Morgunblaðið - 03.08.2002, Side 41

SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. ÁGÚST 2002 41
HÚN er mikil að
vöxtum greinin sem
Viðar Eggertsson
skrifar um það álit
kærunefndar jafnrétt-
ismála að Hrafnhildur
Hafberg hafi verið
hæfari til að gegna
stöðu leikhússtjóra hjá
Leikfélagi Akureyrar
en Þorsteinn Bach-
mann sem hlaut stöð-
una. Hún er líka erfið
yfirferðar. Þar er
heimatilbúin dulspeki
sérstaklega til brúks í
leikhúsum. Fúkyrða-
flaumur um lögfræð-
inga í kærunefnd Jafn-
réttisráðs. Rangfærslur um nám og
störf Hrafnhildar Hafberg. Árásir á
jafnréttislög. En einsog kellingin
sagði: Allt hefur sitt gildi. Greinin
er lærdómsrík.
Það byrjar með því að Viðar
hleður orðum á orð ofan til að lýsa
því, hvernig valið er í leikhússtjóra-
stöðu á Íslandi:
„Fyrst og fremst er verið að ráða
einstakling sem hefur listræna
hæfileika til brunns að bera sem
taldir eru að muni nýtast í starfinu
og enginn annar býr yfir, því hver
listamaður er einstakur. Auk þessa
þarf hann að kunna að fylla starfs-
félaga sína eldmóði og virkja þá til
listrænna átaka og hafa framtíð-
arsýn sem forráðamenn stofnunar-
innar geta að fullu tekið undir.
Þetta eru eiginleikar sem menn búa
yfir og hafa ekki endilega með
menntun og reynslu að gera. Þetta
er það sem leikhúsráð eða aðrir
sem fara með ráðningarmál leik-
hússtjóra leita eftir. Og trúið mér,
þeim er mikið í mun að finna slíkan
einstakan einstakling.“
Ég efast ekki um að leikhúsráð
Leikfélags Akureyrar og önnur
leikhúsráð hafi hugsað hlýtt til Við-
ars þegar þau lásu þetta og jafnvel
vöknað um augu. En því miður eru
þetta staðlausir stafir. Hér er verið
að tala um eitthvert allt annað
starf, því í erindisbréfi LA er lítið
talað um listræna hæfileika, eldmóð
eða sérstaka þjónustulund. Starf
leikhússtjóra er skilgreint svona:
Val á verkefnum, ráðning leik-
stjóra og annarra starfsmanna,
gæsla hagsmuna félagsins útávið,
samráð við fjárreiðustjóra um
mannaráðningar og aðrar fjármála-
skuldbindingar svo og ritstjórn leik-
skrár.
Ennfremur óskaði leikhúsráð LA
í auglýsingu um starfið eftir upplýs-
ingum um menntun og reynslu og
hugmyndum um listræn stefnumið.
Umsækjendur og aðrir hljóta því að
ætla að LA hafi gengið út frá fram-
antöldum hlutlægum grundvallar-
atriðum þegar þeir mátu umsækj-
endur. Enda er það í samræmi við
almenna stjórnsýslu hérlendis. Af
þessu vill Viðar ekki vita. Hann
átelur kærunefnd fyrir að hafa ekki
sama skilning og hann á hinum
„einstaka listamanni“:
„Kærunefnd er blind fyrir slíkum
viðhorfum sem í eðli sínu eru hug-
læg. Hún kallar á hin hörðu gildi og
kynferði. Hún vill eingöngu líta á
hið hlutlæga: starfsfer-
il og prófskírteini.“
Ásökunin er vind-
högg. Þá er ég ekki að
ræða um þá merkilegu
fullyrðingu að starfs-
ferill og prófskírteini
séu „hörð gildi“. Hún
er í samræmi við full-
yrðinguna hér að ofan
– að leikhússtjóri þurfi
ekki endilega menntun
eða reynslu – heldur
skuli leitað, sennilega
með ósjálfráðri skrift,
að eiginleikum sem
menn „búa“ bara yfir!
