Morgunblaðið - 08.12.2002, Blaðsíða 28

LISTIR
28 SUNNUDAGUR 8. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HVAR verður þú/þiðum jólin? Þessispurning gengursem eldur í sinu
milli fólks á mínum aldri
(milli tvítugs og þrítugs)
þessa dagana. Fólks sem er
flutt að heiman (og oft
löngu flutt) en er samt ekki
alltaf alveg búið að slíta
naflastrenginn. Að minnsta
kosti er eins og leifarnar af
honum, sem fastar eru við
æskuheimilið, verði alveg
einstaklega sýnilegar á
þessum árstíma og togi fólk
í eina átt og aðeins eina –
heim.
Ég treysti mér vel til að
halda því fram að íhalds-
semi ungs fólks komi aldrei
eins skýrt og kröftuglega
fram og um jól. Fólk, sem
alla jafna telur sig for-
dómalaust, opið og víðsýnt,
getur orðið alveg ótrúlega
forpokað í kringum hátíð-
arnar. Litli anarkistinn
kemur heim af hljómsveit-
aræfingu, alveg búinn á því
eftir að hafa kúkað á kerfið
í fimm klukkutíma sam-
fleytt, og brjálast svo út í
mömmu sína fyrir að vera
ekki ennþá búin að baka
vanilluhringina; „ég kemst
ekki í jólaskap fyrr en ég
fæ helv … vanilluhringina!“
Ungi femínistinn kemur
heim af baráttufundi, þar
sem voru gerðar magnaðar
áætlanir um að uppræta
hugmyndina um hefðbundið
hlutverk kvenna innan
heimilanna í eitt skipti fyrir
öll, og brjálast svo út í
mömmu sína fyrir að ætla
ekki að baka sörur þetta ár-
ið; „mér er alveg sama þótt
það sé mikið vesen að baka
sörur!“
Allt verður að vera ná-
kvæmlega eins og það hefur
alltaf verið og bara tilhugs-
unin um lítilsháttar frávik
frá hinum hefðbundnu há-
tíðarhöldum æskuheimilisins
nægir til að setji að unga
fólkinu hroll. Í ljósi þessa
getur verið afskaplega flók-
ið að láta allt ganga upp
þegar fólk tekur svo að
rugla saman reytum sínum.
Þegar ungt par tekur það
skref að vera „saman“ á að-
fangadagskvöld er gjarnan
byrjað á því að vera heima
hjá mömmu og/eða pabba
annars hvors þeirra. Þá
þarf annar aðilinn að taka
þátt í jólahaldi allt annarrar
fjölskyldu og líkt og margir
þekkja getur slíkt verið
stórt og stundum erfitt
þroskaskref.
„Jólin koma ekki nema ég
finni bragðið af rjúpunum
hennar mömmu.“ „Já, en við
borðum alltaf kalkún.“
„Þegar klukkan slær sex á
aðfangadagskvöld stöndum
við alltaf saman inni í stofu
og horfum á ljósin á trénu.“
„En ég er vön að fara í
messu.“ „Frænka okkar í
Sviss sendir okkur alltaf
jólakonfektið.“ „Hvað er að
Nóa-Síríus?“ „Hvar er jóla-
grauturinn?“ „Trivial
Pursuit? En það er bannað
að spila á jólunum.“ „Lesið
þið á jólakortin fyrir mat-
inn?“ „Hvar er mandlan?“
„Syngið þið sálma eftir mat-
inn? (Þarf ég að syngja
með?)“ „Hvað er triffle?“
„Humar í forrétt? Eruð þið
brjáluð?“ „Spiliði Pottþétt
jól á aðfangadagskvöld???“
Hvenær koma jólin og
hvernig? Sú spurning liggur
líklega undir ofangreindum
vangaveltum. Og því hlýtur
svarið við henni óhjákvæmi-
lega að vera einstaklings-
bundið. Hjá sumum koma
þau með fyrsta tóni orgels-
ins í aftansöngnum, hjá öðr-
um með bragðinu af laufa-
brauðinu, kæfunni hans afa,
röndóttu kökunni hennar
ömmu, sama lélega brand-
aranum yfir möndlugrautn-
um, eða fjórða laginu á fyrri
diskinum af Pottþéttum jól-
um. Þegar að er gáð er
þetta raunar allt sama svar-
ið; Jólin koma þegar allt er
eins og það er alltaf á jól-
unum. Og breytingar eru að
sjálfsögðu ógn við þetta.
Ógn við sjálf jólin.
Woody Allen sagði eitt
sinn að hefðir væru ekkert
annað en tálsýn um var-
anleika. Hvort sem maður
tekur undir það eða ekki er
ljóst að hefðir færa manni
tilfinningu fyrir stöðugleika
og varanleika. Og slíkt veit-
ir manni öryggi. Þegar stöð-
ugar breytingar dynja yfir
bæði í eigin lífi og umhverf-
is mann er gott að vita til
þess að sumt þarf ekki að
breytast. Gott að sumt sé
bara alltaf eins.
