Vísir - 31.05.1980, Blaðsíða 5

5
200 ár frá ferdinni yfir Kjöí
Beinahóll, en þar fannst tjald leiðangursins. Einnig kallað Llkaborg.
ið þau til að dylja verksummerki.
Það er raunar óljóst hversu mikið
fé þeir Staðarmenn höföu með-
ferðis en tæpast getur það hafa
verið mikið vegna þess að þeir
hafa væntanlega verið búnir að
eyða mestum hluta þess til fjár-
kaupanna. Töldu þvi sumir að
þeir hefðu falið líkin eingöngu til
að skaprauna Reynistaðarhjón-
unum en eins og áður var frá
greint voru þau fráleitt vinsæl.
Höfðað var mál gegn Jóni, Sig-
urði og Birni Illugasyni og stóð
það i mörg ár og vakti mikla at-
hygli. Gengu brigslyrði og dylgj-
ur á vixl og fengu Reynistaðar-
hjón m.a.s. galdramann af Kjal-
arnesi til að freista þess að upp-
lýsa máliö. Allt kom fyrir ekki.
Ekki tókst að sanna likráns-
áburðinn á þremenningana og
lauk málinu þar með.
Likránsákæran og málarekst-
urinn vegna hennar þótti mikið
mál á sinum tima og þykir jafnvel
enn, getur vakiö heitar deilur og
illvlgar hvenær sem afkomendur
málsaðila eigast við. Er það skilj-
anlegt þar sem um mjög alvar-
lega ásökun var að ræða.
Hversu mörg voru líkin?
Erfitt er að meta réttmæti
ákærunnar en ljóst að sannanir
gegn þremenningunum voru fáar
sem engar. Auk likanna sem áttu
að hafa horfið var týnt til að för
eftir kindur hefðu fundist i flagi
nálægt tjaldi Staðarmanna en
þeir Jón á Reykjum höfðu verið i
fjárrekstri norður þegar þeir áttu
að hafa rænt líkunum. ómögulegt
var hins vegar að segja til um það
hvort þau væru nýleg eður ei,
enda kváðust þeir hafa farið allt
aðra leið en svo að þeir hafi getað
komið að tjaldinu. Einnig var
nefnt að I leitinni fyrr um vorið
hafi Jón vfsvitandi látið leita slæ-
lega á þvi svæði en ekki tókst að
sanna það.
Athyglin beinist þvi aftur að
Tómasi á Flugumýri og fylgdar-
mönnum hans. Sáu þeir raun-
verulega fjögur lik i tjaldinu?Eða
missýndist þeim? Sitthvaö gæti
renntstoðumundir þaö. Til dæmis
fóru þeir aldrei inn i tjaldið, enda
var það niður fallið og sem ðður
segir megn nálykt úr þvi, en létu
sér nægja aö lyfta skörinni. Þvi
hafa ýmsir talið að þeim hafi ein-
faldlega missýnst, enda var frá-
sögn þeirra tæpast I nákvæmara
lagi, og aðeins hafi verið tvö lik i
tjaldinu allan timann. Það gæti
vissulega átt sér stað, og hafa
verið leidd rök fyrir þvi, og er þá
úr sögunni likránsákæran marg-
umtalaöa. Verður að segjast sem
er, að ekki er auövelt að koma
auga á frambærilega ástæðu fyrir
þvi að ræna likum bræöranna og
fela þau — á þessum timum hjá-
trúar og hindurvitna var likrán
náttúrlega enn alvarlegri hlutur
en nú er. Vandséð er og hvers
vegna Jón á Reykjum og þeir hafi
átt að drösla likunum i burtu þó
svo þeir hefðu rænt af þeim fé,
slikt var ekki til þess fallið að
svæfa grunsemdir. Það skal enn
tekið fram að engar sannanir eru
til, hvorki til sektar né sýknunar,
en hér er aðeins reynt að halda
fram liklegri leið.
Líkin finnast dysjuð.
