Vísir - 02.10.1980, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 2. október 1980.

Síðari hluti ræðu indriða G. Þorsteinssonar á norrænu menningarmálaráðstetnunni i svíbióð:
Þaö þjóöfélag járnbænda,
sem stóð svo til óbreytt á Islandi
frá landnámstið og fram á
fyrstu tugi tuttugustu aldar, var
með einum og öðrum hætti lok-
að samfélag, þar sem erlendir
menningarstraumar bærðust
litt með einstaklingum eða inn-
an þjóðfélagsins í heild. Heims-
styrjöldin siðari og margvisleg
tækni og framfarir, t.d. á farar-
tækjum, sviptu þessu lokaða
samfélagi inn i niitimann á
undra skömmum tima. Þar sem
áður höfðu komið einstaka gest-
ir til að lita augum hina gömlu
sögueyju, og má þár nefna
menn eins og Albert Engström
og Dufferin lavarð, koma nú
tugir þúsunda ferðalanga á
hverju ári. Islendingar sjálfir
eru orðnir ferðalangar i Utlönd-
um, svo nemur tugum þúsunda
ár hvert. Allt segir þetta sina
sögu um erfiðleikana við að
halda i horfi um margvislegar
þjóðlegar eigindir, sem Islend-
ingum eru mikils virði, og
skipta miklu um áframhaldandi
sjálfstæði þjóðarinnar . Hópar
menntamanna, sem voru jafnan
við nám við háskólann i Kaup-
mannahöfn á nitjándu öldinni,
virtust stöðugt sækja þangað
nýjan þrótt f glimunni um sjálf-
stæði þjóðarinnar. Þeir gerðust
má lvöndunarmenn. Þeir
brýndu landsmenn til átaka við
danskt konungsvald, og hurfu i
raun innar og heim á námsárum
sinum — urðu meiri Islendingar
eftir þvi sem leið á skólavistina,
og mynduðu siðan þann kjarna
skálda og menntamanna, sem
stóð hvað fastast að sókn til
sjálfstæðis landsins.
Að kristná íslendinga
Þar sem lif þjóða, stórra og
smárra, er svo að segja dagleg
sjálfstæöisbarátta i verzlunar-
legum, verklegum og menning-
arlegum efnum, hefði mátt ætla
að frjálsari umgangur Islend-
inga við erlendar þjóðir efldi
enn frekar með þeim þann hug,
sem skáld og menntamenn
nitjándu aldar báru til lands og
þjóðar. I stað þess eiga skáld og
menntamenn i stöðugt rikari
mæli föðurlönd i hugmynda-
fræðum, sem m.a. eru boðaðar I
háskólum, bæði á Norðurlönd-
um og annars staðar i Vestur-
Evrópu. Margt f þessari hug-
myndafræði er kennt viö rót-
tækni, og hefur komið hart
niður, þar sem erfið og viðfeðm
þáttaskil standa yfir á milli nýs
og gamals tima, eins og á ts-
landi. Mikill fjöldi þess fólks,
sem hefur á undanförnum ein-
um og hálfum áratug dvalið við
nám i háskólum á Norðurlönd-
. um, hefur komiö heim með þvi
hugarfari að kristna Islendinga
I nýjum hugmyndafræðum.
Þetta hefur leitt af sér ákveðið
andóf heima fyrir gegn svo-
nefndri norrænni menningar-
samvinnu. Og má það andóf
vera öllum skiljanlegt, sem um
mál þetta hugsa. Sjálfsagt ráða
menn ekki við það hér frekar en
i Reykjavik, hvað kennt er viö
háskóla. En allt siðan á árinu
1968 hefur stór hluti háskóla-
náms i Vestur-Evrópu borið
keim þeirrar heiftúðar, sem
rikir á milli heimsvelda og ó-
likra hugmyndakerfa þeirra.
Þegar straumar þeirrar heift-
úðar berast til tslands, m.a.
héðan úr rlkjum skandinava og
Dana, er ekki að furða þótt
mörgum manninum finnist, að
verið sé að óþörfu að efla ófriö i
landinu með þeirri forsögn og
einföldun málsins, að annars
vegar séum við Islendingar aö
„amerikaniserast” og hins veg-
ar séu Norðurlönd að koma til
hjálpar i menningarlegum efn-
um — ja, helst til að gera okkur
að skandinövum.
