Morgunblaðið - 20.04.2002, Side 18
18 ∼ Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið
5. október 1919
Barn náttúrunnar
Barn náttúrunnar, ástarsaga, fyrsta bók Halldórs
frá Laxnesi, kom út haustið 1919 og var prentuð á
kostnað höfundar, en Bókaverslun Arinbjarnar
Sveinbjarnarsonar annaðist
dreifingu. Guðjón faðir skálds-
ins hafði tekið að sér að greiða
reikningana frá Félagsprent-
smiðjunni og Félagsbókband-
inu, en hann lést um sumarið.
„Lengi var verið að rukka okk-
ur mömmu,“ sagði Halldór síð-
ar í Morgunblaðinu. „Gamla
konan hefur sjálfsagt leyst út
eina eða tvær kýr úr fjósinu í
Laxnesi til að borga eitthvað
upp í þetta.“
Hingað til hefur verið haldið upp á útgáfu bók-
arinnar í lok október eða um miðjan nóvember. Nú
hefur komið í ljós að það er ekki alls kostar rétt.
Sunnudaginn 5. október, auglýsti Bókaverslun Ar-
inbjarnar Sveinbjarnarsonar fjórar nýjar bækur í
Morgunblaðinu, þar á meðal „Börn náttúrunnar,“
ástarsögu eftir Halldór Guðjónsson frá Laxnesi.
Auglýsingin birtist aftur í næsta blaði, 7. október, og
þá hafði nafninu verið breytt í „Barn náttúrunnar“.
Ísafold sagði frá því 6. október að bók eftir Halldór
væri komin út en nefndi hana „Börn dalanna“ (sem er
nafn á bók eftir Axel Thorsteinsson frá árinu áður).
Bókin var auglýst í Tímanum 16. október undir réttu
nafni. Í lítilli frétt í Lögréttu 29. október kom fram að
Barn náttúrunnar væri nýlega komin út, föstudaginn
31. október sagði Morgunblaðið að bókin hefði komið
út „nú í byrjun vikunnar“ (hlýtur að vera átt við byrj-
un mánaðarins) og í Tímanum 1. nóvember var hún
talin upp meðal nýrra bóka. Hvað sem öðru líður er
bókarinnar fyrst getið sunnudaginn 5. október, sem
verður að teljast útgáfudagur hennar þar til annað
kemur í ljós.
Arnfinnur Jónsson menntaskólanemi, síðar skóla-
stjóri, sagði í Alþýðublaðinu að bókin væri „vafalaust
inngangur að mörgum og vonandi miklu betri sögum
frá Halldóri“. Í lok ritdómsins sagði Arnfinnur: „Og
hver veit nema að Halldór frá Laxnesi eigi eftir að
verða óskabarn íslensku þjóðarinnar.“
„Þetta er saga náttúrubarns eftir barnungan
mann,“ sagði Jón Björnsson rithöfundur í Morg-
unblaðinu og var ekki hrifinn af verkinu, en þrátt fyr-
ir það „kann einhvern tíma að verða meira listagildi í
því sem þessi ungi maður skrifar“.
Jakob Jóhannesson Smári rithöfundur sagði í
Skírni: „Getur engum dulist það að hér er um að
ræða efni í skáld sem líklegt er til góðra afreka er
þroski vex og lífsreynsla,“ og sagði síðan: „Grunar
mig að hann eigi eftir að auðga íslenskar bókmenntir
að góðum skáldskap ef honum endist aldur og
heilsa.“
Það kvað við annan tón í Tímanum sumarið eftir
að bókin kom út. Þar var gert lítið úr skáldskap Hall-
dórs og margra annarra og það nefnt leirbull og reyf-
ararusl.
Sveinn Sigurðsson ritstjóri sagði nokkrum árum
síðar í Eimreiðinni að Barn náttúrunnar hefði þótt
ungæðislega samin en þó væri hún „betur byggð en
búast mátti við af svo ungum byrjanda“.