MÖrg ár liðu og áratugir. 65 ár-
um siðar gerist það svo fyrir til-
viljun að ferðalangar á Kili finna
tvær beinagrindur sem talið er
víst að séu likamlegar leifar
þeirra Reynistaðarbræðra,
Bjárna og Einars. Þær lágu i
klettaskoru, nokkurn spöl frá
Beinahól — en svo hefur borgin
þar sem tjaldið fannst verið nefnd
vegna beinaleifa af kindum og
hestum — og hafði grjót verið
borið að. Leyndardómurinn um
örlög Staöarmanna var þá aftur á
hvers manns vörum og hefur
lengi ver'fð siðan. Margar
skýringar voru settar fram
og e.t.v. er „eðlilegasta” lausn-
in á gátunni sú sem m.a. kem-
ur fram I bók Guölaugs Guð-
mundssonar, Reynistaöarbræð-
ur, sem kom út fyrir rúmum
10 árum. Þar telur Guðlaugur
að Staðarmenn hafi lent i grið-
arlegu óveðri og bvi hafi Jón
Austmann riðið burt að sækja
hjálp en misst hest sinn f Þegj-
andi og sjálfur fallið f Blöndu
á leið sinni til byggða. Um vorið
fannst mannshönd með vettlingi
neöarlega i Blöndu og voru saum-
aðir I vettlinginn stafirnir J.A.
I sem talið var standa fyrir Jón
Austmann. Rennir þetta stoðum
undir kenningu Guðlaugs, svo
langt sem það nær, og hitt lfka að
seint á jólaföstu birtist hundur
Jóns, Tryggur, á bænum Ruglu-
dal við Blöndu. Var hann horaður
og illa til reika. Guðlaugur telur
siðan að uppi á Kili hafi bræðurn-
ir látist fyrstir úr kulda og vosbúö
og þá hafi þeir Sigurður á Daufá
og Guðmundur Daðason dysjað
þá i gjótunni. Siðan hafi þeir
sjálfir dáið drottni sinum i tjald-
inu þar sem þeir biðu árangurs-
laust eftir hjálpinni sem Jón
Austmann hafði ætlað að ná I.
Margar og áleitnar spurn-
ingar.________________________
En það er ýmislegt við þessa
kenningu að athuga ekki siður en
likránskenninguna. Það er t.d.
alls ekki öruggt að veður hafi ver-
ið svo válynd sem talið er og hafi
óveðrið skollið á stuttu eftir að
byggðamenn skildu við þá,
hvernig komust þeir þá jafnlangt
og raun bar vitni? Og hvers vegna
urðu jafnvel búnir feröalangar,
og þeir Staðarmenn, úti? Mörg
dæmi eru um að menn hafi legið
úti svo dögum skiptir og það
verr búnir en þeir. Og ekki þóttu
lík þeirra Sigurðar á Daufá og
Guðmundar Daðasonar benda til
þess að þeir hefðu beinlinis orðið
úti. Hvernig létust þeir? Af köfn-
un? Eða einhvers konar eitrun?
Það er vel hugsanlegt.
Annað undarlegt atriði er að
þeir Tómas á Flugumýri fundu
fyrir utan tjaldið um vorið yfir-
hafnir bræðranna og matarskrin-
ur. Ekki bendir þaö til þess að
ijaldbúum hafi verið átakanlega
kalt.
Og hvers vegna hefðu þeir Sig-
urður og Guðmundur átt að fara
að drösla likum bræðranna langa
vegalengd — nokkur hundruð
metra — i blindbyl og siðan hlaða
grjóti yfir. Bendir ekki sá umbún-
aöur til þess að likin hafi alls
ekki átt að finnast? Þar er komið
aftur að likránskenningunni en
telji maður hana ólfklega — hver
dysjaði þá bræðurna i gjðtunni?
Hvers vegna var höfuðið á hesti
Jóns Austmanns skorið af? — og
reiðtygin lika, að þvi er sagt var?
Hefði hann farið að dunda sér við
það þó svo hann hafi viljað aflifa
dauðvona hestinn?
