Morgunblaðið - 12.05.2002, Blaðsíða 26

26 B SUNNUDAGUR 12. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
bíó

STEFNUSKRÁR geta verið til
margra hluta gagnlegar, en einkum til
þess að vekja athygli á sjálfum sér. Það
sjáum við á borgarstjórnarkosningum í
Reykjavík, siðaskrá fjölmiðils og dönsku
kvikmyndagerðarmönnunum sem
bjuggu til dogmaskrána. Ekkert áróð-
ursbragð hefur nýst þarlendri kvik-
myndagerð betur. Ekki heldur mönn-
unum sem sömdu hana. Og síðast en
ekki síst nútíma kvikmyndagerð yf-
irleitt, þar sem dogmastefnan með aft-
urhvarfi sínu til faglegra grunnþátta,
útilokun ofhlæðis brellna, tæknikúnsta,
hjálpartækja og eftirvinnslu, stuðlaði að
endurreisn dirfsku í efnisvali og per-
sónusköpun og gildi þess að segja
sögu. Svo vel vildi til að efnislegt inntak
dogma hélst í hendur við framþróun
ódýrrar og einfaldrar tökutækni, sem
kennd er við stafrænu. Kannski verða
áhrif stafrænu tækninnar ending-
armeiri en inntak dogmastefnunnar, en
samspil þeirra er orðið eitt helsta ein-
kenni í kvikmyndagerð okkar tíma.
Stofnendur helsta kvikmyndafyr-
irtækis Danmerkur, Lars von Trier, leik-
stjóri og Peter Aalbæk Jensen, hinn lit-
ríki framleiðandi hans, voru árið 1993 á
ferðalagi í járnbrautarlest. „Við vorum í
einum svefnvagninum,“ segir Aalbæk
Jensen í viðtali við The Guardian, „og
áttum nána samverustund af því tagi
sem aðeins gerist þegar tveir karlmenn
liggja saman naktir í myrkri. Þá tísti í
Lars: „Ég vil gera eitthvað sem kallast
dogma.“ Ég sagði: „Það er heimskuleg-
ur titill. Farðu að sofa.“ Og meira heyrði
ég ekki um þetta fyrr en vorið 1995. Við
höfðum fjárfest dýrum dómum í ljósa-
búnaði og hann sagðist vilja snúa aftur
til grunnþátta (ekki nota ljós, tilbúna
leikmynd, tökuvél á fæti, eftirvinnslu
hljóðs og tónlistar o.s.frv.). Ég sagði:
„Helvítis ógeðið þitt!“ Ég var svo reiður
út í hann. Og ég var sannfærður um að
þetta myndi ekki virka.“
Frá því snemma á 9. áratugnum
hafði Lars von Trier gert sjónrænt
magnaðar en tilgerðarlegar, efnislega
kaldar, leiðinlegar og fráhrindandi kvik-
myndir (The Element Of Crime, Europa,
Europa t.d.), sem færðu honum aðdáun
sumra gagnrýnenda og kvik-
myndahátíðargesta en algjört áhuga-
leysi almennra bíógesta. Sjálfsagt hefur
von Trier þótt nóg komið og einn fram-
leiðenda hans, Vibeke Windelov, hefur
sagt að honum hafi þótt hann hafa mál-
að sig út í horn. Sá gamalreyndi og
hefðbundni danski leikstjóri Sören
Kragh-Jacobsen, sem síðar tók þátt í
dogmaævintýrinu, minnist samtals
þeirra von Triers um allt það tæknilega
umstang sem gerði kvikmyndagerð svo
þunga í vöfum. „Lars og ég spurðum
hvorn annan: Hvernig finnum við aftur
gleðina í því að búa til bíómyndir?“
Aðferðin og efnið
Það voru þó von Trier og hinn ungi
Thomas Vinterberg, sem áttu mestan
þátt í samningu stefnuskrárinnar í tíu
liðum. „Við skrifuðum reglurnar sam-
an,“ segir Vinterberg í The Guardian.