Nei, ásökunin er vind-
högg vegna þess að það er ekki
kærunefnd heldur leikhúsráð sem
ræður til starfsins og setur leikregl-
urnar. Kærunefnd gefur einungis, á
grundvelli erindisbréfs og auglýs-
inga LA, álit sitt á því hvort jafn-
réttislög hafi verið brotin við ráðn-
inguna. Viðar getur tæplega ætlast
til að kærunefnd starfi eftir reglum
sem hann eða aðrir gefa sér eftir á?
Hvern mann
hefurðu að geyma?
En það er einsog Viðar haldi að
kærunefnd sé einhvers konar ráðn-
ingarskrifstofa. Annað dæmi um
það birtist í lok greinar hans þegar
hann fer óbeint að kenna henni
hvernig eigi að ráða fólk til starfa:
„Ég myndi leitast við að fá vitn-
eskju um hvern mann þeir hafa að
geyma og hvernig þeir vinna vinn-
una sína.“
Það er að vísu skondið að ímynda
sér að lögfræðingarnir þrír sitji og
reyni að kryfja hvern mann Hrafn-
hildur og Þorsteinn hafa að geyma
– en hætt er við að árangurinn yrði
slakur nema þeir kölluðu til sjáanda
og erfðavísindin. Því hver er sá er
telur sig vera þess umkominn að
dæma hvern mann einhver hafi að
geyma? Hvar er sá maður sem vill
láta gera þvílíka árás á friðhelgi
einkalífs síns? En Viðar meinar
kannski eitthvað annað? Kannski
vill hann að lögfræðingarnir hringi í
strákana í leikhúsinu og spyrji:
Heyrðu, hvern mann hefur þessi
kvenmaður að geyma? Er þetta
ekki skass? En strákurinn? Dugn-
aðarforkur? Eða: Á þessi stelpa
ekki ósköp erfitt með að ákveða
sig? Listrænn, já-á. Við konur sem
vinnum í íslensku leikhúsi vitum
hver svörin yrðu. Svo kæmi nefndin
fram fyrir alþjóð og segði: Þor-
steinn er miklu betri. Hann er víð-
sýnni. Hann er einstakur listamað-
ur. Séu nefndarmenn þá spurðir
hvernig þeir rökstyðji það, svari
þeir: Okkur finnst það bara. –
Leiklistarskóli
vanvirtur
Þegar Viðar telur sig vera búinn
að rökstyðja að menntunar og
reynslu sé varla þörf í þessu starfi,
fer hann að bera saman nám og
reynslu umsækjenda til að sýna
fram á hversu „vanþroskaða vitn-
eskju“ kærunefnd hafi um lista-
skóla og „í hverju listrænt starf er
fólgið“. Með ýmsum kúnstum fær
hann fyrst þá niðurstöðu að Hrafn-
hildur hafi að baki eins og hálfs árs
nám í leiklist – Þorsteinn fimm. En
mat á leikhúsfræðimenntun hennar
gefur honum tilefni til að ásaka
nefndina um að hafa „vanvirt“ alla
þá sem hafa starfað við og þá sem
hafa útskrifast úr Leiklistarskóla
Íslands sáluga og leiklistardeild
Listaháskólans. Með áliti sínu hafi
þeir gert kærunefnd Jafnréttismála
að „skrípafyrirbæri og afhjúpað
eigið getuleysi.“ Af hverju þessi til-
finningaþrungnu stóryrði? Af
hverju þessi reiði?
Jú, masterspróf Hrafnhildar í
leikhúsfræðum er metið hærra en
leikarapróf Þorsteins frá „næstum
því“ háskólanum LÍ (Einsog Svan-
borg Sigmarsdóttir orðar það í
ágætri grein á Strik.is/Pressan).
