Landsvirkjun annars vegar og ríkið hins vegar.
HVAR ER ÖRYGGISNETIÐ?
ÍSRAELAR OG
PALESTÍNUMENN
Ísraelsmönnum hefur tekizt und-anfarna mánuði og alveg sér-staklega síðustu vikur og daga
að afla Palestínumönnum meiri
samúðar og fylgis við málstað þeirra
en Palestínumönnum sjálfum hefur
tekizt á undanförnum áratugum.
Þetta er sú niðurstaða af hernaðar-
aðgerðum Ísraelsmanna að undan-
förnu og þó sérstaklega síðustu
daga, sem þeir sjálfir eiga eftir að
horfast í augu við í vaxandi mæli.
Forsendan fyrir aðgerðum Ísr-
aelsmanna gegn Arafat, leiðtoga
Palestínumanna, að undanförnu
virðast vera þær, að hann sjálfur
stýri hryðjuverkamönnum Palest-
ínumanna og ef takist að einangra
hann algerlega mundu sjálfsmorðs-
árásir gagnvart óbreyttum borgur-
um í Ísrael hætta. Líkurnar á því að
einn maður eða fámennur hópur í
kringum hann geti miðstýrt þessum
aðgerðum eru takmarkaðar en alla-
vega er ljóst að til þess að þeim
ásökunum Ísraelsmanna verði trúað
verða þeir að leggja fram einhverjar
upplýsingar á opinberum vettvangi
til rökstuðnings þeim.
Arafat er enginn dýrlingur en það
er Sharon, forsætisráðherra Ísraels,
ekki heldur. Raunar hefur Sharon
sent frá sér yfirlýsingar af því tagi,
sem enginn lýðræðislega kjörinn
þjóðarleiðtogi annar mundi láta sér
um munn fara eins og þær að hann
hefði átt að láta drepa Arafat.
Niðurstaðan af aðgerðum Ísr-
aelsmanna, þegar hér er komið
sögu, er fyrst og fremst sú, að samúð
heimsbyggðarinnar er með Palest-
ínumönnum og málstað þeirra og
væntanlega hefur það ekki verið
markmið Ísraelsmanna.
Afstaða Bush Bandaríkjaforseta
til deilnanna fyrir botni Miðjarðar-
hafs er undarleg. Yfirlýsingar for-
setans eru misvísandi. Á sama tíma
og Bandaríkjamenn standa að sam-
þykkt öryggisráðs Sameinuðu þjóð-
anna lætur Bandaríkjaforseti orð
falla um það að Arafat eigi og geti
stöðvað hryðjuverkin. Hvernig á
maðurinn að geta það innilokaður og
einangraður af hersveitum Ísr-
aelsmanna? En jafnframt er full
ástæða til að draga í efa að hann
gæti það, jafnvel þótt hann hefði
frjálsar hendur. Í brjósti Palestínu-
manna hefur orðið til djúpstætt hat-
ur í garð Ísraels. Hver kynslóð Pal-
estínumanna á fætur annarri horfist
í augu við algert vonleysi um betra
líf. Þess vegna er þetta unga fólk
tilbúið að drepa sig í þágu málstað-
arins.
Varaforseti Bandaríkjanna var
nýlega á ferð um Miðausturlönd til
þess að afla stuðnings arabaríka við
hernað gegn Saddam Hussein í
Írak. Það er ljóst að Bandaríkja-
menn fá þann stuðning ekki á meðan
þeir beita ekki því gífurlega afli, sem
þeir hafa yfir að ráða til að stöðva
Sharon. Ísraelsmenn hafa slíka
hernaðaryfirburði gagnvart Palest-
ínumönnum, að þeir geta gert það
sem þeim sýnist – nema að stöðva
sjálfsmorðsárásirnar.
Deilurnar í Miðausturlöndum
verða aldrei leystar með aðferðum
Sharons. Á síðustu dögum Clinton-
stjórnarinnar voru deiluaðilar hárs-
breidd frá samkomulagi. Bush á
engan annan skynsamlegan kost en
þann að taka upp þráðinn frá þeim
viðræðum. Úr því sem komið er mun
heimsbyggðin ekki standa með
Bandaríkjaforseta í þeirri óskiljan-
legu afstöðu, sem hann hefur tekið
til átakanna í þessum löndum nú síð-
ustu daga.
Nú um páskahelgina komu framupplýsingar frá talsmönnum
Mæðrastyrksnefndar, sem benda til
að fátækt og neyð sé meiri hér á
landi en almenningur hefur haft
vitneskju um. Þetta eru alvarleg tíð-
indi og hljóta að verða til þess að
staða þeirra þjóðfélagshópa, sem
um er að ræða, verði skoðuð mjög
vandlega.
Hingað til hefur fólk almennt tal-
ið, að það öryggisnet, sem byggt
hefur verið upp í okkar velferðar-
þjóðfélagi, hafi dugað og eigi að
duga til þess að koma í veg fyrir þá
neyð, sem talsmenn Mæðrastyrks-
nefndar lýsa.Að móðir gangi um
með barn sitt í ferðatösku. Að fólk
eigi ekki fyrir mat.
Fámennið á Íslandi er kostur að
því leyti til að við eigum að hafa
betri yfirsýn yfir kjör fólks. Návígið
er kostur að því leyti að hlutskipti
einstaklinga af því tagi, sem tals-
menn Mæðrastyrksnefndar lýsa, á
ekki að fara fram hjá okkur. Þess
vegna eigum við að hafa meiri mögu-
leika til að fylgjast með því ef erfið
afkoma fer niður fyrir öll mörk.
Sveitarfélögin eiga að hafa nokk-
uð staðgóða þekkingu á kjörum
þeirra, sem versta afkomu hafa. Í
smærri sveitarfélögum á þetta að
vera auðvelt. Í stærri sveitarfélög-
um á það að vera hægt.
Alþingi og ríkisstjórn hljóta á
grundvelli þeirra upplýsinga, sem
fram hafa komið og á að vera hægt
að fá hjá sveitarfélögunum, að meta
það hvort þau göt séu komin í örygg-
isnet velferðarkerfisins, sem þurfi
að stoppa upp í.
Við Íslendingar getum ekki verið
þekktir fyrir að láta nokkurn ein-
stakling búa við það hlutskipti, sem
lýst hefur verið.