Morgunblaðið - 11.05.2002, Blaðsíða 48
UMRÆÐAN
48 LAUGARDAGUR 11. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HVERNIG fá menn afsér að loka hurðum?Það er mér lokuð bók.Og af tvennu illu þyk-
ir mér skárra að vera öðrum sem
opin bók en að þeir sjái í gegnum
mig eins og opna hurð. Það minn-
ir á gamlan fjallakofa í hríðarbyl,
hann á að heita lokaður en er þó
opinn því rifurnar eru meiri að
flatarmáli en timbrið. Þannig vil
ég ekki vera. Og dyravörðurinn
sem var í hurðinni í tuttugu ár
hefur varla verið hamingjumaður.
Þar hefur eitthvað verið að. Í
mínum augum eru hurðir far-
artálmar, tam. ef maður lokast
inni í húsi með mannskæðri best-
íu, eins og oft gerist í sjónvarp-
inu, eða hlífiskildir, tam. þegar
maður situr á klósettinu. Það er
sem sagt aðal þeirra, bæði til
góðs og ills, að þær eru heilar.
Sem betur fer sitja þær í gati
sem hægt er að opna ef ráðrúm
gefst og kunnátta er fyrir hendi.
Svo lokar maður því á eftir sér.
Þá er hentugt að nota hurðina,
hún er oft föst öðrum megin og
þarf ekki nema blaka við henni
hinum megin. Samt þrjóskast
margir við og loka hurðum. Þeir
njóta meira að segja blessunar
málfræðinga sem hafa rétt þeim
sérstakt kúbein til verksins: tæk-
isþágufall. Þá er eins og menn
loki dyrunum með hurðinni.
Málfræðingar! Menn sem í
mínu ungdæmi nutu ekki minni
virðingar en grenjaskyttur. Lík-
lega hafa þeir verið að kaupa sér
frið. En það er eins og að rétta
ljóni höndina. Heilir hildar til,
hálfir hildi frá. Helvítin fóru líka
að opna hurðir.
Ég er þegar búinn að lýsa því
hvernig opna má dyr og loka með
því að beita hurð. Það verður
brátt tamara en að tyggja. En til
marks um að mér liggur þetta á
hjarta skal ég „gera sjálfs-
gagnrýni“ eins og sagt var á
sellufundum í gamla daga. Einnig
ég hef gengið gegnum hurð. Það
var vængjahurð. Það var vont. Og
einu sinni sparkaði ég af mér
tréskó. Þá opnaði ég hurð. Það
var dýrt.
Ég veit að einhverjir lesendur
munu herða hjarta sitt. Og með
þeim Orðabók Menningarsjóðs: 2
opna, -aði s 1 ljúka upp: o. hurð.
Þátturinn mun samt halda dyr-
unum opnum og fagna hverjum
sem inn um þær gengur. Hurð-
arlokurnar geta átt sig. Hér lok-
um við því sem lok vantar í, ekki
lokinu sjálfu.
En hvað um götin sem gína
jafnvel við þeim sem etið hafa af
skilningstrénu? Þannig er til
dæmis um lúguna. Hún getur
verið bæði op og lok. Rekist
menn á seinni sortina bið ég þá
að loka augunum – með augna-
lokunum.
Að opna dyr
og loka er ein
elsta brýning
sem ég man.
Listin er
langæ, lífið stutt, sögðu forn-
menn. Málið lifir líka hvern
mann. Maður er ekki nema fruma
í málkroppnum. Þá er notalegt ef
nöldursefni vill fylgja manni frá
vöggu til grafar. Ég held ég viti
þegar mín síðustu orð: „Kistunni,
asninn þinn!“ þegar ég sé pökk-
unarmanninn munda tækisþágu-
fallið og heyri hann biðja smíða-
naut sinn að loka spónaplötunni
sem ég keypti í sparnaðarskyni.
Það verður léttir að lenda þeim
megin sem hurðarlaust er.
– – –
Hvert er málið ef þetta er
kjarninn: miðlæg staða svæðisins
innan borgarlandsins? Svæðið er
Laugardalurinn. Hitt þýðir að
hann sé í miðri Reykjavík.
– – –
Traust og sæmd voru með allra
elstu dyggðum og farnar að lifa
sjálfar sig. Það er mikill munur
hvað viðskipti eru óþvinguð eftir
þeirra dag. Þó er fulllangt gengið
þegar menn treysta ekki lengur
þeim fáu sögnum sem ætlað er að
koma hlutum í réttar hendur. Nú
eru margir farnir að vantreysta
orðalagi á borð við gefa ein-
hverjum eitthvað og styrkja það
með forsetningunni til í von um
að gjöfin komist þá frekar til
skila. Það er eins og þeim finnist
ábyggilegra að þiggjandinn komi
höndum yfir hana ef hann stend-
ur í eignarfalli. Þetta á eins við
um gjafir sem ætlunin er að taka
aftur með vöxtum. Ég bið bank-
ann að lána mér nokkrar millj-
ónir fyrir bréfum í Svikamyll-
unni. Í svarbréfinu gefur hann
ekkert út á það en býður upp á
aðra tilhögun: að lána þær til
mín.