8. maí 1924
Undir Helgahnúk
Undir Helgahnúk kom sennilega út fimmtudaginn
8. maí 1924 og var fyrsta bókin undir nafninu Halldór
Kiljan Laxness. Árið áður hafði Halldór gengið í
klaustur og tekið upp nafnið
Kiljan. Sama ár hafði hann
fengið Laxness skráð sem
kenningarnafn, samkvæmt lög-
um um ættarnöfn. Bókaverslun
Ársæls Árnasonar gaf bókina
út.
Skömmu áður en bókin kom
út skrifaði Guðmundur Þor-
láksson grein um skáldið í Vísi
og sagðist bíða bókarinnar með
óþreyju vegna þess að Halldór
væri með efnilegustu rithöfundum „þótt hann hafi
ennþá ekki hlotið fulla viðurkenningu almennings-
álitsins“.
„Margir munu vilja kaupa og lesa þessa bók þar er
höfundur hennar hefur síðustu árin vakið á sér all-
mikla eftirtekt með greinum og sögum í blöðum,“
sagði Guðmundur G. Hagalín rithöfundur í Vísi.
„Höfundur er glöggskyggn og lífsreyndur, þó ung-
ur sé,“ sagði Jón Björnsson rithöfundur í Morg-
unblaðinu, „krafturinn býr í honum en er enn ekki
taminn“.
„Það er þróttur í þessari sögu, umbrot, atburðir og
ævintýri. Halldór Kiljan Laxness er meðal þeirra
sem mikils má vænta af,“ sagði gagnrýnandi Tímans.
Í Verði var Halldór sagður tilþrifamestur hinna
yngri söguskálda, hugmyndaflugið væri meira en hjá
öðrum og mannlýsingar ágætar.
Halldór sagði í blaðinu Bókavini að við ritun bók-
arinnar hefði vakað fyrir sér „að láta fólk njóta af því
sem mér er til lista lagt, kynna mönnum mína eigin
list og persónuleik hennar“. Þessi hreinskilni skálds-
ins leiddi til skoðanaskipta Kristjáns Albertssonar og
Halldórs í Verði.
Jón Thoroddsen lögfræðingur og rithöfundur, son-
ur Skúla alþingismanns, sagði í Lögréttu að Íslend-
ingar hefðu eignast ungan og efnilegan rithöfund,
Halldór Kiljan Laxness, sem skrifaði öðruvísi en aðr-
ir. „Enginn sem les bók hans með skilningi getur
efast um hæfileika hans.“
Kennari skrifaði í Vísi að í Halldóri byggi ósvikinn
skáldneisti „sem ætti að geta orðið að miklu og björtu
ljósi með þessari þjóð og víðar ef að honum væri
hlúð“.
Magnús Jónsson dósent kvað upp þann dóm í Ið-
unni að Halldór væri ótvírætt efni í góðan rithöfund.
„Það er eins og maður finni hulda krafta bak við það
sem hann skrifar, krafta sem enn sé langt frá að hann
kunni að nota til fullnustu.“
Sveinn Sigurðsson ritstjóri Eimreiðarinnar taldi
Undir Helgahnúk taka Barni náttúrunnar fram að
öðru leyti en því að málinu hefði hrakað, víða ægði
saman málleysum, útlenskum orðum og óíslenskum
setningum. Að öðru leyti ritaði höfundurinn af miklu
fjöri og eldmóði. „Haldi hann nú áfram jafnhröðum
skrefum í framfaraáttina og hingað til má hann eiga
það víst að komast langt í listinni sem skáldsagnahöf-
undur.“
4. maí 1927
Vefarinn mikli frá Kasmír
Vefarinn mikli kom út í átta heftum, það fyrsta
kom í byrjun febrúar 1927 en miðvikudaginn 4. maí
er þess getið í blöðum að það síðasta sé komið út.
Höfundur var sjálfur útgefandi.
