Morgunblaðið - 12.05.2002, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 12. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
EITT af því sem setur svip ádaglegt líf okkar er þaðtungutak sem við temjumokkur. Þótt við tölum öll ís-lensku er fjarri því að
tungutak okkar sé alveg það sama.
Við höfum mismunandi orðaforða, að-
hyllumst mismunandi orð og berum
þau jafnvel dálítið mismunandi fram.
Þessi mismunur á orðanna vali og
hljóðan fer eftir ýmsu, en ekki þó síst
aldri og jafnvel kynferði.
Tveir ungir fræðimenn hafa nýlega
lokið við BA-ritgerð sem tekur á hluta
af þessu forvitnilega efni. Fiðurhaus
eða froðuheili? er nafn þessarar rit-
gerðar og þegar blaðamaður fékk
hana í hendur á þriðju hæð Þjóðar-
bókhlöðu og tók að fletta henni varð
hann strax áhugasamur mjög um
innihald hennar. Mörg af þeim orðum
sem þar voru tilnefnd sem slangur
þekkti hann bæði af eigin orðavali og
annarra í umhverfinu. Önnur slang-
uryrði voru meira framandi.
Könnunin var tvíþætt
Höfundar, þær Freyja Auðuns-
dóttir og Lilja Dögg Gunnarsdóttir,
voru spurðar hvað þetta óvenjulega
nafn á ritgerðinni ætti að „fyrirstilla“.
„Þetta eru tvö slanguryrði sem
merkja það sama – heimskur maður,
annað er úr Orðabók um slangur sem
kom út 1982 og hitt kom fram í rann-
sókn sem við nefndum Slangurkönn-
unina og gerðum meðal unglinga á
höfuðborgarsvæðinum og í Snæ-
fellsbæ. Könnunin var tvíþætt, ann-
ars vegar athuguðum við hvort
krakkarnir þekktu, notuðu eða skildu
valin orð úr Orðabók um slangur, sem
orðin er rösklega tvítug, og hins veg-
ar sóttumst við eftir að heyra þeirra
eigin slanguryrði. Könnunin var gerð
til að leita svara við ákveðnum spurn-
ingum.“
Hverjar eru þær?
„Ein af þeim er t.d. hvað lengi lifa
slanguryrði?
Margir halda og við héldum áður
en við hófum þessar athuganir að líf-
tími slangurorða væri fremur stuttur.
En niðurstaða okkar er að því sé ekki
endilega svo farið. Krakkarnir þekktu
mörg orðanna úr slangurorðabókinni,
vel helming, og notuðu sum þeirra oft.
Við þurftum eðlilega að marka okk-
ur bás og völdum orð sem höfð eru yf-
ir karla og konur.
Við spurðum m.a. um orð eins og
„kjútípæja“, „skutla“, „ljóska“ og
„frasakarl“, „draumaprins“ og
„brein“. Ljóskan og skutlan voru
þekktar en frasakarlinn var minna
þekktur. Ljósku þekktu raunar allir
og nánast allir skutlu. Aðeins 14%
þekktu frasakarlinn en nær allir
þekktu hins vegar draumaprinsinn.“
Froðuheili og lambakjöt
Hverjar eru lífslíkur slangurorða?
„Niðurstöður okkar benda til þess
að það sé lítið samband á milli þess
hvernig orð eru mynduð og líftíma
þeirra. Ætla má að þess útbreiddari
sem slangurorðin eru, þess lengur lifi
þau í málinu og þess líklegri séu þau
til festast í sessi.“
Eru mörg ný slanguryrði að koma
fram?
„Nýsköpunin er almennt mikil.
Langflest orð sem komu fram eru
samsett íslensk orð. Þetta kemur á
óvart þar sem margir tengja slangur
fyrst og fremst slettum eða orðum af
erlendum uppruna. T.d. komu fram
orð eins og „fæðingarhálfviti“ og
„froðuheili“, við köllum þetta síðar
talda nýyrði í slangri. Einnig var
nokkuð algengt að orð kæmu fram
sem hafa fengið nýja merkingu, svo
sem„lambakjöt“.
Við báðum krakkana m.a. um að
nefna slangurorð yfir myndarlega
stúlku, heimska stúlku, myndarlegan
strák og heimskan strák.
Yfirhöfuð voru krakkarnir miklu
iðnari við að nefna orð yfir stúlkurnar
og þau orð voru mun „grófari“.
Það sem oftast var nefnt yfir mynd-
arlega stelpu var „gella“ og „beib“ en
yfir myndarlegan strák var algengast
„beib“ og „töffari“.
Slanguryrði koma almennt úr ýms-
um áttum, m.a. úr öðrum tungumál-
um, jafnvel er um að ræða orð sem
eru slangur í öðrum tungumálum.
Þau koma einnig úr móðurmálinu og
ennfremur eru ný orð mynduð eins og
að ofan gat.
Okkar rannsókn leiddi í ljós að ung-
lingar í dag eru duglegir við að búa til
ný orð og nýta gömul orð og breyta
merkingu þeirra.
Orð með erlendum keim voru ekki
