Morgunblaðið - 08.12.2002, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 2002 11
Hvernig undirbjóstu svo sjálfar tökurnar?
„Ég hafði verið þó nokkuð á Hlemmi tæpu
ári áður til að undirbúa ritun handrits eða öllu
heldur lýsingar á því hvers konar mynd ég vildi
gera um Hlemm og fólkið þar. Það var for-
senda fyrir því að fá peninga í verkefnið. Síðan
kom ég heim til Íslands um mánuði áður en
tökurnar hófust og fór því sem næst á hverjum
degi á Hlemminn, fyrst bara til að skoða og
hlusta en svo fór ég smám saman að tala við
fastagesti, verði og aðra starfsmenn og segja
þeim frá myndinni sem ég væri að fara að gera.
Þegar við byrjuðum að taka vissu því allir, sem
tengdust Hlemmnum eitthvað að ráði, hvað um
var að vera. Nokkrum mánuðum áður hafði ég
fengið tökuleyfi hjá SVR þar sem stöðvarstjór-
inn Þórhallur Halldórsson reyndist okkur frá-
bærlega vel, sem og flestallir starfsmenn
Hlemms, meðan á tökunum stóð.“
Að kynnast myndefninu rólega
Myndstíllinn, taka og klipping, er kyrr og
stillilegur en ekki ágengur og hraður eins og
einkennt hefur nýlegar stafrænar heimilda-
myndir, t.d. Lalla Johns og Í skóm drekans.
Myndefnið gengur frekar inn í og út úr ramm-
anum en að vélin elti það uppi með látum. Hvað
réð?
„Þetta er mynd um fólk og það er mín
reynsla að vilji maður kynnast einhverjum
virkilega vel þurfi tíma og þolinmæði, bæði til
að öðlast traust viðkomandi en ekki síður til að
fylgjast með honum í rólegheitunum úr fjar-
lægð svo maður geti dregið sínar eigin álykt-
anir, sem geta verið í hrópandi mótsögn við það
sem hann fullyrðir um sjálfan sig. Myndin ein-
beitir sér að nokkrum aðalpersónum sem
áhorfandinn kynnist betur og betur eftir því
sem á hana líður og getur dregið sínar eigin
ályktanir út frá því sem hann sér og heyrir. Þar
fyrir utan er útgangspunkturinn ákveðinn
staður, þar sem aðalpersónurnar sitja, spjalla
og bíða. Stærstur hluti dagsins fer í það að fá
tímann einhvern veginn til að líða. Þar er
ágengur, hraður stíll einfaldlega ekki rétta
leiðin til að fanga andrúmsloftið, hvorki hjá
manneskjunum né heldur á staðnum.“
Þú nærð ótrúlega nánu og einlægu sambandi
við fólkið á Hlemmi. Hvernig gekk það fyrir
sig?
„Við undirbúninginn kynntist ég mörgum og
spjallaði mikið við þá sem mér þótti hvað
áhugaverðastir. Þetta voru fulltrúar mismun-
andi hópa sem sóttu Hlemm og gátu talist til
fastagesta, því meiningin var auðvitað að gefa
sem raunsæjasta mynd af gestunum. Og satt
best að segja gekk miklu betur að fá þá til að
vera með en ég hefði fyrirfram þorað að vona.
Á Íslandi þekkja allir alla, eða það ímynda
menn sér alltént, og trúlega er Hlemmur ekki
endilega sá staður á höfuðborgarsvæðinu sem
fólk almennt dreymir um að tengjast á opin-
berum vettvangi. Svo mættum við með græj-
urnar, stóra myndavél, þrífót, myndskjá, pró-
fessjónal hljóðupptökutæki og annað sem
svona vinnu fylgir og byrjuðum að taka. Það
voru mánaðamót og mikið um að vera hjá
drykkjumönnunum sem vermdu bekkina sem
þá voru fyrir utan Hlemm en er nú búið að fjar-
lægja, svo við byrjuðum á að taka með þeim.