Viðar veit hvorki í hverju háskóla-
menntun felst né hver stig hennar
eru. Hefði hann kynnt sér það þá
hefði hann komist að því að mennt-
un er ekki mæld í árum heldur í
þeirri þekkingu sem afla verður til
að ljúka ákveðinni prófgráðu. Hann
hefði þá kannski líka vitað nákvæm-
lega í hverju sjö ára háskólanám
Hrafnhildar var fólgið áður en hann
fór að verðfella það. Nám Þorsteins
við LÍ hefði hann líka þurft að
kynna sér betur. Hann segir:
„Þetta er semsé alvöru fjögurra ára
leiklistarnám í fjölmörgum þáttum
leiklistar á háskólastigi.“ Svona ein-
falt er þetta nú ekki. LÍ var fag-
skóli fyrir leikara. Allt námið miðað
fyrst og fremst að því að þjálfa
nemendur í tækni og list leikarans,
aðrar greinar leiklistarinnar svo-
sem leikbókmenntir aðeins aukabú-
greinar í því námi. Leikari er skap-
andi flytjandi, ekki skilgreinandi
rýnir, aðalviðfang hans hann sjálf-
ur, hann þarf að horfa meira inn á
við en utanfrá á heild og kenningar
gagnast honum oft lítið. Leikara-
nám hefur því andstætt leikhús-
fræði ekkert sérstakt gildi fyrir
leikhússtjóra. Sé eitthvað það sem
leikhússtjóri þarf ekki að geta sjálf-
ur þá er það sú athöfn; að leika.
Það er því ekki lítilsvirðing við leik-
ara, einsog Viðar heldur fram, að
kærunefnd telji nám leikhúsfræð-
ings falla betur að skilgreiningu LA
á starfi leikhússtjóra (sjá að ofan).
Það er ofur eðlileg niðurstaða.
Enda staðreyndin sú að flestir leik-
hússtjórar atvinnuleikhúsanna hafa
verið háskólamenntaðir leikhús-
fræðingar eða bókmenntafræðing-
ar.
Hvað segir
ferilskráin?
Viðar notar viðlíka reikningsað-
ferðir í samanburði á reynslu þess-
ara tveggja. Og kemst að þeirri nið-
urstöðu að Þorsteinn hafi ellefu ára
reynslu í leikhúsi en Hrafnhildur
bara tvö ár. Sannleiksgildi þeirra
orða getur maður lesið úr ferilskrá
þeirra. Þorsteinn er tveimur árum
eldri en Hrafnhildur og eftir að
hafa lokið prófi frá LÍ 1991 fékk
hann ekki ráðningu hjá atvinnuleik-
húsunum sem er hlutskipti margra
sem útskrifast þaðan. Af starfsferli
hans má hinsvegar ráða að hann
hefur unnið sem leikstjóri (án þess
að afla sér menntunar á því sviði)
og framkvæmdastjóri hjá áhuga-
hópum og leikhópum í tíu ár – leik-
stýrt samtals sautján sýningum,
auk þess sem hann hefur unnið að
kvikmyndagerð og í sjónvarpi. Þá
hefur hann leikið á þessum tíma
fimm hlutverk í atvinnuleikhúsum
og starfað fimm mánuði hjá LA
sem leikari. Reynsla hans innan at-
vinnuleikhúss er því kurteislega
orðað ekki löng. Það er reynsla
Hrafnhildar ekki heldur. Alveg frá
árinu 1983 kemur Hrafnhildur hins
vegar á ýmsan hátt að störfum hjá
LA og tekur þátt í sex sýningum
hjá því atvinnuleikhúsi fram til árs-
ins 1989. Árið 2002 er hún þar einn-
ig aðstoðarleikstjóri. Auk þess að
afla sér menntunar þremur árum
lengur en Þorsteinn sækir hún líka
reynslu til áhugafélaga og leikhópa
og hefur þar verið aðstoðarleik-
stjóri, framkvæmdastjóri eða leik-
stjóri að ellefu sýningum – á meðan
hún stundar nám og eftir mast-
erspróf sitt sem hún lauk 2000. Hún
hefur einnig unnið að kvikmynda-
og myndbandagerð. Bæði hafa þau
stundað kennslu. Eftirtektarvert er
að hún þekkir mun betur innviði
LA og hefur starfað þar lengur.
Kærunefnd ályktar því að þau hafi
„nokkuð jafna stöðu“ og hefur
nefndin því sennilega leitað álits hjá
mönnum sem hafa sérþekkingu á
þessu sviði þó Viðar vilji halda öðru
fram.
