Morgunblaðið - 02.04.2002, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. APRÍL 2002 21
af því til-
landsins.
að vatns-
gseign og
i alla þá
par hefðu
ttindi í af-
dsstjórnin
réttinda.
ð sérstök
essum þar
æðir voru
ns Titans
ekki fyrr
di öll rétt-
il íslenska
ð hafði
fyrir hönd
0 norskar
ar krónur
afélagsins
ar um það
a króna á
amningn-
sréttindi í
ísl, Þóris-
vatnsrétt-
þangað til
ríkissjóðs
unar árið
ykjavíkur-
verðmæti
eru þessi
ga vatns-
Búrfell og
550 millj-
virkjunar,
rá Lands-
s
þrjátíu og
andsvirkj-
amlag rík-
rtækisins,
gðanefnd-
irði.
ar stofnuð
r til eign-
un, vatns-
ðir vegna
ögn varð-
kjunar, 50
g síðast en
ekki síst vatnsréttindi í Þjórsá vegna
byggingar Búrfellsvirkjunar, ásamt
landi sem til þurfti vegna byggingar
virkjunarinnar. Það er hið síðast-
nefnda sem nú hefur komið í ljós að
var einskis virði, þar sem það var
byggt á réttindum sem ríkissjóður
átti ekki.
En hvers vegna gat ríkið ekki gert
tilkall til þessara réttinda?
Ástæðuna er að finna við fyrstu
sölu á réttindunum. Í úrskurði
óbyggðanefndar segir að Gnúp-
verjahreppur hafi ekki átt þau rétt-
indi sem hrepparnir seldu upphaf-
lega í byrjun aldarinnar og enduðu í
eigu Landsvirkjunar undir miðbik
aldarinnar. Búfjáreigendur í Gnúp-
verjahreppi hafi í gegnum tíðina haft
hefðbundin afréttarnot af svæðun-
um en hafi ekki getað talist eigendur
þeirra. Hreppsnefnd Gnúpverja-
hrepps og fleiri hreppa hafi því upp-
haflega ekki haft rétt á að selja þessi
réttindi þar sem þau voru ekki í eigu
bændanna. Samningar og afsöl
hreppsnefndar og þinglýst sala á
réttindum þessum í gegnum tíðina
breyti engu þar um.
Samkvæmt þessu eru öll viðskipti
með land- og vatnsréttindi frá
hreppunum til Einars Benedikts-
sonar og síðar Fossafélagsins Titans
ómarktæk.
Spurning um
auðlindagjald
Helgi Bjarnason, skrifstofustjóri
orkusviðs í iðnaðarráðuneytinu, seg-
ir að úrskurðurinn hafi þá grundvall-
arþýðingu að nú viti ríkið að það hef-
ur virkjanaréttinn í þjóðlendum.
„Það sem dómurinn segir okkur
er þetta: Það sem ríkið keypti af Tit-
an á sínum tíma var einskis virði fyr-
ir ofan Búrfell, það er í afréttunum.
Þau réttindi sem ríkið keypti á
eignajörðum fyrir neðan Búrfell,
standa hins vegar óbreytt.
Í þessari stöðu þurfa ríkið og
Landsvirkjun að ræðast við um það
á hvaða hátt menn túlka þetta fyrir
annars vegar þær virkjanir sem nú
þegar eru í rekstri og hins vegar fyr-
ir virkjanir sem væntanlega verða
byggðar eða eru í bígerð,“ segir
Helgi.
Hann segir að viðræðurnar muni
líklega snúast um hvort og þá hvern-
ig gjald ríkið muni taka af Lands-
virkjun fyrir afnot af vatnsréttind-
unum og vísar þar til laga um
þjóðlendur frá 1998: „Þær viðræður
sem ríkið og Landsvirkjun þurfa að
eiga munu væntanlega snúast um
einhvers konar gjald af vatnsrétt-
indum. Annað hvort um gjald í formi
eingreiðslu eða gjald sem tengt er
framleiðslunni,“ segir Helgi.