Hér nægir þágufall og meira
en það. Til að ég geti keypt bréf-
in og sett mig á hausinn þarf
bankinn ekki annað en lána mér
peningana. Hitt er óþörf viðbót.
Sagnir á borð við gefa, veita,
lána, borga, senda, selja, afhenda
og greiða virðast draga hana að
sér enda eru viðskipti orðin
plássfrek á prenti. Stundum er
sömu sögnum þó treyst til að
vinna einum með þágufalli. Ég
þekki engan sem gefur kjafts-
högg til annars. Það er alltaf af-
hent milliliðalaust.
– – –
Fyrsta afsökunin var lítilmann-
leg og það var mátulegt á Adam
að hún dugði ekki. En menn urðu
aldeilis fegnir uppfinningunni.
Hins vegar vill nú slá saman
orðasamböndunum að bera ein-
hverju við og að bera eitthvað
fyrir sig. Tvö dæmi: „Hann ber
fyrir sig ýmsum rökum“ og
„Dómsmálaráðuneytið ber fyrir
sig bandarískum mengunarvarna-
lögum“. Líklega er andstæðing-
unum hollast að koma aftan að
þessum skötuhjúum. Ég vildi síð-
ur verða barinn með bandarísku
mengunarvarnalögunum; í sjón-
varpinu eru þarlendir lagabálkar
alltaf á þykkt við nautslæri. Hins
vegar er öllum frjálst að bera lög-
in fyrir sig til að klekkja á mér,
þótt mér þætti bæði undarlegt og
leitt að varða við þau.
– – –
Úr Orðabók handa alvörulaus-
um: forngrikkir óleikir sem
menn gerðu hver öðrum allt til
hausts árið 476 e.Kr. Á Íslandi til
loka miðalda. Sjá nýgrikkir.
Hvernig fá
menn af sér að
loka hurðum?
asgeir@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Ásgeir Ásgeirsson
ÞAÐ sem vakti okk-
ur til umhugsunar og
hvatti til þessara
greinaskrifa eru um-
mæli Guðmundar T.
Þórarinssonar, for-
stöðumanns á meðferð-
arheimilinu Árvöllum,
á vettvangi fjölmiðla.
Hann gagnrýnir sjúk-
dómshugtakið og sér-
staklega þá meðhöndl-
un sem SÁÁ beitir og
segist oft þurfa að eyða
vikum og mánuðum í
að afrugla unglinga
sem til hans leita, eða
snúa ofan af ruglinu
sem meðferðaraðilar
hjá SÁÁ hafi komið inn hjá þeim.
Þessi ummæli Guðmundar eru að
okkar mati óviðeigandi og reyndar
allur málflutningur hans varðandi álit
hans á vinnubrögðum meðferðaraðila
í landinu og einnig erlendis. Guð-
mundur fullyrti í Íslandi í dag fyrir
skömmu að tiltekinn meðferðaraðili í
Bandaríkjunum væri hættur að vinna
út frá sjúkdómshugtakinu og „gene-
tics“. Hann sagði að þeir töluðu um
„illness“, en samkvæmt enskum
orðabókum þýðir illness sjúkdómur.
Samkvæmt okkar heimildum vinnur
þessi meðferðarstöð, sem hann tiltók,
enn eins og áður út frá sjúkdómshug-
takinu.
Eins og aðrir meðferðaraðilar
gegnir Guðmundur lykilhlutverki í
lífi þeirra ungmenna, sem til hans
leita í vandræðum sínum, þann tíma
sem þau dvelja í hans umsjá. Í ham
sínum virðist Guðmundur gleyma því
að hann er að vinna með ungt og
ómótað fólk. Það er því mjög óviðeig-
andi af Guðmundi að koma fram í fjöl-
miðlum til að fjalla um aðra meðferð-
ar- og hjálparaðila með þeim hætti,
sem hann gerir. Ekki bætir hann
ímynd sína sem trúverðugur með-
ferðaraðili, að okkar mati, með því að
upplýsa alþjóð um hvað hann er upp-
tekinn af því að rakka vinnu annarra
niður í sjálfri meðhöndlun sinni.
