Morgunblaðið - 23.04.2002, Qupperneq 34
34 ÞRIÐJUDAGUR 23. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
MICHAEL T. Corgan,lektor í alþjóðastjórn-málum við Boston-Uni-versity í Bandaríkjun-
um, segir að enn sé margt óljóst um
hvernig vörnum Íslands verði háttað
í framtíðinni. Það muni skýrast í
samningaviðræðum íslenskra og
bandarískra stjórnvalda. Corgan
telur hins vegar að sú ákvörðun
Bandaríkjamanna að flytja yfir-
stjórn varnarliðsins á Íslandi frá
Bandaríkjunum til Evrópu geti um
margt reynst Íslendingum hagfelld
og jafnvel orðið til þess að treysta
enn frekar varnir landsins.
Michael T. Corgan er sérfróður
um sögu samskipta Íslands og
Bandaríkjanna auk þess sem hann
hefur sérhæft sig í alþjóðlegum ör-
yggismálum, íslenskum stjórn- og
varnarmálum og bandarísku stjórn-
kerfi. Corgan var í fyrra Fulbright-
prófessor við stjórnmálafræðiskor
Háskóla Íslands en í byrjun níunda
áratugarins starfaði hann fyrir varn-
arliðið hér á landi.
Corgan minnir á að breytingar
þær, sem Bandaríkjamenn hafi nú
ákveðið að gera á fyrirkomulagi her-
stjórnar sinnar, lúti að heimavörn-
um þeirra. Nýrri herstjórn, Norður-
herstjórninni, hafi verið falið þetta
verkefni. Þótt breytingar verði með
þessu á yfirstjórn varnarliðsins og í
þeim efnum sé ýmislegt enn óljóst
feli þau umskipti ekki í sér grund-
vallarbreytingu á sjálfum vörnum
Íslands.
„Hafa þarf í huga að skipulag
NATO [Atlantshafsbandalagsins] er
enn óbreytt. Þegar öryggi og varnir
Íslands eru annars vegar er um að
ræða skipulag, sem miðast við að
landið verði fyrir árás af hálfu ann-
ars ríkis. Gerist það, heyrir það und-
ir NATO í samræmi við 5. grein
stofnsáttmálans að bregðast við og
sú herstjórn hefur enn ekki breyst.
Ísland er ennþá innan
Atlantshafsherstjórnar
NATO ásamt Bandaríkjunum, Kan-
ada og Portúgal. Þetta á því við um
Ísland þegar um er að ræða við-
brögð við árás annars ríkis.“
Stjórnvöld á Íslandi hafa lagt höf-
uðáherslu á það sem þau nefna „trú-
verðugar varnir“ og hættan á því að
hryðjuverkamenn láti til sín taka
hér hefur einnig verið nefnd. . .
„Hvað hryðjuverk varðar er þetta
einmitt það, sem gerðist í Banda-
ríkjunum. Hér voru ekki til staðar
samhæfðar heimavarnir. Nú tekur
nýja Norðurherstjórnin við vörnum
Bandaríkjanna og allur sá gjörning-
ur er miðaður við hryðjuverkaárás-
ir. Bandaríkjamenn gera sér grein
fyrir því að hættan á hryðjuverkum
er alls staðar fyrir hendi, einnig á Ís-
landi, en mun líklegra er að slíkir
menn láti til sín taka í Bandaríkj-
unum. Bandaríkjamenn eru að
bregðast við hættunum, sem að
þeim steðja í heiminum eftir að hafa
orðið fyrir beinni árás.“
Skilvirkari viðbrögð
frá Evrópu
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra hefur sagt að flutningur yfir-
stjórnarinnar til Evrópu geti haft í
för með sér aukið vægi Keflavíkur-
stöðvarinnar. Hvernig gæti það
gerst?
„Að hluta til má líta á þessa
ákvörðun á þann veg að hún styrki
varnir Íslands. Í Evrópu er að finna
stóran hluta af bestu hersveitum og
tækjabúnaði Bandaríkjanna. Þessi
herstyrkur heyrir undir Evrópuher-
stjórnina í Stuttgart og yfirmaður
hennar er jafnframt yfirmaður her-
afla NATO í álfunni. Þessi herafli er
mun betur skipulagður en sá, sem
nú er í Bandaríkjunum líkt og
hryðjuverkin 11. september sýndu.