Hvers vegna voru hræ kind-
anna og hestanna öll á eða við
Beinahól? Hefðu skepnurnar ekki
hrakist undan veðrinu ef það var
svo slæmt sem sagt er? Og hvers
vegna drápust harðgerir úti-
gangshestarnir? Voru þeir
bundnir saman? Bendir það þá
ekki til þess að endalokin hafi
boriö skjótt að, að þeir voru ekki
leystir? Eini hesturinn sem liföi
af — fyrir utan stóðhestinn sem
kom i Skagafjörð — var grá
hryssa sem fannst við Svartá
talsvert langt fyrir sunnan Beina-
hól þegar komið var fram á sum-
ar, mjög illa farin,með reiðinginn
undir kvið. Hana varö að aflifa á
staönum og heitir þar siðan
Gránunes.
Leituöu kindurnar upp í
veðrið?_______________________
A það var minnst hér að framan
að þegar Grafar-Jón og Björn 111-
ugason héldu noröur yfir Kjöl til
þess að færa þau tiðindi að Reyni-
staðarbræður væru týndir þá
fundu þeir u.þ.b. 20 kindur I ná-
munda við HveravellLHveravellir
eru talsvert fyrir norðan Beina-
hól. í margumtalaöri stórhrið á
norðan heföu kindurnar átt að
hrekjast I suður — sérstaklega
vegna þess að þær voru á ókunn-
um slóöum og komu úr suöri.
Hvað voru þær að gera á Hvera-
völlum? Þetta sýnist vera mikil-
væg spurning.
í greinum sem Sigurður Ola-
son, lögfræðingur, skrifaði f Les-
bók Morgunblaðsins fyrir rúmum
10 árum fjallaöi hann allýtarlega
um þetta mál og vildi hvorki fall-
ast á likránskenninguna né hina
sem Guðlaugur Guömundsson,
og fleiri, hafa haldiðfram. (Ótal
fleiri kenningar eru svo sem til:
ein þeirra segir bræöurna hafa
drukknað I Hvitá, önnur að utan-
aðkomandi menn hafi myrt þá).
Hann kemur þvi fram meö enn
eina kenningu sem hann styður
ýmsum rökum. Það er mikilvægt
atriði i skrifum hans að mikið
ósætti hafi verið komið upp milli
þeirra Reynistaðarmanna þegar
komið var upp á Kjöl og má finna
ýmislegt þvi til styrktar. Þannig
segja heimildir frá þvi að þeir
hafi sist veriö á einu máli um
nvort leggja skyldi á fjöllin I upp-
hafi en Jón Austmann réði mestu
um það, sem áður kom fram.
Einnig er talið að þeir Jón og
Bjarni Halldórsson hafi ekki átt
nema miðlungi vel skap saman,
báðir gátu verið einþykkir og
fruntalegir þegar þvi var að
skipta. Þvi má leiða getum að þvi
að miklar deilur hafi brotist út
milli þeirra þegar upp á Kjöl var
komið og þeir lentu i óveðrinu,
sem Sigurður Ólason telur að visu
varla hafa verið mannskætt. Þvi
mætti slá fram að þeir Sigurður á
Daufá og Guðmundur Daöason
hafi kafnað undir snjó eöa látist
af lofteitrun (en þess eru dæmi
við svipaöar kringumstæður)
meðan félagar þeirra voru fjar-
staddir, t.d. við gæslu fjárins, og
þá hafi slegið I brýnu milli Jóns
og Bjarna, sem hefði verið trú-
andi til að kenna Jóni um lát
þeirra.
Var Jón Austmann morð-
ingi? _____________
Sé svona haldiö áfram mætti
giska á að til handalögmála hafi
komið, sér i lagi ef menn hafa
haft brennivin um hönd i ferðinni.
Eins og fram kom hér á undan
var Jón Austmann hraustmenni
mikið og heljarmenni að burðum.
