Morgunblaðið - 15.12.2002, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 15. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÆVIGANGA dr. Henrys Morg-entalers er óvenjuleg ogáhrifarík, ekki aðeins vegnaþess að margt hefur á dagahans drifið heldur einnig
vegna þess að hann hefur hrifið marga með sér
á göngunni.
Morgentaler er enginn venjulegur maður.
Blaðamaður hafði þó búist við að hann væri
hærri í loftinu eftir að hafa horft á fréttamyndir
þar sem dr. Morgentaler stendur fyrir máli
sínu. Það þarf ekki stóran mann til að breyta
hugsunarhætti þjóðar. En þegar hann talar, þá
er hann stór.
Dr. Henry Morgentaler fæddist í Llodz,
mestu iðnaðarborg Póllands, árið 1923. Faðir
hans var leiðtogi gyðinglega sósíalistaflokksins
Bund og átti sæti í borgarráði um langt skeið.
Þremur vikum eftir að stríðið braust út hand-
tók Gestapo hann. „Ekki vegna þess að hann
var gyðingur, heldur vegna þess að hann var
sósíalisti. En það að hann var gyðingur bætti
ekki úr skák,“ segir Morgentaler. „Og hann
hvarf eftir nokkrar vikur – var líklega tekinn af
lífi.“
Morgentaler var áfram í Llodz eins og flestir
gyðingar í borginni, sem bjuggu í gettói. „Þetta
var lítið svæði umgirt gaddavír og ástæðan fyr-
ir því að við fengum að lifa, en vorum ekki send
til Auschwitz, var að við unnum fyrir Þjóðverja,
klæðskerar gerðu einkennisbúninga og járn
var unnið í verksmiðjum.“ Þar bjó Morgentaler
til 1944 við þröngan kost. „Þá var ákveðið að
rýma gettóið og senda alla til Auschwitz. Þegar
þangað var komið var móðir mín send í gasklef-
ann, en ég og yngri bróðir minn vorum sendir
til Dachau í Þýskalandi og lifðum þar stríðið
af.“
Svarti sauður og kardináli
Eftir stríð hóf Morgentaler nám í læknis-
fræði í Þýskalandi. „Fyrsta árið gat ég ekki far-
ið annað, því ég var landlaus maður. En ég vildi
ekki búa þar og greip fyrsta tækifæri til að fara
burt, fluttist til Belgíu og hélt áfram í námi þar.
Ég fékk þó enga vinnu þar, vegna þess að ég
var útlendingur. Eini kosturinn var að flytjast
til Belgísku Kongó, sem mér fannst lítið spenn-
andi.“
Frændi hans hafði sest að í Kanada og bauðst
Morgentaler að flytja þangað. Þar var hann
tekinn inn í fransk-kaþólskan háskóla og þegar
hann útskrifaðist fékk hann prófskírteinið af-
hent af rektor skólans, sem jafnframt var kard-
ináli. Verður það að teljast gráglettni örlag-
anna, því síðar átti honum eftir að lenda saman
við kaþólsku kirkjuna. „Hann vissi ekki hversu
svartur sauður ég yrði og ég vissi það ekki held-
ur,“ segir Morgentaler og hristist af hlátri.
Nú var ekkert því til fyrirstöðu að Morg-
entaler hæfi læknisstörf, en hann sökkti sér
einnig í félagsstarf og varð forseti húmanista-
hreyfingarinnar í Montreal. „Það kom því í
minn hlut að halda erindi á þinginu í Ottawa ár-
ið 1967, þar sem við sögðum í fyrsta skipti að
konur ættu að eiga rétt á fóstureyðingum færu
þær fram á það, a.m.k. á fyrstu þremur mán-
uðum meðgöngunnar. Það ætti ekki að vera háð
úrskurði annarra.“
Þetta var byltingarkennd hugmynd á þeim
tíma og er það enn. Þótt lög um fóstureyðingar
væru víða orðin frjálslyndari, s.s. í Bretlandi og
í flestum ríkjum Austur-Evrópu, voru lögin í
Kanada ennþá ströng. Ef læknir veitti fóstur-
eyðingu átti hann yfir höfði sér ævilangt fang-
elsi og færi kona í fóstureyðingu gat hún verið
dæmd í tveggja ára fangelsi.
„Þetta var forn lagasetning,“ segir Morg-
entaler. „Eftir ræðuna, sem olli miklu fjölmiðla-
fári, leituðu konur til mín sem vildu fara í fóst-
ureyðingu. Þær sögðu: „Dr. Morgentaler,
geturðu hjálpað mér?“ Og ég sagði: „Ég hef
samúð með þér og trúi því að þú eigir að hafa
þennan rétt, en lögin segja að ef ég hjálpi þér,
þá fari ég í fangelsi og missi lífsviðurværi mitt.