Það gekk vel, enda bar ég gæfu til að velja tvo
góða félaga, Hannes og Ómar, sem mér fór að
þykja virkilega vænt um eftir því sem á tök-
urnar leið og ég kynntist þeim betur. Þeir voru
báðir mjög skýrir, klárir í kollinum og sér með-
vitandi um eigið ástand sem þeir reyndu ekki
að fegra á einn eða neinn hátt. Þeir höfðu líka
fínan húmor, þannig að það var á köflum bráð-
skemmtilegt að vera með þeim. Eftir tvo daga
ætlaði ég síðan að herma loforðin upp á alla
hina, sem höfðu sagt að þeir yrðu með. En þá
brá svo við enginn þeirra vildi vera með, ekki
einn einasti. Þrjár vikur voru planaðar í tökur
um sumarið og síðan tvær veturinn eftir og
lengi vel leit út fyrir að ég hefði ekki möguleika
á að gera myndina sem ég hafði ætlað mér.“
Það sem raunveruleikinn býður
Þannig að menn duttu úr skaftinu og reyndu
jafnvel að koma í veg fyrir gerð myndarinnar?
„Þeir voru fjölmargir sem ekki vildu vera
með og ekkert við því að segja; við urðum ein-
faldlega að virða það. Hins vegar var einn
starfsmaður á Hlemmi sem virkilega vann
gegn okkur, bókstaflega rægði okkur, en aðrir
starfsmenn reyndust okkur frábærlega vel; án
þeirra góða samstarfs hefðum við aldrei náð að
klára myndina. Það tók langan tíma að vinna
traust fólks á nýjan leik, en af því við vorum á
staðnum daglega urðum við smám saman hluti
af lífinu á Hlemmi. Málið leystist á endanum
með því annars vegar að menn komu til okkar,
voru forvitnir og sögðust gjarnan vilja vera
með og hins vegar því að ég eyddi heilu og
hálfu dögunum í að spjalla við fólk, meðan sam-
starfsmenn mínir biðu, og tókst að sannfæra
það um gildi þess að vera með. Eftir því sem
fleiri gáfu samþykki sitt og við mynduðum við-
komandi bráðnaði ísinn. Og menn skynjuðu
náttúrulega fljótlega að við höfðum raunveru-
legan áhuga á þeim sem manneskjum en litum
ekki á þá sem einhvers konar félagsleg fyr-
irbæri. Kannski það sé meginástæðan fyrir því
að þetta fólk treysti okkur og var ótrúlega opið
og einlægt í frásögnum sínum. En þannig er
auðvitað vinna við heimildamyndir: Maður fer
af stað með ákveðna hugmynd og verður síðan
að fanga það sem raunveruleikinn býður
manni, sem er reyndar hérumbil alltaf mun
áhugaverðara en það sem maður sjálfur hafði í
kollinum.“
Óhreinu börnin hennar Evu
Í eðli sínu er Hlemmur dramatísk mynd um
örlög fólks. Var það ætlun þín frá upphafi frek-
ar en að gera pólitíska eða gagnrýna heim-
ildamynd um félagslegt ástand?
„Þetta er mynd um fólk en ekki ástand; það
er hárrétt. Og það sem meira er, hún er um
mjög áhugaverðar manneskjur að mínum
dómi, sannkallaðar hversdagshetjur í þess
orðs besta skilningi, fólk sem heldur áfram að
berjast þrátt fyrir aðstæður sem fæstir gætu
hugsað sér að lifa við. Hins vegar vona ég auð-
vitað að myndin veki ákveðnar spurningar um
það hvernig búið er að þeim sem að lenda á
jaðri samfélagsins á Íslandi og það á jafnt við
þá sem eiga við áfengissýki og alvarleg geðræn
vandamál að stríða. Þetta fólk er skilið eftir,
samfélagið vill ekki vita af því, þetta eru
óhreinu börnin hennar Evu. Og það á reyndar
líka við um aðstandendur þeirra sem lenda ut-
angarðs; oft á tíðum virðist eins og þegjandi
samkomulag sé um það í samfélaginu að þetta
sé mál fjölskyldu viðkomandi og fyrir-
greiðslum yfirvalda og stofnana er þar af leið-
andi oft ansi ábótavant.“
Þrátt fyrir að myndin sé vitnisburður um líf
sem flestum þykir sjálfsagt einhæft, einmana-
legt, átakanlegt og í sumum tilvikum hræði-
legt, þá eru í henni atriði sem einkennast af
fegurð, glaðværð, vináttu og merkilegri bjart-
sýni og trú á möguleika manneskjunnar?