„Það tók okkur um hálftíma.“ Í dæg-
urtónlist á dogma samsvörun í pönkinu,
sem var stefnt gegnt þeirri ofhlöðnu,
flóknu músík 8. áratugarins sem var að
slíta rætur og tengsl við einfaldan upp-
runa sinn í rokkinu.
Þegar dogmabræður síðan birtu
stefnuskrána opinberlega voru þeir
margir sem grunuðu von Trier um að
vera að stríða og leika sér rétt eina
ferðina. Fátt er pínlegra fyrir menning-
arvita en að falla fyrir nýju fötum keis-
arans. Og því miður eru verk von Triers,
bæði fyrir og eftir dogma, ýmis um-
mæli og framkoma hans og Aalbæk
Jensens gegnum tíðina, til þess fallin
að bjóða heim tortryggni. Von Trier er
hallur undir stæla frekar en einlægni,
mannfyrirlitningu frekar en samúð eða
samkennd með manneskjum almennt
og persónum sínum sérstaklega. Eng-
inn frýr honum vits en hann er sann-
arlega grunaður um græsku. Sá, sem
hér skrifar, telur augljósa skapgerð-
argalla hans vega þyngra en jafn-
augljósir kostir og kunnátta í kvik-
myndagerð þegar verk hans eru metin
og þeirra notið.
En dogmaskráin var ekki orðin tóm.
Þegar fyrstu dogmamyndirnar voru
frumsýndar á Canneshátíðinni árið
1998 mátti ljóst vera að nýtt afl var að
ryðja sér til rúms í kvikmyndum. Þetta
voru Fávitarnir eða Idioterne eftir von
Trier og Veislan eða Festen eftir Vinter-
berg. Veislan er langbesta framlag
dogmastefnunnar og staðfesting á gildi
hennar. Nærgöngul tökuaðferðin og
efnið, vel samið handrit, vel sögð og af-
burðavel leikin saga, formlega hefð-
bundið en djarft og nakið fjöl-
skyldudrama – allt þetta sameinaðist í
óvenju sterkum heildaráhrifum. Fávit-
arnir er einnig ágeng mynd um af-
hjúpun tvískinnungs og falsks veruleika,
falskrar siðmenningar, trúlega besta
verk von Triers fyrr og síðar vegna þess
að stælum var trauðla fyrirkomið í
dogmaforminu sjálfu. En myndin er
ekki laus við þann kulda sem ævinlega
stafar frá hjarta þessa höfundar.
Þessar tvær myndir afhjúpa einnig
að dogmastefnunni hentar ekki hvaða
viðfangsefni sem er. Hún nýtist best
þegar efnið steypir helgimyndum af
stalli, vegna þess að slíkt felst í aðferð-
inni sjálfri. Seinni dogmamyndir, eins og
Mifunes sidste sang eftir Jacobsen og
Italiensk for begyndere eftir Lone
Scherfig, eru indælar kvikmyndir en al-
veg lausar við sprengikraft verka Vin-
terbergs og von Triers; þær eru mildar
og mjúkar og því í nokkrum slag við að-
ferðina sem þær beita.
Bylgjan fjarar út
Fljótlega eftir dogmainnrásina á
Cannes fór hið nýja fagnaðarerindi að
breiðast út. Bandarískir kvikmyndaleik-
stjórar eins og Martin Scorsese lýstu
aðdáun sinni á þeirri hugmynd að
„snúa aftur til náttúrunnar“ í kvik-
myndagerð. Bresku leikstjórarnir Mike
Figgis (Timecode) og Michael Winter-
bottom (Wonderland) fóru að reyna
fyrir sér í einfaldaðri myndgerð, sá
bandaríski Spike Lee líka, sem og Joel
Schumaker. Sjöttu dogmamyndina,
Julien Donkey Boy, gerði bandaríski
leikstjórinn og handritshöfundurinn
Harmony Korine (Kids) og þá áttundu,
Fuckland, argentínski leikstjórinn Jose
Luis Marques. Fjórða dogmamyndin
var The King is Alive eftir Danann
Kristian Lövring og sú fimmta Lovers
eftir Frakkann Jean-Marc Barr. Þessar
myndir eru ósýndar hérlendis og er sú
síðastnefnda sögð svo léleg að hún sé í
raun ósýningarhæf. Er þá ónefnd
dogmamynd Svíans Åke Sandgren, Et
rigtigt menneske, sem fengið hefur
bærilegar viðtökur, og fleiri svokallaðar
dogmamyndir kunna að vera á leiðinni.