Það er hárrétt hjá Guðmundi að
barnungt fólk með snautt félagslegt
stuðningsnet og brotinn bakgrunn
hefur minni andlega, félagslega og
líkamlega mótstöðu gagnvart því að
leiðast út í neyslu á áfengi og öðrum
vímuefnum og afvegaleiðast heldur
en ungmenni sem býr við, og hefur
frá því í vöggu búið við, alhliða gott
atlæti og sterkt félagslegt stuðnings-
net. Þess vegna er það umhugsunar-
vert að ekki leiðast öll ungmenni út í
neyslu þrátt fyrir slæm uppeldisleg
skilyrði og einnig að þrátt fyrir góð
skilyrði falla mörg ungmenni í valinn
fyrir tilstilli áfengis- og vímuefna-
neyslu.
Þessar hugleiðingar leiða okkur
inn á sjúkdómshugtakið. Rannsóknir
og störf meðferðaraðila um víða ver-
öld hafa leitt í ljós að sjúkdómurinn
sem veldur fíkn hjá mannkyni í
áfengi og vímuefni fer ekki í mann-
greiningarálit fremur en aðrir sjúk-
dómar. Oft hafa bæði lærðir og leikir
komið fram á sjónarsviðið með við-
horf sín gagnvart sjúkdómshugtak-
inu í umræðunni um meðferðar-
úrræði vegna áfengis- og vímu-
efnaneyslu. Það sem mörgum
hugnast illa varðandi sjúkdómshug-
takið í þessu samhengi er sú túlkun
að um leið og ofneysla og fíkn sé
tengd við sjúkleika geti viðkomandi
falið sig bak við það. Það er jú ekkert
við því að gera ef maður er með sjúk-
dóm. Þetta er auðvitað rangfærsla í
grundvallaratriðum. Í sjúkdómshug-
takinu felst að sumt fólk geti ekki
neytt áfengis og annarra vímuefna
sér að skaðlausu, það er með einhvers
konar ofnæmi.
Einstaklingur sem hefur ánetjast
áfengi eða öðrum vímuefnum þannig
að það trufli líf hans á einn eða annan
hátt skilur oftast ekki hvað er að hjá
honum. Svokölluð afneitun meinar
honum það. Í flestum tilfellum álítur
sá ánetjaði sig mislukkaðan einstak-
ling og það vefur þannig upp á sig að
vanlíðan þróast stöðugt og verður
verri og verri, þ.e.a.s. tilfinningalega
séð. Síðan á sér stað önnur slæm líð-
an, sem snýr beint að líkamlegum
fráhvörfum. Þetta blandast reyndar
saman og tilveran verður illbærileg.
Neyslan verður að lokum einn víta-
hringur þar sem efnið, í hvaða formi
sem það er, er notað til að bæta líðan.
Þeir sem standa þessum einstak-
lingum næst sjá oftast hvað er orsök
og hvað afleiðing. Aðstandendur fara
gjarnan út í þá iðju að reyna að
stjórna neyslu fíkilsins til að hjálpa
honum að hafa stjórn á lífi sínu. Að-
standendur reyna einnig með þessum
hætti að breiða yfir það sem miður
fer. Þessu ferli fylgir mikil skömm og
sektarkennd bæði fyrir fíkilinn og að-
standendur hans.
Lausnin felst í því að láta þessi efni
alveg vera, þ.e.a.s. bindindi fyrst og
fremst. Bindindi er grundvöllur þess
að fíkillinn geti unnið með tilfinning-
ar sínar, breytt lífsstíl sínum og lifað
góðu lífi. Fyrir fíkil er það mikill léttir
að fá skilning á sjúkdómnum. Vitn-
eskjan um það að lausnin á vandan-
um felist í því að hætta neyslu og að
hann eigi sér viðreisnar von. Það er
sem sagt hægt að gera eitthvað í mál-
inu og um það snýst meðferðin, ætl-
um við, bæði hjá Árvöllum og SÁÁ.
Að meðferð lokinni, þegar út í lífið
sjálft er komið, reynir fyrst verulega
á einstaklinginn og skiptir þá höfuð-
máli að ytri skilyrði séu góð. Sérstak-
lega á þetta við um ómótaða unglinga.
Einlægur áhugi þeirra til að breyta
lífsstíl sínum nær skammt ef lítill sem
enginn félagslegur stuðningur fylgir
máli. Þar þurfa fleiri en meðferðarað-
ilar að koma inn í myndina, þ.e. sam-
vinna meðferðaraðila, Félagsþjón-
ustu og skóla er nauðsynleg og er
þessari samvinnu mjög ábótavant í
dag. Einnig er það umhugsunarvert
hve margir eru að meðhöndla þennan
hóp hver í sínu horninu án samráðs
og án samvinnu.
Meðferð SÁÁ byggist í grundvall-
aratriðum á því að hætta neyslu út
frá hugmyndum um ofangreint of-
næmi, sem er samkvæmt svokölluðu
Minnesota-módeli, sem aftur byggist
á hugmyndafræði AA-samtakanna.