Minnumst þess, að í kalda stríðinu
átti að kom
frá Bandaríkj
Íslands á óvi
hættutímum.
að ég hugsað
mér þá, að
þessa þyrftu
ingar eða y
varnarliðsins
heldur í vissu
ingi að keppa
ar sveitir við
ríska hersh
sem hugsanle
frekar beita þ
ars staðar. S
lendingar fra
ir ógnun tel ég að undir
herstjórninni sé að finna l
hærra stigi viðbúnaðar, se
yrði að senda til Íslands m
skjótari, skipulegri og sk
hætti en kæmi hann frá Ba
unum.
Gleymdu því ekki, sem
1941 þegar Bandaríkjamen
senda hersveitir til Ísland
þurftu að leita þeirra í d
dyngjum í Bandaríkjunum
þess að vilji stóð til þess að h
ir landhernum í ljósi þess a
styrjöld stóð yfir og allt g
Svo fór að lokum að landgö
fóru til Íslands vegna þess
hafði á þeim tíma ekki ver
ákveðið hlutverk. Í vissum
notuðu Bandaríkjamenn ein
það, sem var fáanlegt og þ
sig geta misst þegar liðið k
lands 1941.
Mín skoðun er því sú a
ingar verði betur staddi
varnarliðið hefur verið fæ
Evrópuherstjórnina með
viðbragða á hættu- eða átak
sem fela myndi í sér flutnin
afla og hergögnum til lands
NATO tryggir stöð
Íslendinga
Viðbrögðin hér á Íslandi
ari ákvörðun Bandaríkjama
verið heldur neikvæð. Þú t
ef til vill ótímabær?
„Já, ég hallast að því. Þ
verið að smáatriði málsins l
að íslensk stjórnvöld hafi r
sér en ég rangt. Það er v
hugsanlegt að óútkljáð e
málsins hafi í för með sér a
Íslands verði minni en áðu
erfiðara reynist að bregðas
tryggja öryggi Íslendinga
eða átakatímum. Það getur
Michael T. Corgan, lektor í al-
þjóðastjórnmálum við Boston-
háskóla, segir í samtali við Ásgeir
Sverrisson að Íslendingar þurfi
tæpast að óttast þann tilflutning,
sem nú hefur verið ákveðinn á yf-
irstjórn varnarliðsins.
Michael T. Corgan
„Gæti treyst va
BJÖRN Bjarnason, þing-maður Sjálfstæðisflokks-ins í Reykjavík og fv.menntamálaráðherra,
sem gegndi formennsku í utanrík-
ismálanefnd Alþingis um nokkurra
ára skeið, segir breytingu á her-
stjórnarkerfi Bandaríkjanna ekki
eiga að raska samstarfi Íslands og
Bandaríkjanna í varnarmálum,
enda verði varnarsamningur ríkj-
anna áfram í gildi.
Björn segir í samtali við Morg-
unblaðið að í áranna rás hafi her-
stjórnarkerfi tekið breytingum eftir
áherslum hverju sinni, m.a. hjá Atl-
antshafsbandalaginu við lyktir
kalda stríðsins.
„Bandaríkjamenn eru að bregð-
ast við eftir árásina 11. september
og innan Evrópusambandsins hefur
verið komið á fót sérstakri her-
stjórn, svo að það sé
betur í stakk búið til að
takast á við ný verk-
efni. Þetta skipulag
breytist eins og annað
en inntakið skiptir að
sjálfsögðu mestu. Ég
hef ekki séð hvernig á
að útfæra hið nýja herstjórnarkerfi
Bandaríkjanna í einstökum atrið-
um, en herforingjar í lýðræðisríkj-
um gera auðvitað ekki annað en
þeim er sagt og þess vegna skipta
varnaráætlanir og markmiðið, sem
menn setja sér með þeim, miklu
meiru en skipulagsramminn. Varn-
arsamningur okkar og Bandaríkja-
manna skilgreinir um hvað þessar
áætlanir eiga að snúast, þar sem Ís-
land er annars vegar,“ segir Björn.
Hann segir að varnarsamstarfið
byggist á pólitískum forsendum og
skilgreiningu
kvæmum
hagsmunum,
tengist bæði
og Bandar
sérstaklega o
samskiptum
ríkjanna, Ísl
Evrópuríkjan
an NATO.
Líta þarf á
tískan tilg
„Þegar við
stöðuna verðu
líta á hinn pól
gang með var
starfinu. Miðað við það se
hefur komið að undanförn
ekki neina grundvallarb
varðandi hina gagnkvæmu
hagsmuni þjóðanna. Aðalat
ir íslensk stjórnvöld er að h
band við sambærileg stjó
Bandaríkjunum. Þau hafa
stöðvar sínar í Washington
breytist ekki. Við förum m
mál á pólitískum vettvangi i
anríkisráðuneytisins, varn
ráðuneytisins og síðan
Bandaríkjanna, líkt og gers
Björn Bjarnason
Á ekki að raska sa
og Bandaríkjanna
Björn Bjarnason segir að
herstjórnarkerfi hafi í áranna
rás tekið breytingum eftir
áherslum hverju sinni.