Engin þessara mynda, utan myndar
Scherfigs, hefur unnið stóra sigra. En
áhrifum bylgjunnar hefur skolað víða á
land. Í Bandaríkjunum hafa t.d. kunnir
leikstjórar, David Fincher, Steven So-
derbergh, Alexander Payne og Spike
Jonze, fundað um svipaða hreyfingu til
að „hreinsa til“ í viðteknum fram-
leiðsluaðferðum og hefðum.
Á meðan hafa stofnendur dogma-
reglunnar snúið sér að öðru. Í raun og
veru má segja að þau hafi snúið sér aft-
ur að andstæðunni, dýrari, flóknari,
hefðbundnari kvikmyndagerð með
frægum stjörnum. Vinterberg er að
ljúka við It’s All About Love með Joaq-
uin Phoenix, Claire Danes og Sean
Penn, Jacobsen var að klára tökur í
Skotlandi á myndinni Skagerak, sem
gerð er á ensku með Iben Hjejle (High
Fidelity) og Martin Henderson, og von
Trier er að gera Dogville með Nicole
Kidman, James Caan og Lauren Bacall.
Lone Scherfig er svo komin á kaf í nýja
mynd sem brýtur allar dogmareglur
með leikbúningum, leikmyndum, ljós-
um, sérsaminni tónlist o.s.frv. Þannig
hefur velgengni dogmamynda þessara
höfunda gert þeim kleift að snúast
gegn eigin reglum.
Eftir stendur að dogma olli byltingu í
aðferðafræði og myndmáli sem ekki
hafði verið gerð síðan í frönsku nýbylgj-
unni fjörutíu árum áður. Og að þessi
bylting hafi étið börnin sín eins og flest-
ar, ef ekki allar aðrar, telst varla til tíð-
inda.
Og byltingin
át börnin sín
Gegn dogma-reglunum: Lars von Trier leikstýrir
nú Nicole Kidman.
Og Joaquin Phoenix leik-
ur hjá Vinterberg.
„Viltu vera með í að hrinda bylgju af stað?“ sagði Lars von Trier við Thomas Vinterberg þegar von Trier hringdi í hann fyrir rúmum sjö árum.
Vinterberg vildi vera með. Bylgjur rísa og hníga, skrifar Árni Þórarinsson, og nú er dogma-bylgjan að fjara út. En áhrif hennar eru það ekki.
MEÐ sýningum Þjóðminjasafnsins
í Hafnarborg á ljósmyndum Lofts
Guðmundssonar og Kvikmynda-
safns Íslands á heimildarmyndun-
um Ísland í lifandi myndum (1925),
Reykjavík (1944) og leiknu kvik-
myndinni Milli fjalls og fjöru í Bæj-
arbíói gefst í fyrsta sinn tækifæri
til að fá heildarmynd af ljósmynd-
aranum og kvikmyndagerðarmann-
inum Lofti Guðmundssyni, svo að
segja í sviphendingu. Með þessum
sýningum og útgáfu veglegrar sýn-
ingarskrár í tengslum við þær er
jafnframt ætlunin að vekja til um-
hugsunar um gildi verka hans og
heiðra minningu þessa frum-
kvöðuls, sem fæddist fyrir 110 ár-
um og lést fyrir hálfri öld. Margir
sem komnir eru yfir miðjan aldur
munu eiga þess kost að endurnýja
kynni sín við síðustu kvikmyndir
hans og gera það upp við sig,
hvernig þeim finnist þær hafa stað-
ist tímans tönn. Þeir verða þó fleiri
sem engin kynni hafa haft af Lofti
en gefst nú tækifæri til að njóta
þessarar arfleifðar í myndum, sem
hann skildi eftir sig.
Fyrir kvikmyndáhugafólk í þeim
hópi er fróðlegt að setja heimild-
armyndagerð hans í samhengi við
það mikla umrót, sem er að eiga sér
stað á heimildarmyndasviðinu í dag.