Hann gæti þvi hafa hreinlega
drepið Bjarna og siöan ákveðið
að fyrirkoma yngri bróðurnum
lika til að ekkert fréttist um verk
hans, siðan dysjað þá bræður I
hraungjótunni. Næst mætti telja
að Jón hafi lagt á flóttta, náttúr-
lega ekki suður til byggða, heldur
norður. 1 þá daga töldu menn að
útilegumenn væru á fjöllunum og
gæti hann hafa reynt að komast
til þeirra eða ætlað sér að léggjast
út sjálfur. Það skýrir kindahóp-
inn við Hveravelli sem hann hefur
þá rekið með sér, til að hafa björg
af. Einnig gæti Jón hafa reynt að
komast til sjávar fyrir norðan þar
sem útlendar duggur voru við
veiðar en fyrir kom að sakamenn
reyndu að komast 1 þær. Nefna
má að sögur gegnu um það i
Húnavatnssýslu og Skagafiröi að
maður heföi sést i fjöllunum en
það fékkst ekki staöfest. Enn: sá
verknaður að skera haus af hesti
sinum gæti veriö til kominn vegna
þeirrar hjátrúar að slfkt kæmi i
veg fyrir að hann gengi aftur og
fylgdi drápara sinum. Þessi hest-
ur hefur, ef kenningin hefur við
einhver rök að styðjast, upplifað
margt...
,,\ klettaskoru krepptir...,,
Þetta var löng frásögn i viö-
tengingarhætti. Mergurinn máls-
ins er auðvitað sá að nákvæmlega
engu er hægt að slá föstu um hvað
kom fyrir uppi á Kili. Málið
verður vafalaust héðan i frá sem
hingað til óleysanlegur leyndar-
dómur. En menn geta sett fram
sinar kenningar og sumar eru
sennilegri en aðrar. Ég hefi I
þessari samantekt haft nokkra
hliðsjón af skrifum Sigurðar
Ólasonar um máliö en er enginn
kominn til með að segja að hún
eigi við nokkur rök aö styðjast.
Að lokum er ekki úr vegi að
geta þess að dularfullt mál sem
þetta höfðaði auðvitaö mjög til
imyndunarafls landsmanna og
gerir enn. ótal draugasögur hafa
komist á kreik, vitranir, bölvanir
og forspár vaða uppi. Þannig er
sagt frá i heimildum að Bjarni
Halldórssyni hafi tvisvar verið
spáð dauða rétt áður en lagt var á
Kjöl. 1 bæði skiptin voru það
prestar, sem hann áreitti, sem
spáðu. Annars vegar séra Jón
Gunnlaugsson i Holtsmúla en yfir
hann hellti Bjarni graut. Jón
sagði þá: „Þú skalt ekki fá graut,
Bjarni. Þú skalt deyja úr hungri,
Bjarni”. Og hins vegar séra Guð-
mundur Guðmundsson i Reykja-
dal sem hélt Bjarna vera að
spotta sig. Hann kvað:
„Ýli þin af sulti sál,
sólarlaus fyrir næstu jól”.
Fleiri sögur, svipaðar, eru á
kreiki og eftirfarandi visa komst
á kreik i Skagafirði eftir hvarf
bræðranna:
,,í kiettaskoru krepptir
liggjum við báðir,
en f tjaldi áður þar
allir vorum félagar”.
Þetta á Bjarni Halldórsson að
hafa kveðið er hann birtist systur
sinni i draumi — löngu áður en
nokkuð var vitað um afdrif
bræðranna, sist að þeir lægju I
„klettaskoru krepptir”. Þá eru til
margar frásagnir um dularfulla
skugga sem eiga það til aö birtast
á tjöldum ferðamanna sem gista
á Kili i námunda við Beinahól:
segja menn þar vera á ferö félag-
ana fimm sem lögðu upp úr
Hreppunum en komust aldrei
norður til Skagafjarðar.
Geta má þess i lokin að sú var
trúa fólks að Bjarni Halldórsson
hafi verið grænklæddur þegar
hann lagði á Kjöl og bar þar bein-
in. Af þeim sökum gengu karl-
menn af Reynistaðarætt aldrei
grænklæddir og mun su "hjátrú
enn lifa góðu lffi — 200 árum
siöar.
—IJ tóksaman.
Það er væntanlega ljóst hvers vegna hóllinn er kallaður Beinahóll.
Beinin eru úr kindum og hrossum Reynistaðarleiðangursins.
Af Kjalvegi. Lengst til vinstri er Beinahóll og lengst til hægri kletta-
borgin þar sem bein bræðranna fundust. Ljósmyndirnar tók óskar Sig.
og eru þær teknar úr bók Guðlaugs Guðmundssonar um Reynistaðar-
bræður.