Jafnræði um áhrif
Miklu skiptir i sifellt auknu
nábýli milli þjóða, að gætt sé
fyllsta jafnræöis um vinsældir
og áhrif, ef svo má segja. A her-
námsárunum á Islandi gætti
hver og einn þess að blanda ekki
um of geði við hernámsliðið, og
gæta fyllsta réttar sins i sam-
skiptum við það. Þótt einstakir
aðilar kunni að hafa fengið
nokkra glýju i augun i sambýli,
þar sem aðkomumenn voru viða
1 M
}
.f ^ iHi
% '1
... g U| * | 1?
staöar á Norðurlöndum hafa ís-
lendingar notið annarrar eins
fyrirmyndar um samhjálp og
rikisframlög margvisleg. Mörk
um vinnutima hafa jafnvel ver-
iðvið það miðuö, hvað fólk I Svi-
þjóð ynni lengi dag hvern. Allt
hefur þetta reynztokkur heldur
erfitt i framkvæmd, vegna þess
að við erum ekki komin eins
langt i iönþróun, ekki eins vél-
vædd eða eins fjármagnssterk
og fyrirmyndarriki á hinum
Norðurlöndunum. Kappiilaup
okkar við að likjast Svium og
öðrum Norðurlandaþjóðum i
flestu á atvinnumarkaði hefur
leitt yfir okkur mikla erfiðleika
sökum vanbúnaðar. Samhjálp
og rikissósíalismi getur eflaust
staðið sig vel hjá mjög þróuðum
þjóðum i atvinnulegu tiliiti, á
sama tima og hann getur leitt
litt þróaðar þjóðir til örbirgðar.
Nú er ég ekki að segja að svo illa
sé komið fyrir okkur Islending-
um. En samjöfnuður af þessu
NORRJENA VARNARLHW
OB AMERiSKU AHRIFIN
fjölmennari en heimafólk, kom-
umst við heil út úr þvi sambýli i
menningarlegum efnum, og
jafnvel menningarlega sterkari
heild en áður, vegna þess að
bæði var brýnt fyrir almenningi
að veita viðnám, og vegna þess
að mörgum varð þá fyrst ljóst
hvað greindi okkur frá öörum
þjóðum, t.d. Bandarikjamönn-
um. Við töldum að okkur bæri
þjóðernisleg skylda til að við-
halda öllum nýtilegum sérkenn-
um i fari þjóðarinnar. Engin
eftirmál heföu orðið, ef ekki
hefði til komið heimsástand,
semokkurvar um megnað ráða
nokkuð við, eða ráða nokkru
um. Og þvi fór þetta þannig, að
Bandarikjamenn komu aftur
samkvæmt sérstökum varnar-
samningi. En þeim hefur verið
veitt mikiðaðhald,áhrifa þeirra
gætir hvergi, nema á hálf lok-
uðu og litlu svæði á Reykjanes-
skaga, og sú gamla gestrisnis-
dyggð, sem enn þykir æðstu
mannkostir í landinu, hefur ekki
orðið til að rýmka olnbogarými
þessa aðkomna varðliðs. Við
bjuggum um tima við nokkurt
menningaráreiti af hálfu
Keflavikurstöðvarinnar, þeg-
ar i gangi voru þaðan bæði
útvarp sem náði til Reykja-
vikursvæðisins og sjónvarp,
sem náði til sama svæðis.
Svar okkar við sjónvarps-
sendingunum var að krefjast
þess að stofnað yrði Islenskt
sjónvarp um leið og lokað
yrði fyrir sjónvarp varnar-
liðsmanna óbeint til að
flýta fyrir eigin sjónvarpi ts-
lendinga, sem hefur siðan veriö
fjölþættur og áhrifamikill
menningarmiðill i landinu. Út-
varp varnarliösins er enn I
gangi og nær til Reykjavikur-
svæðisins að óþörfu. Þó munu
margir hlusta á það, einkum til
að heyra popp-músik og fréttir,
sem raunar er hægt að hlusta á i
hvaöa tækjum sem er frá Bret-
landi og viðar. Dæmið um sjón-
varpið sýnir, að við erum vel á
verði gagnvart hvers konar á-
hrifum, sem kunna að berast til
okkar frá varnarliðsstöðinni, og
ekki er opiö að sækja eitthvað
annað. Nú eru sjónvarpsmál,
nokkrum árum eftir að Kefla-
vikursjónvarpi var lokað, að
þróast i þá átt. að engu skiptir
hvort það veröur haft opið eða
ekki I næstu framtfö, vegna þess
að flutningur sjónvarpsefnis er
að hætta að lúta nokkrum hindr-
unum. Ungalif I bómull einangr-
unar hvað miðlun menningar-
efnis snertir verður ekki hlut-
skipti Islendinga á komandi ár-
um, heldur ekki annarra
Norðurlanda.