Hann segir að ekki hafi verið rætt
um hvenær þær viðræður hefjist en
hann geri ráð fyrir að þær hefjist
ekki fyrr en óbyggðanefnd hefur
fellt úrskurði um afrétti í Rangár-
vallasýslu, svo unnt sé að ræða um
vatnsréttindi í Tungnaá samtímis
áðurnefndum vatnsréttindum.
Friðrik Sophusson, forstjóri
Landsvirkjunar, segist telja að úr-
skurður óbyggðanefndar breyti litlu
fyrir Landsvirkjun og ólíklegt sé að
fyrirtækið muni greiða gjald fyrir
vatnsréttindin.
„Ég held að það sé einfaldast fyrir
ríkið að lýsa því yfir að Landsvirkj-
un fari með þessi vatnsréttindi og
greiði ekki af því neinar bætur eða
leigu. Réttindi þessi voru lögð inn
sem stofnframlag ríkisins þegar
Landsvirkjun var stofnuð. Það er
langlíklegast að ríkið hljóti að gera
fyrirtækið Landsvirkjun jafnsett og
það hafi átt að vera í upphafi. Um
þetta hafa þó engar viðræður farið
fram, enda er úrskurðurinn svo ný-
fallinn.“
Friðrik segir ólíklegt að Lands-
virkjun þurfi að greiða gjald fyrir
umrædd vatnsréttindi. „Landsvirkj-
un er fyrirtæki í eigu ríkisins og
tveggja sveitarfélaga og mér þykir
harla ólíklegt að sveitarfélögin, sem
töldu að ríkið hefði lagt inn þessi
réttindi í upphafi, hafi nú áhuga á að
fara að greiða fyrir þau gjald. Ég get
ekki ímyndað mér að það fari svo,“
segir Friðrik Sophusson.
Þorsteinn Hilmarsson, upplýs-
ingafulltrúi Landsvirkjunar, tekur í
sama streng og segir líklegt að ríkið
sjái sér hag í að Landsvirkjun verði
jafnsett fyrir og eftir úrskurð
óbyggðanefndar. Hann segir jafn-
framt að þrátt fyrir að óbyggða-
nefnd hafni eignarrétti Landsvirkj-
unar þá viðurkenni úrskurðurinn
nýtingarrétt fyrirtækisins og því
hafi hann engin áhrif á starfsemi fyr-
irtækisins.
Helgi Bjarnason túlkar þetta með
öðrum hætti. „Það að Landsvirkjun
hafi nýtingarrétt en ekki eignarrétt
þýðir að Landsvirkjun er heimilt að
nýta þessa auðlind, en jafnframt er
ríkinu heimilt að taka gjald fyrir nýt-
ingu hennar samkvæmt þjóðlendu-
lögunum. Þetta þýðir að Landsvirkj-
un ætti að greiða nokkurs konar
auðlindagjald fyrir að nýta þessi
vatnsréttindi sem þau töldu áður
réttilega vera í sinni eigu,“ segir
Helgi.
Þorsteinn segir hins vegar að
gjaldtaka á grundvelli úrskurðar
óbyggðanefndar varðandi eignar-
rétt á vatns- og landsréttindum í
Þjórsá myndi raska hlutföllum milli
framlaga eigendanna við stofnun
Landsvirkjunar. Líkt og Friðrik
Sophusson hefur bent á hér að fram-
an, þá telur hann ólíklegt að ríkið
sjái sér hag í öðru en að leiðrétta
hlut ríkisins í Landsvirkjun svo hlut-
föll eigenda fyrirtækisins raskist
ekki. „Það sem gerist nú í kjölfar úr-
skurðar óbyggðanefndar er að ríkið
hlýtur að þurfa að standa við það
sem það ætlaði að gera við stofnun
Landsvirkjunar, að sjá til þess að
þau vatnsréttindi sem lögð voru til
við stofnun fyrirtækisins séu hjá því
og fyrirtækið hafi umráðarétt yfir
þeim eins og gert var ráð fyrir í upp-
hafi. Ég býst við að sameigendur
ríkisins í Landsvirkjun sætti sig ekki
við annað,“ segir Friðrik.
