Morgunblaðið - 05.05.2002, Blaðsíða 2

TILFINNINGIN er ein-kennileg. Síbería; enda-laus slétta í allar áttir,svo langt sem augaðeygir, snjór eða trjá-
breiður.
# 501.
Hálftíma flug í tveimur stórum
þyrlum frá Salekhard, höfuðborg
Yamal-Nenets-sjálfstjórnarhéraðs-
ins. Þangað flugum við daginn áður í
tvær og hálfa klukkustund með þotu
frá Moskvu, austur yfir Úralfjöll.
# 501.
Hingað kemur enginn lengur. Og
hefur ekki gert lengi.
Þegar forseti Íslands fór fram á
það að fá að skoða Gúlag, einhverjar
þeirra alræmdu fangabúða sem
dreifðar voru um Sovétríkin lungann
úr síðustu öld, var hins vegar fallist á
þá bón. Í fyrsta skipti sem erlendur
þjóðhöfðingi í opinberri heimsókn
kemur í slíkar búðir.
# 501.
Nafn búðanna er ópersónulegt.
Við sjáum nokkra trékofa í
fjarska, í trjálundi. Þarna er allt á
kafi í snjó, en vegna komu forsetans
og fylgdarliðs hans hefur verið smíð-
aður trépallur í rjóðrinu miðju og
göngustígur þaðan út að lendingar-
stað þyrlnanna. Ófært að láta forset-
ann vaða snjó upp í mitti.
Staðurinn lætur ekki mikið yfir
sér. Þetta er eins og að koma í ís-
lenskar sumarbúðir að vetrarlagi ef
ekki væri fyrir gaddavírsdræsurnar
sem enn er að finna kringum svæðið.
Og ef ekki væri fyrir söguna. Hún
umlykur staðinn og æpir á viðstadda
þegar komið er inn í vistarverur
fanganna.
Júrí Neyolov, héraðsstjóri Yamal-
Nenets, er með í för. Þegar á staðinn
er komið upplýsist að hann þekkir
búðirnar af eigin raun; Neyolov
fæddist hér. Foreldrar hans fangar
en eftir að faðirinn hafði afplánað
sinn dóm hóf hann störf sem vörður
á staðnum. Það var algengt að sögn
heimamanna; þegar refsidvöl lauk
átti fólk ógjarnan kost á því að velja
sér bústað. Margir vildu til borga, en
yfirvöldum var í mun að fólk yrði ein-
hvers staðar til sveita. Líkaði fólki
ekki síðari kosturinn stóð því til boða
að dvelja áfram í Gúlaginu, fá þar
starf fangavarða, og margir tóku því
boði.
Eiginkona héraðsstjórans er að
koma í búðirnar í fyrsta skipti.
Magnað.
Heimamenn segja okkur að hitinn
fari upp í 35–40 gráður á sumrin og
þá sé mývargurinn óskemmtilegur,
svo ekki sé dýpra í árinni tekið, en
frostið á veturnar geti farið allt niður
í 60 stig.
Öfgar. Eins og lífið.
Þær milljónir sem hnepptar voru í
varðhald í Gúlagi – allt frá venjuleg-
um glæpamönnum, þjófum og morð-
ingjum, til erlendra stríðsfanga eftir
síðari heimsstyrjöldina og innlendra
pólitískra fanga – unnu til að mynda í
námum og við gerð járnbrauta,
skipaskurða, vega og orkuveitna.
Þeir sem dvöldu í # 501 unnu við
gerð heljarmikillar járnbrautar, að
sögn fylgdarmanna okkar. Hún lá
eitthvert langt í austurátt og var
næstum tilbúin þegar Stalín gaf upp
öndina í mars 1953. Fljótlega eftir lát
foringjans var hætt við framkvæmd-
ina og síðan hafa járnbrautartein-
arnir ryðgað og grotnað niður. Voru
aldrei notaðir. Því má segja að í #
501 hafi tugir þúsunda manna látið
lífið til einskis.