Norræn varnarstöð
A sama tima og fyrrgreind
viðureign hefur átt sér stað við-
vamarliðið á Keflavikurvelli,
þar sem hefur gætt heilbrigðs
metnaðar um, að menningar-
áhrif þaðan mótuðu ekki með
neinum hætti lif manna i land-
inu, hefur risið norræn vamar-
stöð á háskólasvæðinu i Reykja-
vik, Norræna húsið. Það hefur
ekki rekið útvarp eða sjónvarp
til að miðla tslendingum af
margvislegu menningarefni. En
það er vitnisburður um, að ein-
hvern tima hafi einhvers staðar
verið uppi menn á Norðurlönd-
um, sem hafa trúaö þvi að ekki
yrði Islendingum forðað frá
„amerikaniseringu” nema meö
byggingu norrænnar menning-
arstöðvar mitt i garði islenzkra
mennta. Dragi menn i efa að sú
skoðun hafi legið til grundvall-
ar, ættu þeir að spyrja hvar nor-
ræn hús sé að finna annars stað-
ar á Norðurlöndum. Þótt Nor-
Hér birtist siðari hluti
ræðu Indriða G. Þor-
steinssonar, rithöfund-
ar, á norrænu menn-
ingarmálaráðstefn-
unni í Gautaborg í Sví-
þjóð á mánudaginn
var.
ræna húsið i Reykjavfk hafi ver-
ið reist af góðum hug þeirra,
sem nefna sig frændþjóðir okk-
ar, er það engu að siöur sérstök
vantraustsyfirlýsing við þol-
gæði islenzkrar menningar
meðan samsvarandi hús eru
ekki reist annars staðar á
Norðurlöndum. Og fyrir sliku
erum við næsta viökvæm.
Eigi svo aö miða menningar-
samskipti okkar og annarra
Noröurlanda við það, sem að
mestum hluta er á dagskrá i
Norræna húsinu i Reykjavik,
má á það benda, að þar er
stundum flutt pólitisk list af
pólitiskum listamönnum frá
hinum Norðuriöndunum, sem
hafa þvi miður gengið i alltof
miklum mæli til fylgis við þann
rétttrúnað, sem rekinn er sem
heimsveldastefna gegn stefnu-
miðum og samstöðu Vestur-
landa Hið norræna varnarlið,
sem með vissri einföldun má
segja, að teflt hafi verið fram
gegn varnarliði Bandarikja-
manna, hefur siður en svo
minnkað margvislegar menn-
ingarþrautir okkar Islendinga.
A þessum tveimur stöðum, Nor-
ræna húsinu i Reykjavik og
varnarliðsstöðinni á Kefla-
vikurvelli, speglast átök sem
okkur Islendingum eru um
margt næsta ógeöfelld. Erlendir
aðilar koma við sögu á báöum
stöðum. Islendingum sjálfum er
með vissum hætti vantreyst til
að sjá sjálfum sér að öllu leyti
farborða I þeim deilum um
valdastefnur er nú rikja i heim-
inum. Og skritið er, að lönd eins
og Noregur og Danmörk, sem
eru i varnarsamtökum vest-
rænna þjóöa, skuli að hinu leyt-
inu efla vissan ófriö á Islandi
með blandinni pólitiskri menn-
ingarstarfsemi i gegnum dag-
skrárgerð Norræna hússins,
efla vinstri listamenn i landinu
til dáða með boðsferðum og
viðurkenningum, og senda til
okkar listamenn af sama stofni
ogróttæka sendikennara, sem á
margan hátt sýna andstöðu sina
við ríkjandi þjóöskipulag og
andúð sina á þvi varnarbanda-
lagi, sem Island, Noregur og
Danmörk telja nauðsynlegt að
játast undir. Um Finnland og
Sviþjóö gegnir öðru máli. Finn-
ar búa við sama ámælið og ís-
lendingar, þótt þar heiti það
„finlandisering”. Ekkert nor-
rænt hús hefur verið reist á há-
skólalóðinni I Helsingfors til að
hamla á móti henni. Og um Svi-
þjóð og menningaráhrif Svia á
islandi þyrfti raunar að fjalla
i öðru erindi,
Stórveldi Norðurlanda
A Sviþjóð hefur löngum veriö
litið sem hið rika stórveldi með-
al Norðurlanda. Þeir hafa sjálf-
ir auðvitað gert litið að þvi að
draga úr þeim hugmyndum.