Í því sambandi er skemmst að
minnast nýafstaðinnar heimildar-
myndahátíðar, sem kennd var við
„heitar heimildarmyndir“ og um-
ræðunnar undanfarna mánuði um
„gróskuna“ í íslenskri heimildar-
myndagerð. Loftur á erindi við þá
umræðu en hann á það sameig-
inlegt með þeim sem nú gera heim-
ildarmyndir hér á landi að hann var
alla sína tíð að gera heimildar-
myndir í samtíð sinni. Aftur á móti
leitaði hann til fortíðarinnar og
æskuminninganna í leiknu kvik-
myndunum líkt og fjölmargir koll-
egar hans í bíómyndagerðinni hafa
gert.
Á eintómum afturfótum
Blaðamaður spurði Loft Guð-
mundsson á forsýningu fyrstu ís-
lensku tal- og tónmyndarinnar
hvort það væri gaman að taka kvik-
myndir. Loftur svarar: „Gaman!
Það fer eftir því hvernig á það er
litið. .... Það er eiginlega erfitt grín.
Ég hef verið með sjokk af þreytu
síðan ég lauk við kvikmyndina mína
[Milli fjalls og fjöru] en er nú í
þann veginn að ná mér aftur. Jú,
þetta var déskoti erfitt. Maður
renndi beint í sjóinn, hélt að allt
gengi eins og í sögu en svo gekk
það bara ekki eins og í sögu. Það
gekk á eintómum afturfótum.“
Þessu næst lýsir Loftur því hvernig
þetta hafðist með sameiginlegu
átaki og bætir svo við: „Kvikmynd-
inni var lokið á einum mánuði frá
því að ég byrjaði. Það er sennilega
heimsmet.“
Kvikmyndagerð var sumsé grín í
huga Lofts Guðmundssonar. En
erfitt grín.
Þegar að er gáð sést að grínið
seytlar í gegnum allt ævistarf hans,
er sennilega grunntónn þess, enda
var Chaplin uppáhaldið hans, sem
hann skemmti sér við að herma eft-
ir.
Loftur byrjaði kvikmyndaferil
sinn á að gera stutta gamanmynd í
sjapplínstíl, Ævintýri Jóns og
Gvendar (1923).
Enginn getur lifað án Lofts!
En grínið er samstillt öðrum en
ekki síður mikilvægum tóni í ævi
Lofts. Næmi hans og gáfu til að
nýta sér áróðursbrögð í þágu bar-
áttu sinnar fyrir framgangi þess
sem hann kallar erfitt grín. Í áróð-
ursbrögðum hans sameinast grínið
og alvaran: „Enginn getur lifað án
Lofts“. „Ef Loftur getur það ekki,
hver þá?“ Þegar saga kvikmynda-
gerðarmannsins Lofts er skoðuð
blasa við þessir hæfileikar hans í
auglýsingatækni, slagorðagerð,
hagnýtingu kostunar, eins og það
heitir nú að ógleymdum einstökum
hæfileikum hans til að eiga í sam-
skiptum við fjölmiðla, þar sem
blaðamannafundir, fréttatilkynning-
ar og óviðjafnanleg viðtöl koma við
sögu. Sjálfur stundaði hann töfra-
brögð og búktal, sem nýttist honum
við ólíklegustu tækifæri.
Því hefur verið haldið fram að
listin sé leikur en að því viðbættu
Erfitt grín
Erfiðað við grínið: Loftur Guðmundsson kvikmyndar svanasönginn, Niðursetninginn, árið 1951.
„Í rauninni var viðfangsefni kvikmyndagerðarmannsins
Lofts Guðmundssonar aðeins eitt: Fósturlandið,“ skrif-
ar Erlendur Sveinsson í grein sinni um Loft Guð-
mundsson, ljósmyndara og kvikmyndagerðarmann. Nú
eru 110 ár liðin frá fæðingu Lofts og 50 ár frá dauða
hans og eru á Listahátíð tvær sýningar um verk braut-
ryðjandans af því tilefni.