Útgáfurnar voru tvenns konar,
sú ódýrari var ætluð almenn-
ingi en hin sérstökum bókavin-
um. Halldór kom til landsins
með handritið vorið 1926 og þá
hafði Morgunblaðið eftir skáld-
inu að „honum hafi verið sagt
að Kasmír þýddi dalur rósanna
og vefarinn mikli væri mað-
urinn sem fæddur væri í dal
rósanna“. Halldór sagði söguna
fjalla „um stjórnmál og lífsgildi, byltingu og íhald,
kaþólsku og efnishyggju, hin góðu og hin illu mátt-
arvöld og margt fleira“.
Áður en öll heftin höfðu komið út sagði Morg-
unblaðið að dómar manna um bókina væru yfirleitt á
einn veg, „að höfundur hafi, bæði í mannlýsingum og
frásögn, gengið feti lengra en góðu hófi gegnir“.
Ekki er hægt að finna slíka dóma á prenti, en þeg-
ar helmingur bókarinnar var kominn út sagði í Verði:
„Það sem út er komið er víðast hvar mjög skemmti-
lega skrifað og sums staðar óvenjulegt að stílkrafti
og andríki.“ Það kemur ekki á óvart að ritstjóri blaðs-
ins var Kristján Albertsson, sem um sumarið birti
dóminn fræga í Vöku.
Daginn sem Halldór varð 25 ára, 23. apríl 1927,
sagði Jónas Jónsson frá Hriflu í Tímanum að Halldór
hefði gefið út „eins konar skáldsögu, eða öllu heldur
sundurlausa þanka“ og var ekki sáttur við hispurs-
leysi höfundarins. Í Morgunblaðinu daginn eftir var
getið um grein Jónasar í fimm línum. Framsetningin
fór fyrir brjóstið á skáldinu, sem stefndi blaðinu,
Sættir náðust hálfum mánuði síðar.
Jóhannes Sveinsson Kjarval listmálari skrifaði um
bókina í Lögréttu strax eftir að síðasti hlutinn kom út
og sagði að stíleinlægni Halldórs lýsti skáldi „sem
kann að vefa rósamál yfir merkilegan hversdagsleik
sem fáir vita að er til“.
Vísir sagði söguna „bera ósvikið vitni um mælsku
höfundarins, hispursleysi í frásögn og glæsilegan
stíl“.
David Östlund trúboði skrifaði síðar í sama blað:
„Vefarinn er góð lýsing á vondu lífi á vorum dögum.“
Halldór taldi ástæðu til að útskýra í Verði að þetta
væri „skáldsaga þar sem lýst er sem samvisku-
samlegast öllum þeim lífsskoðunum og kenningum
sem ríkja í heimi nútímans“. Hann sagði í samtali við
blaðið Heimskringlu að deilurnar um bókina væru
„sprottnar af mjög skiljanlegum og um leið fyrirgef-
anlegum skorti Íslendinga heima að hugsa al-
þjóðlega“.
Jón Björnsson rithöfundur sagði í Morgunblaðinu
að bókin væri „djarfari og bersögulli en títt er um ís-
lenskar skáldsögur“ og í henni væri mikill þróttur og
snjöll tilþrif. Jón sagði aðalpersónuna, Stein Elliða,
vera „ímynd þess nútímamanns sem lendir í brimróti
nýrra og ólíkra lífsskoðana sem nú flæðir yfir veröld-
ina“.
Jakob Jóhannesson Smári rithöfundur sagði í
Eimreiðinni: „Það er auðvelt að hneykslast á bók
þessari. En það er enn betra að skilja hana og brjóta
til mergjar.“ Jakob sagði að með þessari bók hefði
Halldór tekið sér sæti meðal fremstu rithöfunda ís-
lenskra.
Tómas Guðmundsson skáld sagði í Iðunni að með
bókinni hefði Halldór „gefið íslenskum bókmenntum
svo stórt og glæsilegt fyrirheit að allt sé vinnandi til
þess að hann þurfi eigi að flýja bókmenntir vorar, svo
sem nú lítur helst út fyrir að muni verða“. Um þetta
leyti var Halldór að fara „til Hollywood og semja 10
kvikmyndir“, eins og hann orðaði það í bréfi til Er-
lendar í Unuhúsi.