„Að sjálfsögðu. Ég meina, þetta er ekki
mynd um aumingja. Þetta er mynd um fólk
sem ég kynntist, lærði að meta og þykir mjög
vænt um. Lífið hefur leikið marga ansi grátt,
það er hárrétt, en það gerir þá ekki að verri
manneskjum. Miklu frekar er aðdáunarvert að
þeir skuli halda áfram að berjast. Og þá er lífs-
nauðsyn að missa ekki húmorinn; það held ég
að flestir þekki sem hafa lent í einhverjum
verulegum erfiðleikum. Ef maður missir húm-
orinn er sótsvart vonleysi og uppgjöf á næsta
leiti.“
Geðhvarfasjúkt þjóðfélag?
Tónlist Sigur Rósar brúar einhvern veginn
svo vel tregann og birtuna í efninu. Hvernig
varð það samstarf til og þróaðist?
„Ég hafði hlustað mikið á Ágætis byrjun og
var mjög hrifinn af tónlistinni, sérstaklega
þessari seiðandi blöndu af trega og hlýju sem í
henni er. Ég var sannfærður um að þeir væru
réttu mennirnir til að semja tónlist við Hlemm.
Nokkrum mánuðum áður en við byrjuðum að
klippa hafði ég samband við þá og sýndi þeim
efni úr væntanlegri mynd. Þeim leist vel á og
slógu ekki aðeins til, heldur byrjuðu strax að
semja og taka upp lög fyrir myndina. Síðan
sendi ég þeim spólur með myndinni, fyrst gróf-
klipptri og svo endanlega útgáfu skömmu áður
en ég fór heim til að klára hljóðvinnsluna, því
við klipptum í Berlín. Þá höfðu þeir samið um
helminginn af tónlistinni og þegar við lögðum
hana við myndina kom í ljós að hún passaði
ákaflega vel. Við fórum í gegnum myndina, ég
útskýrði fyrir þeim hvers konar stemningu ég
vildi hafa á mismunandi stöðum og þeir komu
tveimur dögum síðar með ný lög og ný stef.
Þennan leik endurtókum við tvisvar eða þrisv-
ar og það var ótrúlegt hversu fljótt og vel þeir
náðu að skapa hárrétta stemningu, sama hvort
ég vildi dramatík, léttleika, húmor eða íróníu.
Fyrir mig var þessi samvinna mjög gjöful og
ánægjuleg í alla staði og ég held reyndar fyrir
þá líka. Og það er hárrétt að tónlistin gerir
ótrúlega mikið fyrir myndina, límir hana sam-
an ef svo má segja.“
Myndin lýsir lífi fólks á tveimur árstíðum, að
sumri og vetri. Það hefur verið nauðsynlegt til
að fá breiðari heildarmynd?