Við viljum leggja áherslu á það að
milljónir manna um allan heim hafa
náð tökum á lífi sínu með breyttum
lífsstíl með stuðningi AA-samtak-
anna. Samkvæmt okkar heimildum
eru AA-fundir einn af dagskrárliðum
meðferðarinnar hjá báðum aðilum.
Þess vegna undrumst við ummæli
Guðmundar um andúð hans á sjúk-
dómshugtakinu. Það virkar, að okkar
mati, ákaflega mótsagnakennt.
Á Íslandi eru í dag 280 AA-deildir
um allt land og á Reykjavíkursvæð-
inu eru 15–25 fundir á dag þar sem
þúsundir manna og kvenna fá stuðn-
ing við að viðhalda breyttum lífsstíl,
þ.e.a.s. allsgáðu og góðu lífi.
Ábyrgð meðferðaraðila
á vettvangi fjölmiðla
Erla B.
Sigurðardóttir
Fíkn
Það er óviðeigandi af
Guðmundi, segja Hjör-
dís Hilmarsdóttir og
Erla B. Sigurðardóttir,
að koma fram í fjöl-
miðlum til að fjalla um
aðra meðferðar- og
hjálparaðila með þeim
hætti sem hann gerir.
Greinarhöfundar eru félagar í SÁÁ.
Hjördís
Hilmarsdóttir
Mánudagskvöldið
13. maí verður hjóna-
efnanámskeið kl. 20–
22.30 í Grafarvogs-
kirkju á vegum Fjöl-
skylduþjónustu
kirkjunnar og pró-
fastsdæmanna í
Reykjavík. Í hönd fer
sá tími sem flestir
velja til að ganga í
hjónaband, tími frjó-
semi og hreiðurgerðar
hjá fuglum og mönn-
um. Oft er um það
rætt hve sjálfsagt
þyki núorðið að
hundaeigendur sæki
námskeið til að þjálfa sig og sína,
en við gerum litlar kröfur til
sjálfra okkar hvað varðar að auka
skilning á sjálfum okkur, maka og
börnum.
Hrós
Hjónaefnanámskeiðið á að vera
örlítil bragarbót á þessu. Benedikt
Jóhannsson sálfræðingur flytur
fyrirlesturinn Góð samskipti og
fjallar m.a. um mikilvægi þess að
pör tali saman og hrósi hvort öðru.
Elísabet Berta Bjarnadóttir fé-
lagsráðgjafi fjallar svo um hjóna-
bandssamninginn og mikilvægi
þess að átta sig á hvaða góða kosti
og venjur við komum með úr upp-
runafjölskyldunni
okkar, svo við getum
blómstrað út frá
styrkleikunum og látið
þá leiða okkur inní
framtíð sem við kjós-
um sjálf á bjartsýnum
nótum í ljósi mann-
kosta. Þegar hvers-
dagsástin tekur við
eftir eitt eða tvö ár í
ástarbríma er algengt
að við förum að ein-
blína á galla hvort
annars og kenna hvort
öðru um eins og
systkini í fýlu en ekki
eins og tveir fullorðnir
einstaklingar með vel
rekið tilfinningafyrirtæki.
Hjónabandssæla
Leikararnir Halla Margrét Jó-
hannsdóttir og Gunnar Hansson
sýna samskipti kynjanna meðan
borðuð verður hjónabandssæla
með rjóma og drukkið kaffi. Séra
Jakob Ágúst Hjálmarsson talar um
kristilegt innihald hjónavígslunnar
og Kjartan Sigurjónsson organisti
gefur tóndæmi um fallega brúð-
kaupstónlist. Allir eru velkomnir.
Brostnar vonir
Við leggjum áherslu á að pör og
sambýlingar gefi sér tækifæri til
kynnast sjálfum sér og líta í eigin
barm þegar á bjátar. Oftar en ekki
eru brostnu vonirnar einungis of
miklar og óraunsæjar vonir okkar
sjálfra um að fá uppfyllingu eigin
takmarkana hjá makanum. Sem
betur fer þykir orðið sjálfsagt að
tala við fólk sem kann hjónameð-
ferð og mörg kraftaverkin sjá
dagsins ljós, þegar fólk fer að átta
sig betur á sjálfum sér og uppruna
sínum. Velkomin á mánudags-
kvöldið í Grafarvogskirkju.
Hjónaefnanámskeið
Elísabet Berta
Bjarnadóttir
Höfundur er félagsráðgjafi hjá
kirkjunni.
Námskeið
Við leggjum áherslu á
að pör og sambýlingar,
segir Elísabet Berta
Bjarnadóttir, gefi sér
tækifæri til kynnast
sjálfum sér og líta í eigin
barm þegar á bjátar.