Eftir að hafa eytt miklu púðri í
að reyna að sýna fram á að Þor-
steinn sé hæfari, snýr Viðar allt í
einu við blaðinu og fullyrðir að
hann hafi enga skoðun á því hvor sé
hæfari, hann vilji bara að leikhús-
ráð LA fái notið þeirrar vinnu og
ábyrgðar sem það hefur tekið á sig
við „að finna“ leikhússtjóra. Hann
hefur sem sé skrifað heilsíðu með
rangfærslum um ákveðinn einstak-
ling og opinbera nefnd af umhyggju
fyrir einu leikhúsráði. Og á nú að-
eins eftir að koma að þeirri sam-
særiskenningu að lögfræðingarnir
hafi viljað vega að heiðri formanns
leikhúsráðs, framkvæmdastýru
Jafnréttisstofu, Valgerðar Bjarna-
dóttur „með lúalegum brögðum“.
Eins og í öllum góðum glæpasög-
um kemur svo niðurstaða greinar-
innar á óvart, því hennar er ekki
eins og vænta mátti að leita í
skuggalegum persónuleika lögfræð-
inganna þriggja heldur er „það sem
eftir stendur að það er búið að af-
hjúpa fáránleika þess farvegs sem
jafnréttismál hafa innan stjórnkerf-
isins og framkvæmd þeirra með
kærunefnd jafnréttismála“. Minna
mátti ekki gagn gera.
Það er merkilegt að jafn fyr-
irferðarmikill maður í íslensku leik-
húslífi og á síðum dagblaðanna og
Viðar Eggertsson skuli láta frá sér
fara grein einsog þessa og ráðist
með svo óvönduðum vinnubrögðum
að réttindum sem konur öfluðu sér
með áratuga baráttu. Vegna þess
hve tónn hans verður ætíð upphaf-
inn þegar hann notar orðið lista-
maður, vil ég benda honum á að
frumkvöðull að Jafnlaunaráði, sem
síðar þróaðist í kærunefnd jafnrétt-
ismála, var rithöfundurinn Svava
Jakobsdóttir. Það var á þeim árum
sem konur báru ekki aðeins skarð-
an hlut frá borði varðandi ráðn-
ingar og laun heldur fengu þær
sjaldnast fastráðningu og var mein-
að að ganga í lífeyrissjóði. Svava
hefur einhverntíma sagt að hver
einasta nýráðning sé prófsteinn á
að menn haldi jafnréttislög. En hún
er að vísu ekki ein þeirra sem telur
að menn eigi að skilja vitsmunina
eftir heima þegar gengið er á fund
listagyðjanna.
Í þau fimmtíu ár sem atvinnuleik-
hús hefur verið starfrækt á Íslandi
hefur það ætíð getað státað af
kvenskörungum. Það hefur hins-
vegar ekki endurspeglast í leikhús-
stjórastöðum. Kona hefur aldrei
verið þjóðleikhússtjóri. Tvær konur
hafa verið leikhússtjórar hjá Leik-
félagi Reykjavíkur og ein kona hjá
Leikfélagi Akureyrar. Og þrátt fyr-
ir álit kærunefndar verður Þor-
steinn Bachmann leikhússtjóri LA
en ekki Hrafnhildur. (Þó annað
mætti halda af harmagráti banda-
lags listrænna karlmanna undan-
farna daga.) Það er því full ástæða
til að konur standi áfram vörð um
þau réttindi er varin eru af kæru-
nefnd jafnréttismála. Hver dómur
kærunefndar okkur í hag flytur
okkur nær jafnrétti. Lesendur
Morgunblaðsins geta hinsvegar séð
af þeim rangfærslum og fordómum
er endurspeglast í grein Viðars –
hvað það er sem við konur í ís-
lensku leikhúsi þurfum að glíma
við.
UM VONDA LÖGFRÆÐINGA,
EINSTAKA LISTAMENN
OG JAFNRÉTTI KVENNA
María
Kristjánsdóttir
Í þau fimmtíu ár sem at-
vinnuleikhús hefur verið
starfrækt á Íslandi,
segir María Kristjáns-
dóttir, hefur það ætíð
getað státað af kven-
skörungum. Það hefur
hinsvegar ekki end-
urspeglast í leikhús-
stjórastöðum.
Höfundur er leikstjóri.