Helgi Bjarnason bendir á að ríkið
standi vel að vígi, þegar hann er
spurður hvort niðurstaða óbyggða-
nefndar geti haft áhrif á eignarhlut-
föll ríkisins, Reykjavíkurborgar og
Akureyrarbæjar í Landsvirkjun.
„Eignarhlutföllin í fyrirtækinu
komu óneitanlega upp í hugann
strax eftir að úrskurðurinn féll. Það
er hins vegar erfitt að fullyrða á
þessu stigi hvort úrskurðurinn hefur
einhver áhrif þar á. Það er að
minnsta kosti ljóst að ríkið stendur
vel að vígi í dag gagnvart sameign-
araðilum sínum í Landsvirkjun,
vegna þess að þeir eiga vatnsrétt-
indin í Sigöldu, Hrauneyjafossvirkj-
un og Sultartanga auk Búrfellsvirkj-
unar. Það er óvéfengt ennþá og
verður væntanlega ekki véfengt.
Það er hins vegar hægt að segja að
þau vatnsréttindi í Þjórsá sem ríkið
lagði til sem eign við stofnun Lands-
virkjunar hafi verið einskis virði á
sínum tíma í ljósi þessa úrskurðar.
Allt fram til ársins 1998 þegar lög
um þjóðlendur voru sett hafði ríkt
nokkur óvissa um eignarhald afrétt-
arlanda og m.a. hafði fallið dómur í
Hæstarétti árið 1981 þar sem beinn
eignarréttur ríkisins yfir Land-
mannaafrétti var ekki viðurkennd-
ur. Nú eru komnar hreinar línur
hvað eignarhaldið varðar og í dag er
þó víst að framlögð vatnsréttindi rík-
isins við stofnun Landsvirkjunar eru
góð og gild. Hins vegar er hæpið að
rekja sig til baka varðandi eignar-
hlutföllin í fyrirtækinu, enda er mik-
ilvægara að horfa fram á veginn í
þessum efnum,“ segir Helgi Bjarna-
son.
Hvað gjaldtöku varðar bendir
Friðrik sérstaklega á að sérstök
staða sé uppi hvað varðar Búðar-
hálsvirkjun og Vatnsfellsvirkjun,
sem leyfðar voru eftir að nýju þjóð-
lendulögin tóku gildi.
„Hvað þær virkjanir varðar þá er
rétt að benda á að í leyfi forsætis-
ráðuneytisins fyrir þeim virkjunum
er vitnað til gjaldtökuheimildar
þjóðlendulaganna. Samkvæmt þeim
er ríkinu heimilt að taka gjald af
Landsvirkjun fyrir vatnsréttindin.
Ríkið verður því að taka sjálfstæða
ákvörðun varðandi þessar tvær
virkjanir um hvort taka eigi gjald
fyrir þau réttindi. Ég býst við að slík
ákvörðun verði tekin í ljósi þess
hversu víðtæk réttindi ríkið lagði til
við stofnun Landsvirkjunar, en ég
tel það engan veginn sjálfgefið að
gjald verði lagt á þessar tvær virkj-
anir,“ segir Friðrik.
Kristján Andri Stefánsson, deild-
arstjóri í forsætisráðuneytinu, segir
aðpurður að engin ákvörðun hafi
verið tekin um það hvort ríkið muni
taka gjald fyrir leigu á vatnsréttind-
um þessara tveggja virkjana. Það sé
rétt að heimild sé í lögum fyrir slíkri
gjaldtöku en ákvörðun um það verði
ekki tekin fyrr en óbyggðanefnd hafi
eytt allri óvissu hvað varðar þjóð-
lendur og þjóðlendumörk þar sem
virkjanir standa hafi verið öll dregin.
Morgunblaðið/RAX
mun lón hennar vera í hluta Þjórsárvera.
un að greiða auðlindagjald?
in
m
s en
Sara
yrir
rsj@mbl.is
Morgunblaðið/RAX
Fossinn Dynkur í ofanverðri Þjórsá.
Morgunblaðið/Júlíus
Með Sultartangavirkjun er fall Þjórsár milli Sultartangalóns og Búrfellsvirkjunar virkjað.