MEÐ SLAGÆÐ ÞJÓÐLÍFSINS
UNDIR FINGURGÓMUM
Eins og Davíð Oddsson forsætis-ráðherra bendir á í formála sín-um að Lesbók tileinkaðri Hall-
dóri Laxness sl. laugardag er aldar-
afmæli hans „viðburður, sem snertir
þjóðina alla“. Þjóðin hefur með öðrum
orðum eignað sér hann og það þrátt fyrir
að Halldór hafi ekki hikað við að segja
þessari sömu þjóð til syndanna á stund-
um. Eða eins og Davíð orðaði það: „Nú
fer fjarri að Halldór Laxness hafi lætt
sér inn á þjóðina, talandi með blíðmælum
eða fagurgala upp í hana. Öðru nær.
Hann fór einatt mjög óvarlega um henn-
ar helgustu vé.“
Umræða um Halldór hefur líklega allt
frá fyrstu tíð mótast af því hversu frjáls-
lega hann leyfði sér að fara með þjóð-
arinnar „helgustu vé“. Í því var þó ef til
vill uppeldishlutverk hans gagnvart
þjóðinni fólgið og hann stóð tæpast út úr
hnefa þegar hann hafði í frammi sínar
fyrstu tilraunir til að móta samfélag sitt.
Níu ára gamall beitti hann sér fyrir
stofnun Barnafélags Mosfellsdals og
samdi lög þess, en í grein Ólafs Ragn-
arssonar í Lesbók á laugardag kemur
fram að meginboðorð félagsins voru þau
að „ekki mætti taka egg fugla, ekki blóta
en temja sér að tala hreina og góða ís-
lensku“, en boðorð þessi eru skemmti-
legur fyrirboði þess sem síðar varð að
leiðarljósi skáldsins.
Tuttugu og þriggja ára heldur Halldór
uppteknum hætti og skrifar frá Taorm-
ínu á Sikiley mikinn greinabálk, „Af ís-
lensku menníngarástandi“, þar sem hann
gagnrýnir heimóttarskap íslensks þjóð-
félags meðfram því að brjóta hugmynda-
fræði evrópsks samtíma til mergjar, við
ritsmíðar á stórvirki sínu „Vefaranum
mikla frá Kasmír“. Í inngangi að um-
ræðunni um menningarástandið ber
Halldór saman þá „þjóðerniseinstak-
línga“ sem samgrónir eru staðháttum í
hverju samfélagi og gestsaugað sem
kann að vera glöggt, og kemst að þeirri
niðurstöðu að hinir fyrrnefndu eigi erfitt
með að „skynja heild þá, sem þeir hrær-
ast meðal, í ólitaðri birtu, það er að segja
hlutdrægnislaust, en að hinir síðar-
nefndu sjái fyrirbrigði manna ljósast, en
[…dragi] rángar ályktanir því [þeir
þekki] ekki orsakir fyrirbrigðanna“.
Sjálfur fann hann sjónarmið hvorra
tveggja bærast í brjósti sér, hafði enda
verið langdvölum erlendis, og þótti
„ósjaldan sem [hann] fyndi slagæð þjóð-
lífsins undir fingurgómum [sínum]“.
Hann afréð því að fjalla um íslenskt
menningarlíf eins og það kom honum fyr-
ir sjónir. Um leið er tvíbent staða hans í
íslensku þjóðlífi þá þegar orðin sú sem
hún var nánast ætíð upp frá því, en fáir
þekktu og skildu þjóðarsálina betur en
hann, þótt hann temdi sér að nálgast
hana af glöggskyggni hins utanaðkom-
andi heimsmanns, er sviðið gat undan.
Hann gerir þó tilraun til að skýra for-
sendurnar fyrir gagnrýninni: „Samviska
mín er að því leyti hrein að ég skrifa ekki
til þess að hrella neinn – og ekki heldur
til að gleðja neinn fremur en verkast
vill,“ segir hann, og lætur nærri að fella
megi yfirlýsinguna að sambandi hans við
þjóðina allt fram að þeim tíma er hann
fær Nóbelsverðlaunin, eða um þriggja
áratuga skeið.