„Ömurleg tilvera hefur þetta
óneitanlega verið og það sem mér
fannst líka vera nístandi var að
fljúga úr bænum og í búðirnar yfir
þessar endalausu snjóbreiður og
sléttur þar sem ekkert kennileiti var
svo jafnvel þótt menn hefðu kannski
komist út úr þessum búðum var það
gjörsamlega vonlaust að finna nokk-
urn tíma leið út úr því umhverfi sem
hér er, hundruð og þúsundir kíló-
metra í allar áttir án þess að nokk-
urn annan bústað sé að finna en slík-
ar fangabúðir,“ sagði forseti Íslands
í samtali við Morgunblaðið eftir
heimsóknina.
„Það var ólýsanleg stund og erfitt
að finna orð sem tjá það sem býr í
huganum þegar við komum á þennan
stað því að hann er enn slíkt tákn
fyrir ógnarstjórnina, harðræðið,
hörmungarnar og mannfórnirnar
sem hér áttu sér stað og það var líka
fróðlegt að heyra lýsingar fólksins
héðan af svæðinu á því að rúmlega
200 þúsund manns hefðu verið í
þessum búðum og stór hluti þeirra –
tugir þúsunda – hefðu látist vegna
harðræðisins sem þar var,“ sagði
Ólafur Ragnar.
Gúlag; Gasudarstvénnoe Upravl-
éníé Lageréí – stjórn Ríkisvinnubúð-
anna, eins og Eyvindur Erlendsson
og Ásgeir Ingólfsson þýða það í
verki Solsjenitsyn, Gulag eyjarnar
sem kom út í tveimur bindum hjá
Siglufjarðarprentsmiðju í upphafi
áttunda áratugarins, skömmu eftir
að Solsjenitsyn tókst að gefa hana
út. Hann hlaut Nóbelinn fyrir en var
kærður fyrir landráð heima fyrir og
rekinn úr landi.
Sjálfur var Solsjenitsyn í Gúlagi í
átta ár.
Hann segir á einum stað:
– kona, sem ók strætisvagni í
Krasnodar, var á leið heim til sín fót-
gangandi að næturlagi og var svo
óheppin að ganga fram á bilaðan
vörubíl og menn, sem voru að brasa
við hann. Bíllinn reyndist hlaðinn lík-
um, hendur og fætur stóðu út undan
seglinu. Nafn hennar var skrifað nið-
ur og hún handtekin daginn eftir.
Rannsóknardómarinn spurði hana
hvað hún hefði séð. Hún sagði sem
satt var (darvínskt úrval). Andsov-
éskur áróður: 10 ár.
– pípulagningamaður nokkur
slökkti ævinlega á útvarpinu, þegar
verið var að lesa þessi óendanlegu
bréf til Stalíns. Nágranninn klagaði
(ó, að sá nágranni væri nú hendi
nær!) HE (hættulegt element): 8 ár;
– einn illa upplýstur múrari hafði
þann ávana, að rissa í frítímum sín-
um – hækkaði sig með þessu í áliti
hjá sjálfum sér. Óskrifaðan pappír
var hvergi að hafa og því krassaði
hann á dagblöðin. Nágrannarnir
fundu blaðið hans með skreyttri
ásjónu Föður vors og Lærimeistara í
ruslapoka á sameiginlegu salerni.
Sagan umlyk-
ur staðinn og
æpir á gestina
Í þessum svefnskála var gert ráð fyrir rúmlega 100 manns. Að ofan: Ólafur Ragnar Grímsson og Dorritt Moussaieff ganga í fararbroddi í átt að skálanum.
Svefnskálinn sem forseta Íslands og öðrum gestum var sýndur í # 501.
Morgunblaðið/Skapti
Eins og að koma í íslenskar sumarbúðir að vetr-
arlagi ef ekki væri fyrir gaddavírinn. Og ef ekki
væri fyrir söguna, skrifar Skapti Hallgrímsson sem
fór með forseta Íslands í Gúlag 501 í Síberíu.
Ólafur Ragnar Grímsson og Neyolov héraðsstjóri sem fæddist í Gúlaginu.
2 B SUNNUDAGUR 5. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