Í stuttum ritdómi í Nýjum kvöldvökum sagði að
þetta væri undarleg bók. „Bókin er öll eins og leiftur-
snöggir sprettir ótamins fola sitt í hverja áttina, en á
baki hans situr kaldhæðinn, rólegur heimsmaður.“
Tveir þekktir menn skrifuðu um Vefarann í Vöku í
júlí 1927. Guðmundur Finnbogason landsbókavörður
hafði það eitt um söguna að segja að hún væri vél-
strokkað tilberasmjör. Dómur Kristjáns Alberts-
sonar rithöfundar varð sá frægasti á öldinni, en hann
hófst sem kunnugt er á þessum orðum: „Loksins –
loksins tilkomumikið skáldverk sem rís eins og
hamraborg upp úr flatneskju íslenskrar ljóða- og
sagnagerðar síðustu ára! Ísland hefur eignast nýtt
stórskáld – það er skylda vor að viðurkenna það með
fögnuði.“
Sigurður Nordal prófessor skrifaði bókmennta-
þátt í Vöku ári síðar þar sem hann minntist á bók
Halldórs, sem hann taldi gáfaðan æskumann og stór-
huga og mikilhæfan rithöfund. „Þetta er allt annað
en íslenskur heimilisiðnaður,“ sagði Sigurður um
bókina og taldi brýnt „að veita nýjum áhrifum, nýrri
þekkingu og hugsunum út á meðal almennings á Ís-
landi“.
27. mars 1931
Þú vínviður hreini
Þú vínviður hreini, fyrri hluti sögunnar um Sölku
Völku, kom út föstudaginn 27. mars 1931. Undirtitill
bókarinnar er: Saga úr flæðarmálinu. Daginn eftir
birtist viðtal við Halldór í Al-
þýðublaðinu þar sem hann
sagði að bókin sýndi „hvernig
fátæk manneskja í litlu plássi
lifir og deyr með inn-
skriftaverslunina á aðra hönd
og sáluhjálparboðskapinn á
hina“. Hann sagðist hafa dvalið
sumarið áður á Austfjörðum og
Vestfjörðum. „Þar tókst mér að
lifa mig inn í efnið,“ sagði skáld-
ið.
„Halldór er öldungis vafalaust óvenjulega vel gef-
inn maður og tekur nokkuð öðruvísi á viðfangsefnum
sínum en tíðast er rithöfundum hér á landi,“ en hann
„ætti að vanda málfar sitt betur en hann gerir á
stundum,“ sagði Bogi Ólafsson menntaskólakennari í
Skírni.
Jónas Jónsson frá Efstabæ (talið dulnefni Sig-
urðar Einarssonar rithöfundar) sagði í Iðunni að
þessi bók höfundar væri „gersamlegt nútímaverk“ og
„stórkostleg framför frá fyrri ritum hans“.
Sveinbjörn Sigurjónsson íslenskufræðingur sagði í
sama tímariti að Halldóri hefði „tekist að skapa heil-
steypt verk sem hefur listagildi“.
Sveinn Sigurðsson ritstjóri Eimreiðarinnar sagði
að höfundurinn væri gæddur þeirri frásagnargáfu að
hann gæti náð tangarhaldi á lesendum og að stíll
hans væri breiður og magni þrunginn en „Laxness
hættir við að verða stundum ruddalegur“.
Menningarsjóður gaf út bækurnar um Sölku
Völku. Gefið var í skyn í Vísi að það hefði verið í gust-
ukaskyni við Halldór en hann svaraði því til að svo
væri ekki, heldur væru samskiptin á hreinum við-
skiptagrundvelli. Halldór sagði í svargrein að bækur
sínar seldust yfirleitt mjög vel og ein þeirra hefði
selst fyrir kostnaði á fimm dögum.