eins áberandi og ætla mátti. Þau sem
fyrir komu voru í flestum tilvikum að-
löguð íslensku málkerfi.
Þessi nýyrðasmíð er að sumra mati
ekki viðurkennd. En hún sprettur oft
upp í hita leiksins og fylgir ekki lærð-
um eða meðvituðum reglum.“
Getur slanguryrði hækkað í sessi og
verið tekið inn í almenna orðaforðann
og notið virðingar á við gömul og gild
orð?
„Margt er þarna á gráu svæði og
erfitt að dæma um tiltekin orð en
mörg orð sem áður fyrr kölluðust
slangur hafa ratað inn í Orðabók
Menningarsjóðs.
Slangur birtist fyrst og fremst í tal-
máli og þess vegna erfiðara að koma
höndum yfir það og skilgreina það.“
Hvernig skilgreinið þið slangur?
„Þetta er mjög vítt hugtak. Slangur
tilheyrir talmáli og birtist fyrst og
fremst við óformlegar aðstæður. Það
er ekki sérstakt tungumál heldur
hluti af orðaforða einhvers tiltekins
tungumáls eða mállýsku. Það er oft
bundið eða háð tísku og tíðaranda.“
Mismunandi tegundir slangurs
Hvað viljið þið segja um slangur í
samfélagslegu samhengi?
„Finna má mismunandi tegundir
slangurs eftir umhverfi og kringum-
stæðum. Þar af leiðandi má tengja
slangur ákveðnum félagshópum. Þó
er ekki þar með sagt að sérhver hóp-
ur tjái sig með sérstakri tegund
slangurs, fremur mætti tala um
ákveðinn slangurorðaforða sem mis-
munandi hópar nota. Hóparnir geta
verið af ýmsu tagi en sá sem kemur
oftast upp í huga flestra er unglingar.
Slangur kemur þó líka fram í ýmsum
atvinnugreinum og stéttum og oft er
erfitt að draga mörkin milli slangurs
og sérmáls ýmissa starfsstétta og fé-
lagshópa.“
Hverjir eru helstu áhrifavaldar
slangurs?
„Orðið fjölmiðlabylting á vel við
þegar rætt er um vaxandi upplýsinga-
flæði síðustu ára. Með tilkomu Nets-
ins varð sannkölluð bylting í miðlun
upplýsinga. Ritmál og myndefni eru
megintjáningarform Netsins, en oftar
en ekki virðist þó ritmálið talmálslegt,
einkum það sem tengist hvers kyns
afþreyingarefni og eins og þegar hef-
ur komið fram tilheyrir slangur fyrst
og fremst talmálssniði. Þar af leiðandi
er slangur áberandi í þessum miðli
eins og dæmin sýna. Við völdum þrjár
síður af handahófi til athugunar 12.
maí 2001 og fundust þá m.a. þessar
setningar og setningabrot:
1. plötusnúðurinn Dego ætlar að
rispa vínill líkt og villtur væri (http://
www.nulleinn.is/)
2. Taktu hann fyrst með þér á
djammið og láttu honum finnast hann
vera inn og hipp og kúl (http://
www.nulleinn.is/)
3. Við hér á núllinu tjekkuðum á lið-
inu og hvort það væri almennt að
horfa á formúluna (http//www.nul-
leinn.is/)
Með spjallrásum og SMS-skilaboðum
hefur myndast nýtt málsnið
Á spjallrásunum eða öðru nafni
„irkinu“ hefur þróast allsérstakt mál-
snið því þar er slangur fyrirferðar-
mikið og ekki á hvers manns færi að
skilja.
Af svipuðu tagi eru svonefnd SMS-
skilaboð sem hægt er að taka við og
senda úr GSM-síma. Aðaleinkenni
þessara boða er hið knappa form sem
leiðir til þess að notaðar eru ýmiss
konar skammstafanir, tákn og stytt-
ingar. Þannig verður slangur óhjá-
kvæmilega hluti af málinu sem er
beitt. Segja má að með spjallrásum og
SMS-skilaboðum hafi myndast ný
málsnið.
Mál í talmiðlum hefur líka tekið
breytingum. Á Skjá 1 er framleitt
mikið af íslensku sjónvarpsefni og
markhópurinn virðist fyrst og fremst
ungt fólk. Beinar útsendingar eru tíð-
ar og oftast ungt fólk í hlutverki
þáttastjórnenda. Í mörgum þessara
þátta setur fólk sig ekki í ákveðnar
stellingar eins og vanalegt er í sjón-
varpi. Þannig er mál sjónvarpsfólks-
ins sem og viðmælenda þeirra oft
hversdagslegt og stundum slangri og
slettum skreytt.
Vitað er að mál það sem heyrist í
fjölmiðlum hefur áhrif á málsamfé-
lagið og telja má að unga kynslóðin sé
áhrifagjarnari og móttækilegri hvað
þetta varðar.“
Slangur – „gellur“ og „töffarar“
Slangur er eitt af því sem
setur svip á tungutak okkar
– í mismiklum mæli þó.
Þær Freyja Auðunsdóttir og
Lilja Dögg Gunnarsdóttir
gerðu í BA-ritgerð sinni m.a.
könnun á þessu efni.