„Hugsunin hjá mér var reyndar sú í byrjun
að sýna Ísland umfram allt um sumar og vetur,
því stundum hef ég á tilfinningunni að þessi
þjóð þjáist af maníu-depressjón, geðhvarfa-
sýki. Alltént er ótrúlegur munur að hringja
heim frá útlöndum í svartasta skammdeginu
skömmu eftir jól og áramót þegar manni skilst
að allt sé að fara til fjandans, bæði prívat hjá
fólki og í þjóðfélaginu, og svo á vorin og sumr-
in. Þá eru allir að springa úr bjartsýni, sama
hvernig ástandið er annars í þjóðfélaginu. Sem
kvikmyndagerðarmaður vonaðist ég svo auð-
vitað til þess að milli árstíðanna gerðist eitt-
hvað sem fleytti sögunni áfram og dýpkaði
hana, að einhver þróun yrði í henni.“
Þegar söguhetjur deyja
Af þessum tiltölulega langa tökutíma leiðir
einmitt að við sjáum breytingar til bæði góðs
og ills, sumar ánægjulegar, aðrar átakanlegar.
Og sú átakanlegasta er að ein aðalpersónan
deyr á tökutímanum, auk nokkurra aukaper-
sóna. Hlemmur er tileinkuð þessu fólki í loka-
titlum en ekki kemur fram hvað varð fólkinu að
aldurtila. Hvers vegna?
„Þeir voru einir átta sem dóu, muni ég það
rétt. Allt saman útigangsmenn og flestir á
besta aldri, menn milli þrítugs og fertugs. Og
þeir dóu af fylgikvillum þess lífs sem þeir lifðu.
Af því til dæmis að fá hvergi inni þegar þeir
voru á því, nema á Hótel Hilton, eins og þeir
kalla Hverfissteininn. Þeir fengu hjartaáfall,
heilablóðfall, lungnabólgu, einn dó af völdum
höfuðhöggs eða -högga, annar hvarf og allir á
götunni vissu að hann var að öllum líkindum
myrtur, án þess að nokkuð væri gert til að hafa
uppi á honum nema til málamynda.“
Hvernig leið þér með þetta? Að kynnast fólki
sem deyr og fanga myndefni, veruleika, sem
hverfur á ferlinu?
„Það var ömurlegt; ég get ekki orðað það
öðruvísi. Ég var ekki nema málkunnugur flest-
um þeirra en hafði kynnst einum vel og var
auðvitað alltaf að vona að hann næði að koma
sér út úr þessu líferni. Ég hitti hann skömmu
áður en hann dó; hann leit óvenjuvel út og var í
góðu formi, þannig að mér brá ansi mikið þeg-
ar ég frétti að hann væri farinn. Hins vegar eru
allir sem lifa á götunni sér mjög meðvitandi um
að nái þeir ekki að hætta að drekka er dauðinn
það eina sem bíður þeirra. Hann er allt um
kring og allir sem hafa verið á götunni í ein-
hvern tíma hafa misst svo og svo marga af vin-
um sínum.“
Gætirðu dregið saman, ja, ekki kannski þann
lærdóm sem vinnan að Hlemmi færði þér, segj-
um frekar heildaráhrif eða niðurstöðu?
„Kannski annars vegar þakklæti fyrir að
hafa fengið að kynnast þessum heimi og þessu
fólki og hins vegar meðvitund um hversu lítið
þarf oft út af að bera í lífinu til að maður lendi
sjálfur á jaðri samfélagsins; sú tilfinning er
miklum mun sterkari en áður. Ég held að öll-
um sé hollt að gera sér grein fyrir þessu og eins
hinu hvað það er sem raunverulega bíður
manns ef maður lendir í því.“
Virðingin og friðhelgin
Lokaskot myndarinnar sýnir eina aðalper-
sónanna sitja enn á sínum bekk og fyrir utan
staðnæmist strætisvagn með auglýsingaskilti
sem á stendur: ÓSKABÖRN ÞJÓÐARINN-
AR. Tilviljun?
„Það var tilviljun að við náðum þessari
mynd, en auðvitað er ekki tilviljun að hún er
lokaskot myndarinnar. Hins vegar læt ég
áhorfendur alfarið um túlkunina.“
Í Hlemmi eru atriði sem sýna fólk í niður-
– eða dauðans
Morgunblaðið/Golli
Söguhetjur