23. apríl 1932
Fuglinn í fjörunni
Fuglinn í fjörunni, síðari hluti sögunnar um Sölku
Völku, kom út laugardaginn 23. apríl 1932, daginn
sem Halldór varð þrítugur. Undirtitill bókarinnar er:
Pólitísk ástarsaga. Halldór
hafði lesið úr þessari bók op-
inberlega um veturinn og sagði
Tíminn það „margra mál að
sumar aðalpersónur sögunnar
beri talsverðan keim nokkurra
manna í Reykjavík sem talsvert
eru þekktir nú sem stendur“. Í
auglýsingu sagði að höfund-
urinn fléttaði inn í söguna
„ýmsum þeim viðfangsefnum
nútímans sem mest eru rædd
um þessar mundir“. Alþýðublaðið sagði í afmæl-
isgrein að um engan íslenskan rithöfund hefði verið
deilt eins mikið og Halldór en að þrátt fyrir það ætti
hann „afarmiklum vinsældum að fagna og þá fyrst og
fremst meðal yngri kynslóðarinnar og allra frjáls-
lyndra manna“.
Verklýðsblaðinu þótti bókin einkennast af hispurs-
leysi stílsins og „hreinskilni um allan þann andlega
ræfilshátt sem ríkir í stéttaþjóðfélaginu“.
„Halldór K. Laxness er mikið skáld,“ sagði Krist-
ján Albertsson rithöfundur og taldi að þessi saga
væri og yrði meginverk í íslenskum bókmenntum. „Í
þessari sögu hefur Halldór, fyrstur íslenskra skálda,
skapað stóra, mannmarga, áhrifasterka og óvenjulif-
andi mynd af kjörum og menningu, lífi og líðan fá-
tæklinganna í íslensku sjávarplássi.“
Jónas Þorbergsson útvarpsstjóri sagði í Nýja dag-
blaðinu að bókin bæri með sér „öll kennimörk sannr-
ar listar sem er að rakna úr reifum í höndum snill-
ingsins“.
Sveinn Sigurðsson ritstjóri sagði í Eimreiðinni:
„Höfundurinn er á framfaraskeiði og ræður þegar yf-
ir eigindum sem hverju söguskáldi eru ómissandi:
Fjörugu ímyndunarafli, snilld í skapgerðarlýsingum,
málkynngi og orðgnótt ásamt tækni.“
Kristinn E. Andrésson bókmenntafræðingur kvað
upp þann dóm í Iðunni að Halldór væri „einstakt
skáld á íslenska tungu, svo að önnur koma þar ekki til
samanburðar“.
Benjamín Kristjánsson prestur var ekki á sama
máli. Í grein í Lesbók Morgunblaðins sagðist hann
hafa fengið það á tilfinninguna af lestri bókanna um
Sölku Völku „að mannlífið sé raunar einn allsherjar
sóðalegur sorphaugur bófa og illræðismanna“. Hall-
dór svaraði gagnrýninni í Iðunni og taldi hana lýsa
gagnrýnandanum fremur en rithöfundinum.
30. október 1934
Sjálfstætt fólk
Fyrri hluti Sjálfstæðs fólks kom í verslanir þriðju-
daginn 30. október 1934, en þá var Halldór kominn til
Kaupmannahafnar á leið „suður á bóginn til að skrifa
þar,“ eins og Nýja dagblaðið
orðaði það. Sjálfstætt fólk seld-
ist einna best allra bóka sem
komu út á þessu ári. Undirtitill
bókarinnar er: Hetjusaga.
Blöðin sögðu að á kápunni væri
mynd eftir Guðmund Einarsson
frá Miðdal af bæ Bjarts í Sum-
arhúsum, landnemans í sög-
unni. Í auglýsingu frá útgef-
andanum, Bókaverslun E. P.
Briem, sagði: „Það er óþarfi að
fjölyrða um þessa nýju bók Laxness, sem fjölda-
margir hafa beðið með mikilli eftirvæntingu. Margir
sem hafa heyrt kafla úr bókinni lesna upp í útvarpið
telja hana bestu bók höfundarins.“
„Með þessari sögu hefur íslensk alþýða eignast
nýtt snilldarverk frá hendi hins ágæta höfundar,“
sagði Verklýðsblaðið og fullyrti að aldrei hefðu í ís-
lenskum bókmenntum opnast aðrar eins fjarvíddir.