En íhaldssemi okkar þeg-
ar kemur að jólum getur
líka gengið út í öfgar. Ég er
viss um að margir þekkja
fullorðið fólk sem er búið að
stofna eigið heimili en getur
ekki verið saman á jólunum.
Hann verður að fá rjúp-
urnar hennar mömmu og
hún gæsina hjá sinni
mömmu. Svo hittast þau
eftir matinn. Þá hljóta
margir að kannast við hvað
ákvörðunin um hvar skuli
vera á jólunum getur orðið
mikið hitamál milli kær-
ustupara og hjóna. Hvað þá
þegar til umræðu kemur að
halda kannski bara sín „eig-
in“ jól.
Hræðslan um að jólin
komi hreinlega ekki, sé
brugðið út af vananum, get-
ur verið sterk. Og kröfurnar
um að kærastunni/
kærastanum takist að búa
til nákvæmlega eins sósu og
„mamma“ geta vissulega
aukið á jólastressið. Og það
á fleiri heimilum en einu,
enda er þessi sama mamma
þá bæði að búa til sína eigin
sósu, greiða sér og tala í
símann: „Þú fleytir fituna
ofan af … nei áður en soðið
fer í pottinn …“
Þá er farsælasta leiðin í
þessum efnum líklega sú
sem margir foreldrar mæla
með við börnin sín. Að þau
geri sér far um að búa sér
til sínar eigin hefðir. Sú leið
uppfyllir þörfina fyrir hið
„hefðbundna“ á jólum og þá
getur fólk haldið áfram að
vera forpokað en í þetta
sinn heima hjá sér. Ekki má
heldur gleyma því að næsta
kynslóð þarf að hafa eitt-
hvað til að þurfa að halda í
þegar hún flytur að heiman.
Og svo koll af kolli af
kolli …
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Römm
er sú taug
bab@mbl.is
Þ
EGAR flett er nýjustu Bóka-
tíðindum (Bókatíðindi 2002)
kemur í ljós að bókaútgáfa er
mikil á Íslandi og um marga
kosti að velja fyrir lesendur
og gefendur bóka.
Það vekur athygli að ungir
höfundar sækja fram og ekki síst að saka-
málasögum fjölgar.
Þetta hefur verið þróunin undanfarin ár.
Ekki bara á Íslandi. Á Bókastefnunni í Gauta-
borg í haust var sakamálasagan í öndvegi og
lesendur/gestir sólgnir í morð eða þær bækur
sem Svíar kalla „deckare“. Það er reyndar hefð
fyrir slíkum bókum í Svíþjóð en sænsku morð-
sögurnar oft samfélagslegar líka, einkum
ádeila á valdamenn og lögreglu. Hver man ekki
eftir Sjöwall og Wahlöö?
Sænsku höfundarnir tveir sem unnu saman
eru dæmigerðir fyrir
athyglisverðar saka-
málasögur. En það
eru til margar teg-
undir af slíkum bók-
um, margar þeirra
bara venjulegir reyf-
arar.
Á fyrrnefndri Bókastefnu í Gautaborg var
sérstakur dagur helgaður áhugasömum
glæpasagnalesendum og veitt verðlaun fyrir
bestu glæpasöguna. „Deckarens dag“ nefndist
dagurinn og var um það skrifað í blaði stefn-
unnar að 160 glæpasögur komi út í ár, helm-
ingurinn sænskur.
Í sama blaði er sagt frá því að ef eitthvað
seljist í Svíþjóð séu það glæpasögur, oft hvort-
tveggja vel ritaðar og æsilegar. „Mord i mass-
or på deckardagen“ stendur í aðalfyrirsögn
blaðsins á forsíðu.
Eins og kom fram í viðtali við Önnu Ein-arsdóttur hér í blaðinu voru það ekkieingöngu glæpasögur sem vöktu at-hygli í Gautaborg. Fræðimaðurinn
Noam Chomsky var vinsæll og eftirsóttur. En
Anna sagði í samtali við undirritaðan að glæpa-
sögur væru alls staðar að slá í gegn, ekki síst á
bókastefnum. Þær væru „inni“.
Soffía Auður Birgisdóttir skrifaði fyrir
nokkru um bókmenntaárið 2002 og kallaði það
„ár yngstu höfundanna og ár glæpasagnanna“
(sjá Morgunblaðið 20. nóvember sl.). Tilefnið
var umsögn um Í upphafi var morðið eftir Árna
Þórarinsson og Pál Kr. Pálsson.
Í kynningu bókarinnar var m. a. komist
þannig að orði að Í upphafi var morðið sé „leik-
ur með sakamálasöguna sem bókmennta-
form“. Soffía Auður segir að frásögnin standi
engan veginn undir þessari fullyrðingu. Þvert
á móti, telur Soffía Auður, að hér sé um fremur
hefðbundna morðsögu að ræða og sem slík sé
hún „vel lukkuð“.