Halldór lét sér fátt óviðkomandi í
þessu uppeldishlutverki, skrifaði jafnt
um ytra útlit sem andleg verðmæti – oft í
yfirfærðri merkingu, svo sem í einum
frægasta pistli sínum „Raflýsingu sveit-
anna“. Þar segir Halldór menninguna
fólgna „í því að auðga lífið að jákvæðum
verðmætum á öllum hugsanlegum svið-
um“. Þótt sú staðhæfing sé enn í fullu
gildi er líklega meira um vert að í upp-
hafsorðum pistilsins kemur löngun hans
til að bæta heiminn glöggt í ljós og sjálf-
skipað hlutverk hans sem skálds um leið:
„Maður sem einu sinni hefur feingið aug-
un opin fyrir rúmtaki hinnar ólæknandi
eymdar í heiminum getur aldrei losnað
við þá hugsjón að lækna beri hin meinin,
þau sem stendur í valdi manna að
lækna.“ Enda var það ekki síst í ádeilu á
þjóðfélagið og innviði þess sem styrkur
skáldverka Halldórs kom í ljós – í því sem
hann í skeggræðum við Matthías Jo-
hannessen skáld nefndi „ádeilu á heims-
ósóma“. Skipti þar engu hver ósóminn
var að hans mati, hann beitti penna sín-
um ótrauður gegn honum.
„Snillíngar og miklir menn hafa allir
verið börn síns eigin tíma, fyrst og
fremst,“ skrifaði Halldór, löngu áður en
hann taldist til snillinga sjálfur. Þessi orð
áttu þó einkar vel við um hann, sem svo
sannarlega var barn síns tíma og tókst á
við allar þær kennisetningar og þau
heimspekikerfi er á vegi hans urðu á
langri ævi. Í „Skeggræðum gegnum tíð-
ina“ spyr Matthías Johannessen Halldór
hvort hann hafi losað sig við öll sín „stein-
börn og þá hluti sem eru lygilegri en guð-
fræði“. „Ég hef aldrei tollað lengi inni-
frosinn í kennisetningum og stefnum,“
svarar Halldór, „þó ég hafi kynnzt mörgu
af því tagi og verið samferðamaður
ýmsra postula. En allt snýst; heimurinn
breytist og kenningarnar um leið, sjón-
armiðin og mennirnir. Ef maður fylgir
ekki breytilegum heimi, og neitar að end-
urskoða hugmyndir sínar, þó ný þekking
hafi komið fram, þá er maður ekki á
marga fiska, nema kannski sem flokks-
pólitíkus: áreiðanlega ekki sem rithöf-
undur.“ Þegar litið er yfir höfundarverk
hans verður flestum ljóst hvort hefur
haft yfirhöndina á rithöfundarferli hans,
pólitíkin eða skáldskapurinn; því „saga
Halldórs Laxness er sagan um sigur
skáldskapar á lyginni og merkingarleysi
orðanna, verk hans eru þátttaka í sköpun
heimsins“, eins og Vésteinn Ólason orð-
aði það í erindi á Laxnessþingi í Háskóla-
bíói nú um helgina.
Þjóðin keypti hús síðastliðinn sunnu-
dag. Þótt húsið sé ekki ýkja stórt í ver-
aldlegum skilningi eru því lítil takmörk
sett í yfirfærðri merkingu og þýðingu
þess fyrir íslenska menningu. Húsið er
staðsett í sveit rétt utan við skarkala
borgarinnar og er eins og táknmynd fyrir
stöðu Íslands gagnvart umheiminum á
síðustu öld, sem og þá togstreitu milli
fornra lífshátta og nýrra sem settu svip
sinn á íslenskt samfélag á þeim tíma. Um
áratuga skeið rann slagæð þjóðlífsins um
hlaðið og þeim sem þar var með fingurinn
á púlsinum tókst öðrum mönnum fremur
að tvinna þessar andstæður saman. Að
auki samþættaði hann íslenskan veru-
leika veruleika heimsins, með sammann-
legri skírskotun sem hitti heimsbyggðina
beint í hjartastað og skilaði Íslendingum
sínum eina Nóbelsverðlaunahafa. Á
þessum hundraðasta afmælisdegi Hall-
dórs Laxness er því óhætt að óska þjóð-
inni til hamingju með kaupin á húsi
skáldsins og þakka ekkju hans Auði og
fjölskyldunni allri þann höfðingsskap að
skilja þar við allt með sama hætti og
skáldið í lok ævidags síns. Þar eru fólgin
„jákvæð verðmæti“ svo vísað sé í orð
skáldsins sjálfs, og þá ekki síður þau
helgu vé sem komandi kynslóðir munu
heyja glímu síns samtíma við, á sama
hátt og hann sína glímu fyrrum.