Vísir - 11.08.1980, Blaðsíða 9

VISIR
Mánudagur 11. ágúst 1980.
1
GAMLI NOI A LANGSPIL
Margur er sá staður í
■ þessu landi/ sem geymir
| f jársjóði í mönnum/ mun-
■ um og náttúrufegurð.
I Þetta eru auðvitað engin
I ný sannindi. Þau eru
I kannski misjöfn að vöxt-
I unri/ einkum fyrrgreindu
■ atriðin tvö. En það má
J þakka góðu fólki, sem
| hefur látið sig fortíðina
■ nokkru varða, að víða um
® land er að finna söfn, þar
■ sem geymdur er hlutur
I af atvinnusögu fyrri tíðar
I og þáttur liðins mannlífs.
, Virðingarverður er sá
I háttur að vilja halda
sinum gömlu og lúnu vi&um,
minnir hvaö ytra borö snertir á
þann gjörning i Þjórsárdal, þeg-
ar reistur var þjóöveldisbær og
hét aö „búa til fornminjar”. Nú
koma þúsundir manna i þennan
bæ á hverju sumri til aö viröa
fyrir sér húsakost (Stöng) á
gullöld Islendinga, þegar þeir
byggöu bæi sina með sama hætti
og gert var á Norðurlöndum og
viöar I Evrópu.
Þórðarbær
Meö þessu er þó ekki veriö aö
segja að hann Þóröur minn i
Skógum hafi verið að búa til
fornminjar með þvi aö reisa
veggi og þök utan um gamlar
baöstofur úr Landeyjum.
Heldur sýna frábær handaverk
fengin, aö hafa ekki úr ööru aö
býggja- Hvað efnisföng snertir
eru þvi ekki aldir á milli þess-
ara tveggja bæja. Mikið fremur
einn dagur. Þannig kenna forn-
minjar okkur upprunalegar eöa
tilbúnar hvaö fortföin getur ver-
iö stutt i öllu nema kynslóðum.
Þær einar liföu eldgos i Oræfa-
jökli, svarta dauöa, stóru bólu
og Skaftárelda og skiluðu okkur
samt til velferöar nútimans meö
yfirþyrmandi jarmi og kvörtun-
um, en aöeins fimm hundruö
manns á atvinnuleysisskrá.
Byggingarsaga kuldans
En það er auðvitað nokkur
byggingarsaga frá þjóöveldisbæ
i Þjórsárdal til Þórðarbæjar
meö blámálaðri stofu og glugga
á timburþili. Sú byggingarsaga
mótast af lifskosti þeirra
manna, sem uppi voru i landinu
á hverjum tima. Miðaldirnar
hafa eflaust verið okkur erfiö-
astar byggingarlega séö, og
fjósbaðstofan var uppfinning,
sem kaldir vetur og eldiviöar-
leysi geröu aö nauösyn. En ekki
gátu mannmörg heimili búiö i
fjósba&stofum nema þá fjölga
svo kúastofni aö likja heföi mátt
viö kúabú samtimans meö
fóðurbætisskatti og tilheyrandi.
I þeim tilfellum var gripið til
löngu ganganna. Þjóöveldis-
bærinn umturnaöist, skálinn
lenti aftast i völundarhúsi
skemma, eldhúsa og búra, og
þótti visast, aö meö þeim hætti
að koma baðstofunni (skálan-
um) fyrir aftast I þyrpingunni,
mundi kuldi siður sækja aö inni-
setufólki. Engu aö siður eru til
sögur af fólki, sem þjáöist mjög
af húskulda innan viö hin löngu
bæjargöng. Og einn mann
heyrði ég um, sem haföi setiö
við lestur, aö hann stóö upp og
barði sér inni á baðstofugólfi, en
kvaöst sfðan ætla út til aö hlýja
sér, en úti var átján stiga gadd-
ur. Og körin var fylgifiskur
þessa yfirþyrmandi húskulda.
Hún er sjúkdómur sem þekkist
ekki lengur. Samt lifði þjóöin.
neöanmals
eins og hendi væri veifaö og þótt
leitaö væri frá Höfn i Hornafiröi
til Þorlákshafnar var hvergi vör
aö finna heldur þennan lifs-
hættulega ölduskafl. Það var
ekki aö furöa þótt Pétursey væri
talin happaskip. Hún skila&i
sinu fólki upp I sandinn. Og
þarna eru minjagripur um ann-
aö skip, Indiafarið, sem leitaö
hefur veriö á Skei&arársandi
um sinn en án árangurs. Þetta
er gull og silfurgreipt skilirri og
veröur ekki séð i fljótu bragöi
hvaö þaö táknar. En þaö hefur
veriö hirt og varðveitt og sómir
sér vel til annarrar handar við
Þorvald á Þorvaldseyri, sem
horfir gipsaugum á samtima
sinn. Þetta var maðurinn sem
Einar Benediktsson sagöi stóra
drauma. Hann dreymdi þó mest
sjálfan aö likindum, bóndann,
sem kom fæti upp á skör nútim-
ans og geröi út togara trúr
þeirrivissuaðsá gráiværiutar,
og fékk aö launum glott og skop
samtiöar og nafngiftina Fjósa-
Rauöur á togarann.
Þóröur Tómasson safnvörður i byggöasafninu á Skógum.