 



   
     

 


      
 ! !   "
# #

 

$
%
 

$    Fræðimennirnir
VIRK VÍSINDI
Guðrún Guðlaugsdóttir gudrung@mbl.is
„HUGMYNDIN var fyrst og
fremst sú að reyna að komast að
því hvort eða hvernig slangur
hefði breyst síðan Orðabók um
slangur kom 1982,“ sagði Hösk-
uldur Þráinsson, prófessor í ís-
lensku nútímamáli hjá Háskóla
Íslands, en hann var leiðbeinandi
þeirra Freyju Auðunsdóttur og
Lilju Daggar Gunnarsdóttur við
gerð BA-ritgerðar þeirra.
Hvaða þýðingu hefur þessi rann-
sókn fyrir fræðin?
„Í fyrsta lagi þá er auðvitað
fróðlegt að vita um allar hliðar
málsins, ekki bara „gullald-
armálsins“ eða þess
máls sem ratar á
bækur, heldur líka
talmálsins og óform-
legs máls, og þetta
er liður í því, í öðru
lagi er fróðlegt að
fylgjast með því
hvernig slangur
breytist og hvað það
breytist hratt. Það
er oft talað um þetta
en það hafa ekki
verið gerðar neinar
athuganir á því
hversu hratt þetta
gerist fyrr.
Það kemur í ljós
þegar þetta er skoð-
að svona að slang-
urorðabækur hafa
aðallega sögulegt
gildi því þær verða
svo fljótt úreltar.
Þær Freyja og
Lilja Dögg unnu
þetta af miklum
áhuga og dugnaði og
það var gaman
hversu vel þeim var
tekið þar sem þær
leituðu fanga.“
Könnunin sýndi m.a. að orðabækur
um slangur úreldast fljótt
NAFN: Lilja Dögg
Gunnarsdóttir
f. 24. október 1978
MAKI: Guðmundur
Stefán Þorvaldsson
FORELDRAR: Guðrún H.
Cýrusdóttir og Gunnar
Már Kristófersson
MENNTUN: BA-gráða í
íslenskum fræðum frá
Háskóla Íslands
NAFN: Freyja
Auðunsdóttir
f. 20. janúar 1978
MAKI: Ólafur Már
Svavarson
FORELDRAR: Anna Mar-
grét Ellertsdóttir og
Auðunn Óskarsson.
MENNTUN: BA-gráða í
íslenskum fræðum frá
Háskóla Íslands