Soffía Auður heldur áfram: „Aðdáendursakamálasagna fá hér nokkuð fyrirsinn snúð, en ef þeir vilja kynna sérverk þar sem leikið er með sakamála-
söguna sem bókmenntaform get ég bent þeim
á þrjár bækur sem komu út í fyrra: Mann-
ætukonan og maður hennar, eftir Bjarna
Bjarnason, Við fótskör meistarans, eftir Þor-
vald Þorsteinsson, og Með titrandi tár, eftir
Sjón.“ Niðurstaðan er sú að glæpasögurnar í
ár séu „hins vegar fremur klassískar í formi“.
Vera má að lesendur vilji hafa glæpasögur
klassískar í formi og það er í raun líklegt. En
ekki sakaði að áhuginn á glæpasögum kæmi
því til leiðar að sögur með bókmenntalegan
metnað fengju að njóta þess.
Ég minnist þess að Guðmundur G. Hagalín
sem eitt sinn starfaði sem bókavörður taldi að
útlán reyfara og annars léttmetis gæti stuðlað
að því að lesendur slíkra bóka reru á dýpri mið
síðar meir. Lesturinn væri út af fyrir sig já-
kvæður með tilliti til vandaðra bókmennta.
Svo að vikið sé að yngri höfundum íslensk-
um sem keppast við að skrifa skáldsögur og
freista þess að fara nýjar leiðir, má segja um
þá eins og fleiri höfunda á jólamarkaði að megi
trúa takmarkalausri hrifningu gagnrýnenda,
einkum á sjónvarpsstöðvum, að ástæðulaust sé
að kvíða því að íslenskar bókmenntir séu í aft-
urför. Samkvæmt gagnrýnendunum eru bæk-
urnar á heimsmælikvarða ef ekki bestar. Bók-
menntaþjóðin er enn sannkölluð bókmennta-
þjóð!
Meðal þessara höfunda eru Stefán Máni,
Mikael Torfason, Steinar Bragi, Guðrún Eva
Mínervudóttir (tvær bækur), Sigurbjörg
Þrastardóttir, Andri Snær Magnason og Krist-
ján Þórður Hrafnsson.
Miðaldra og eldri höfundar láta ekkisitt eftir liggja. Vigdís Gríms-dóttir og Steinunn Sigurðardóttirsitja ekki með hendur í skauti
frekar en fyrri daginn. Pétur Gunnarsson
heldur áfram Skáldsögu Íslands. Einar Már
Guðmundsson kemur með Nafnlausa vegi og
er enn á kunnuglegum slóðum. Thor Vil-
hjálmsson greinir frá þeim tíma sem við kynnt-
umst í Morgunþulu í stráum. Matthías Johann-
essen er aftur með persónulega skáldsögu,
Vatnaskil, sem er öðrum þræði dagbókarsaga.
Þórarinn Eldjárn er trúr smásögunni. Guð-
bergur Bergsson birtir óvæntar hugsanir sín-
ar. Ljóðskáldið Sigurður Pálsson reynir enn á
ný við skáldsagnagerð. Guðrún Helgadóttir
segir frá Öðruvísi dögum í sögu fyrir börn.
Ljóðabækur eru eftir kunna höfunda eins og
Þorstein frá Hamri, Ingibjörgu Haraldsdóttur,
Ísak Harðarson og Baldur Óskarsson, einnig
Hallberg Hallmundsson og Sigmund Erni
Rúnarsson. Fá má allar fimm ljóðabækur Ein-
ars Más Guðmundssonar í einni bók: Ljóð
1980–1995. En hin söguþyrsta þjóð virðist ekki
dottin í skáldskap sé miðað við fjölda ljóða-
bóka.
Hvað fær maður annars fyrir snúð sinn á
þessum blómlegu dögum íslenskrar bókaút-
gáfu?
Óhætt er að segja að það sé töluvert.
Ónefndar eru ævisögur, fræði og þýdd
skáldverk og af fleiru er að taka.
Margt er greinilega vel gert og vonandi gefa
lesendur sér tíma til að lesa um jólin og ekki
bara þá heldur allt árið. Góð þróun er að nú
koma bækur út á vorin og reyndar allt árið.
Lestur á ekki að binda við einn árstíma.Sumarið er góður tími fyrir bækuren þá verða kiljur vinsælar endaheppilegar á ferðalögum.
Sjónvarpsstöðvar bjóða upp á morðsögur og
framhaldsþætti um morð og aðra glæpi. Eng-
inn kvartar yfir þessum þáttum. Og menn
halda áfram að sækjast eftir glæpasögum. Ís-
lenskir höfundar láta að sér kveða í þessum
efnum þótt hefð slíkra sagna hér á landi sé fá-
tækleg. Hver kemur til með að taka upp rómað
merki Basils fursta? Slíkur höfundur yrði fljótt
frægur og nyti meiri aðdáunar en þeir sem eru
að burðast við að halda uppi merki íslensks
skáldskapar.
Hvað fær maður fyrir snúðinn?
Á Bókastefnunni í Gautaborg í haust var sakamálasagan í öndvegi og lesendur/gestir sólgnir í morð.
AF LISTUM
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is