Indriöi G. Þorsteinsson
rithöfundur skrifar um
heimsókn sína að byggða-
safninu að Skógum undir
Eyjafjöllum sem ,/hefur
orðið til undir handleiðslu
Þórðar Tómassonar/ for-
stöðumanns safnsins,
sem er þúsund þjala
smiður, fróður svo af ber
og helsti hvatamaður
þessarar stofnunar
Rangæinga og nærliggj-
andi byggða".
■H ■§ ■■ ■■ ■■ ■■
Fjósa-Rauður
I safninu i Skógum er aö finna
skipið Pétursey, sem hefur
nálgast næstum mennskan veru-
leika i ágætum frásögnum Eyj-
olfs á Hvoli, en Pétursey kemur
mjög við sögu hjá honum, enda
var faöir hans formaöur á þvi.
Pétursey var i rauninni ekki
skip heldur hluti af náttúrunni
og mönnunum, sem reru á henni
til fiskjar og áttu stundum erfitt
um landtökuna. Nú stendur hún
i miðju húsi i Skógum til minn-
ingarum einhverja þá erfiöustu
sjósókn sem fyrirfannst i land-
inu. Þaö brima&i viö sandinn
Itök í jörðum
og konum
Þóröur Tómasson benti bara
á hann en sagði ekkert frá hon-
um. Kannski hvilir enn einhver
sársauki yfir minningunni um
Þorvald. Kannski hefur Þóröur
álitiö aö vi&staddur vissi allt um
þennan merkismann, sem er
sagöur hafa selt sér sjálfdæmi
um itök i jöröum nágrannanna,
jafnt og i dætrum þeirra og
eiginkonum, sem er visast
skáldskapur. Þvi svo er fortiöin
göldrótt, aö hún eykur allt og
stækkar, jafnt brot sem frækn-
leik. Þess geldur Þorvaldur ef-
laust. Gipsmyndina geröi
Rikharöur Jónsson af honum
gömlum. Hann er þreytulegur á
svipinn og hefur kannski lifaö
nóg. Maöur býst jafnvel viö aö
Eyfellingar veröi siöastir til aö
segja frá ævintýrum hans.
Og svo er Þóröur horfinn inn I
bæinn sinn. Fyrr en varir heyr-
ist i orgelinu. Þaö er þá i lagi,
hugsar maööur upp úr þurru og
„Darling I am growing old”
berst út i sólheitan morguninn.
Þaö er ekki laust viö a& Þóröur
rauli undir meö sinni djúpu
fræöimannsrödd. Svo stendur
hann upp og snýr sér aö noöur-
veggnum og fer fingrum um
langspil sem stendur þar á
gamalli kommóöu eöa skattholi.
Þaö leynir sér ekki aö hann er
byrjaður aö spila Gamla Nóa.
Hann raular erindiö með, en viö
hin þorum ekki aö taka undir i
svo gömlu húsi. Þar eiga raddir
fræöimanna einar aö heyrast.
IGÞ
gömlum munum til haga,
einkum á tíma þegar
skörp skil verða á milli
þess gamla og þess nýja,
járnöld lýkur á islandi og
tuttugasta öldin tekur við.
En það er einmitt í
byggðasöf num, sem
manni verður Ijóst hvað
atvinnutæki voru í sjálfu
sér fábrotin fram á vora
daga, og hvað hugvit, eins
og það birtist okkur í
smágerðum en hag-
kvæmum munum, hefur
eflt og þróað atvinnu-
hætti, sem að mestu voru
þó lokaðir inni á vett-
vangi járnaldar, og höfðu
staðið óbreyttir frá tím-
um fyrstu byggðar í land-
inu.
Eitthvaö þessu likt kemur I
hugann við aö skoða byggöa-
safniö i Skógum undir Eyjafjöll-
um einn bjartan sumardag,
þegar hlýindin minna á Miö-
Evrópu og sjórinn hvilist lá-
dauður fyrir uppgrónum Skóga-
sandi, þar sem bændur höföu
verið a& vélbinda hey kvöldið
áöur. Byggöasafniö i Skógum
hefur orðið til undir handleiöslu
Þórðar Tómassonar, forstööu-
manns safnsins, sem er þúsund
þjala smiöur, fróöur svo af ber
og helsti hvatamaöur þessarar
stofnunar Rangæinga og nær-
liggjandi byggða. Komið hefur
veriö upp likani af sveitabæ frá
öldinni sem leið meö blámálaðri
gestastofu og orgeli, sem þótti
heldur betur hljómlistartæki I
dentiö. Þetta likan af sveitabæ,
sem er þó mikiö aöflutt hvaö
innviöi snertir, þannig aö heilar
stofur hafa veriö endurreistar
þarna, m.a. úr Landeyjum, meö
hans, aö margt má gera án þess
aö móðga fortf&ina stórlega, eöa
þann hóp nútimamanna, sem
vildi helzt aö engin fortiö heföi
veriö til. Þótt Þóröarbær i Skóg-
um sé snöggt um minni heldur
en þjóöveldisbærinn, er hann
samt sem áöur vitnisburöur um
haglega byggingarlist á me&an
ekki voru uppi spurnir af ööru
byggingarefni en torfi, grjóti og
tré. Þeir áttu það sameiginlegt
Gaukur á Stöng og bóndinn i
Landeyjunum, eöa hvaðan sem
nú fyrirmynd Þóröarbæjar er
Byggöasafniö aö Skógum.

J