Ég á konu og tvö börn og get því ekki hjálpað
þér.“
Svo konurnar fóru frá mér, langt niðri og
jafnvel í sjálfsvígshugleiðingum. Þetta var dap-
urleg saga, sem setti mig í erfiða stöðu. Fyrst
hélt ég því fram opinberlega að þær ættu að
hafa þennan rétt, en þegar þær leituðu til mín,
þá neitaði ég. Mér leið eins og hræsnara og hug-
leysingja. Og eftir mikla innri baráttu ákvað ég
að hjálpa þessum konum, þótt það stangaðist á
við lögin.“
Manngæskan sameiginleg
Morgentaler byrjaði því að veita fóstureyð-
ingar. „Auðvitað vildi ég gera það við bestu
hugsanlegu skilyrði á þeim tíma. Það er leg-
tæming með útsogi, aðferð sem upprunnin er í
Kína og breiddist út til Sovétríkjanna, ríkja
Austur-Evrópu og Bretlands. Ég fékk tæki og
áhöld frá Bretlandi, byrjaði að nota þessar að-
ferðir, þróaði þær og varð brátt vel þekktur í
Montreal, Québec og hluta Bandaríkjanna.“
En starfsemin var ólögleg. „Ég vissi auðvitað
af því, en líka að ef ég yrði handtekinn myndi ég
segja kviðdómnum að konur væru að deyja þús-
undum saman úr ólöglegum fóstureyðingum
eða fóstureyðingum, sem þær kæmu af stað
sjálfar. Þetta væri faraldur, sem látinn væri af-
skiptalaus. Lögin væru óréttlát og grimm. Það
hefði fallið í minn hlut að andæfa þeim, því kon-
ur hefðu leitað til mín eftir að ég gagnrýndi
kerfið opinberlega; ég hefði verið knúinn til að
standa við orð mín og sannfæringu.“
– Hafði reynsla þín úr seinni heimsstyrjöld-
inni áhrif á ákvörðun þína, þar sem ofsóknir á
hendur gyðingum voru lögbundnar og þorri al-
mennings sat þögull hjá?
„Svo sannarlega. Ég var í útrýmingarbúðum
lögum samkvæmt. Þýska ríkið setti mig þangað
og þá var orðið löglegt að drepa mig. Svo fyrir
mér hefur það enga þýðingu að eitthvað sé lög-
bundið. Lögin verða að vera mannúðleg og
koma til móts við mannlegar þarfir. Kanadísku
lögin voru grimm og óréttlát gagnvart konum.
Þau dæmdu konur til að koma fóstureyðingum
af stað sjálfar eða fara í ólöglegar fóstureyð-
ingar, dæmdu þær til dauða eða ófrjósemi. Ég
horfði upp á hversu óréttlát lögin voru og órétt-
látum lögum ber ekki að hlýða.“
– Þetta hefur fallið undir hatt borgaralegrar
óhlýðni, fyrst þú braust gegn lögum opinber-
lega og varst reiðubúinn að afplána refsingu.
„Alveg tvímælalaust. Og ég vonaði að ef ég
segði kviðdómnum sögu mína yrði ég sýknaður.
Sem kom á daginn! Það kom mér á óvart, því
þetta var fransk-kanadískur og kaþólskur kvið-
dómur. Ég var gyðingur, guðleysingi og mann-
vinur, sór ekki við Biblíuna og átti ekki mikið
sameiginlegt með þessum kviðdómendum. En
við áttum manngæskuna sameiginlega; þau
trúðu mér og sýknuðu mig. Það var mikill sigur,
sem endurvakti trú mína á mannkynið.“
Hjartaáfall í fangelsi
Björninn var þó ekki unninn, því áfrýjunar-
dómstóll í Québec á hærra dómsstigi, skipaður
fimm kaþólskum dómurum, hnekkti úrskurði
kviðdómsins, sem hafði aldrei áður gerst í Kan-
ada. Og þótt víðar væri leitað, því lögin heimila
ekki slíkt í Bretlandi eða Bandaríkjunum.
„Þetta voru lítt þekkt lög frá 1930, sem
Hugsjónirnar hefðu getað
orðið aska í Auschwitz
Morgunblaðið/Þorkell
Dr. Henry Morgentaler er skeleggur baráttumaður fyrir rétti kvenna til að fara í fóstureyðingu.
Dr. Henry Morgentaler er „faðir“ þeirrar hreyfingar sem barist
hefur fyrir rétti kvenna til fóstureyðinga í Kanada. Hann varð
fyrstur til að vera dæmdur í fangelsi þar í landi eftir sýknun kvið-
dóms. Pétur Blöndal talaði við hann um vegferð sem nær frá
gettói í Llodz og móðurmissi í Auschwitz til tvísýnnar og lífs-
hættulegrar baráttu fyrir opnun fóstureyðingarstöðva í Kanada.