„Bókin er óefað besta rit hans fram að þessu,“
sagði Guðbrandur Jónsson bókavörður og rithöf-
undur í Vísi og taldi þetta vera nokkurs konar sveita-
útgáfu af Sölku Völku.
Í Morgunblaðinu sagði Árni Óla blaðamaður að
hér væri skáld á ferðinni. „Halldóri fleygir svo stór-
kostlega fram með hverri bók sem hann skrifar að
furðu gegnir.“
Helgi Hjörvar formaður útvarpsráðs sagði í Al-
þýðublaðinu: „Í þessari bók eru kaflar sem að stíl-
snilld og skáldskaparlist eiga ekki neinn sinn líka í ís-
lenskum bókmenntum.“
„Bókin er listaverk,“ sagði Stefán Einarsson pró-
fessor í Skírni. „Enginn Íslendingur kann að sjá og
skrifa um hlutina eins og Laxness,“ sagði Stefán og
taldi að enginn hefði lýst betur ástandinu sem hleypti
af stað „flóttanum úr þrældómi sveitanna í frelsi bæj-
anna“.
Í Eimreiðinni sagði Sveinn Sigurðsson ritstjóri að
þetta væri „sagan um það hetjulíf sem háð hefur ver-
ið af einyrkjanum um hrjósturlendur gamla Fróns“
og taldi þetta heilsteyptasta skáldrit höfundarins.
„Stíll hans er alveg sérstæður og orð og orðatiltæki
sækir hann víðs vegar að, sum bæði fágæt og hnytt-
in.“
Kristinn E. Andrésson bókmenntafræðingur sagði
í Iðunni að sagan væri listaverk í allri sinni byggingu
og að málið væri heillandi og „ómótstæðilegt, eins og
kall úr álfheimum“. Í Rétti var birt erindi eftir Krist-
in þar sem hann komst svo að orði að Sjálfstætt fólk
birti manni beinlínis alla Íslandssöguna í nýju ljósi.
„Hann töfrar menn agndofa með öllum sínum blæ-
brigðum lita og kliðs. En fólkið sýnist allt vesælt,“
sagði Arnór Sigurjónsson skólastjóri í Samtíðinni.
Hjálmar Gíslason (bróðir Þorsteins skálds og rit-
stjóra) sagði í Lögbergi að sagan væri „fegurðar-
snauðari og ósiðfágaðri og ómennskari heldur en
mannlífið sjálft“.
Magnús Magnússon ritstjóri sagði í Stormi að sag-
an hefði mörg einkenni snilldarinnar og bæri vitni
þess að Kiljan væri mikið skáld, en að sagan bæri
einnig vott um andlegan sóðaskap hans.
25. október 1935
Sjálfstætt fólk, II
Síðari hluti Sjálfstæðs fólks kom út föstudaginn
25. október 1935. Kápumyndin mun vera eftir Jón
Bjarnason og er gerð eftir styttu Einars Jónssonar af
útilegumanninum.
Axel Thorsteinsson blaðamaður og rithöfundur
sagði í Vísi að bókin myndi verða „lesin spjaldanna á
milli af öllum sem láta sig bókmenntir nokkru varða“,
enda væri þetta langbesta bók hins afburða stílsnill-
ings.
Lífsins skáld
Hvenær komu skáldsögur Halldórs Laxness út og hvernig var þeim tekið?
Af rúmlega sextíu útgefnum ritum Halldórs Laxness voru 22 skáldsögur, sem
í ritsafni hans eru gefnar út í sextán bindum. Fyrsta sagan kom út þegar
hann var sautján ára, sú síðasta þegar hann var sjötugur. Jónas Ragnarsson
getur hér um útgáfudaga skáldsagna Nóbelsskáldsins, en þeir hafa ekki legið
fyrir áður á einum stað, og segir frá því hvernig bækurnar voru kynntar,
hvernig fjallað var um þær og hvernig viðtökurnar voru. Byggt er á efni dag-
blaða, vikublaða og tímarita, fréttum, greinum og auglýsingum.