Þaðankemur Volvo-billinn, sem
lengi hefur veriö stöðutákn á Is-
landi og kannski viðar á
Norðurlöndum, þótt ég þekki
það ekki. Þaðan kemur hið
sænska gæðastál, sem i einn
tima þótti ódrepandi efni i bil-
fjaðrir á holóttum og frumstæð-
um vegum Islands. Þar hafa
margir okkar ágætustu manna
menntast á þessari öld. En sá
stærsti meöal smárra gætir ekki
alltaf að þvi sem skyldi, að i
menningarefnum er alltaf hver
sjálfum sér næstur, og Sviar
hafa fallið i sömu gryfju og aðr-
ar Norðurlandaþjóöir, að efla ó-
beint á íslandi þá starfsemi sem
valdið hefur okkur stjómmála-
legum þrengingum I samstarfi
vestrænna þjóða. Hvergi annars
tagi sýnir okkur hvað samræmt
mat milli þjóða getur orðið ó-
heppilegt. Þetta á einnig við i
menningarlegum efnum.
íslendingar vilja frið
Þótt hér hafi verið farið
nokkrum orðum um mismun-
andi áhrif Norðurlanda og
Bandarikjanna á Islandi, fer
ekki á milli mála, að margt gott
samneyti höfum við Islendingar
sótt til beggja þjóðaheilda.
Bandarikin eru raunar fjarri
okkur i flestum skilningi, og
aldrei hefur komið til mála, og
er raunar óhugsandi, að við
komum til með að tileinka
okkur eitt eða annað úr banda-
riskri menningu. Til þess er hún
of fjarskyld okkur á alla grein,
og fjarlægist okkur fremur en
hitt. Að auki einkennast sam-
skipti Bandarikjanna við aðrar
og óskyldar þjóðir, af þeim inn-
gróna vana nýrrar þjóðasam-
steypu, sem til skamms tima
var að taka land sitt af þjóða-
brotum, sem þeir meðhöndluðu
sem óæðri verur, og eru auk
þess enn að fást við sambýli við
menn, sem þeir lita margir
hverjir á sem óæðri verur, að
þeir hafa tilhneigingu til aö lita
niður með nefinu, eins og við
segjum á Islandi, á útlendinga.
Við tökum þvi ekki illa Islend-
ingar og væntum friðar á með-
an.
Norðurlönd standa okkur
mikið nær um flesta hluti. ötti
þeirra um menningarlegan hag
okkar getur verið skiljanlegur,
þótt hann sé ekki á rökum reist-
ur. Sá tviskinnungur, sem
kemur fram i tilraunum til
varðveislu menningar gamallar
sögueyjar, með þvi að standa ó-
beint að aöför vinstri manna á
íslandi gegn þátttöku landsins i
vestrænni samvinnu, verður
ekki réttlættur. Til þess eru tvö
Norðurlandanna of samtvinnuð
þessu vestræna samstarfi. Við
mundum aftur á móti þakka
fyrir stuðning við islenzkar
menntir og menningu I reynd.
Við mundum þakka fyrir meiri
útgáfur bóka, fleiri málverka-
sýningar, meira tónleikahald,
að ógleymdri hjálp til meiri iðn-
þróunar og vélvæðingar, svo við
getum i framtiðinni gengið ó-
haltir undir norrænum sósial-
isma. Og við viljum gjarnan
mega eiga von á þvi að hafa frið
með islenzka tungu fyrir sam-
norrænum málspekingum. Við
eigum Norðurlandamönnum
margt að þakka. En þeir eiga
heldur ekki að gleyma þvf, að á
Islandi er til húsa rikasta menn-
ingargeymd norrænna manna.
Þar er átt við tunguna og bók-
menntirnar. Sú geymd varð-
veitist ekki meö þvi að gera
okkur samnorræna i menning-
arlegum efnum.