ÓTAL spurningar vakna þegar fóstur-
eyðingar eru ræddar og Morgentaler
var fenginn til að svara nokkrum þeirra.
—Hvenær byrjar lífið?
„Líf er stöðug þróun. Við getnað
sameinast sæðisfruma og eggfruma.
En sæðisfruman og eggfruman eru lif-
andi. Þetta er mikilvægt skref í sköp-
uninni, en aðeins eitt margra. Eftir því
sem fósturvísirinn þroskast verða
skrefin fleiri. Það mikilvæga er að með
því að vilja fóstureyðingu er konan ekki
að fara fram á að drepa barn, því ekkert
barn er til staðar. Hún vill ekki að fóst-
urvísir verði að barni. Sumir andstæð-
ingar fóstureyðinga skilja þetta ekki.
Þeir halda að á þegar getnaður eigi sér
stað verði til barn. Sú söguskýring er
fullkomlega óvísindaleg og fáránleg.“
—Eiga allar konur rétt á fóstureyð-
ingu?
„Já, það á að vera þeirra ákvörðun
hvort óléttan heldur áfram. Þegar kon-
ur komast að þeirri niðurstöðu að ekki
séu skilyrði fyrir barneignum ber að
virða það. Fyrir því geta verið margar
ástæður, s.s. aldur, fjárhagur, andleg og
líkamleg heilsa og fjölskyldustærð eða
hreinlega að ekki sé rétti tíminn til að
axla þá ábyrgð sem fylgir því að eignast
barn. Áttum okkur á að næstum allar
samfarir geta endað með getnaði og
konur sem lifa virku kynlífi geta alltaf
orðið óléttar. Það er ekki auðvelt að
annast barn, – það krefst umhyggju,
ábyrgðar, þroska og er heilmikil vinna.
Því er mikilvægt að konan fái að taka
ákvörðunina. Og það getur verið
ábyrgðarfull og siðferðileg ákvörðun að
vilja ekki barn í þetta skipti, þótt nið-
urstaðan verði önnur eftir tvö ár.“
—Hversu langan tíma eiga konur að
hafa áður en þær gera upp hug sinn?
„Sem betur fer er mögulegt að gefa
þeim þó nokkurn tíma, því auðvelt er að
eyða fóstri eftir tólf vikur, sextán vikur
eða átján vikur. Það verður þó flóknara
ferli eftir því sem lengra líður á ólétt-
una. Og það er orðið of seint þegar 24
vikur eru liðnar, þá er fóstrið þegar
komið með sköpulag barns. Þá er ekki
um annað að velja en að halda áfram
og getur verið úrræði að gefa barnið í
ættleiðingu eftir fæðinguna. En fram að
því á konan rétt á fóstureyðingu. Og því
fyrr því betra. Þess vegna er mikilvægt
að ekki séu settar hömlur á konur.
Þetta er ein öruggasta skurðaðgerð
sem til er, en því lengri sem biðin er, því
flóknari og erfiðari verður hún.“
—Eiga ekki að vera neinar hömlur?
„Ég held að konan eigi að taka þessa
ákvörðun. Það er ekkert flóknara en
það. Þetta er hennar líkami og hennar
framtíð. Setjum sem svo að hún verði
ófrísk í hjónabandi, eigi tvö til þrjú börn
og vilji ekki fleiri. Ef hún er í góðu sam-
bandi ræða þau málin og komast sam-
an að niðurstöðu. En ef það er ósam-
komulag, þá er þetta val konunnar.“
—Á Íslandi hefur verið komið upp
þröskuldi. Konur þurfa undirskrift
læknis og félagsráðgjafa eða tveggja
lækna, ef ástæðan fyrir ósk um fóstur-
eyðingu er læknisfræðileg.
„Ég er ósammála nauðung kvenna
með þessum hætti. Mér finnst það vera
afskipti af þeirra ákvörðunartöku.
Hæstiréttur Kanada komst þannig að
orði að sumum ríkisstjórnum líkaði ef til
vill ekki ákvörðun konunnar, en þær
yrðu að virða hana, þar sem þetta væri
hennar ákvörðun. Það er ótækt að
þvinga konu til að leita samþykkis
ókunnugra, sem gætu jafnvel haft for-
dóma gagnvart aðstæðum hennar. Hún
veit best sjálf við hvaða aðstæður hún
býr. Öll afskipti tefja ferlið, auka skrif-
ræði og læknirinn gæti haft fordóma
gegn fóstureyðingum, sem er ekki af
hinu góða. Mér skilst þó að þetta séu
minniháttar óþægindi hér á landi, flest-
ar konur komist hér í gegn.“
—Í íslenskum lögum segir einnig að
fóstureyðing skuli gerð á sjúkrahúsi.
„Það var líka álitamál í Kanada.
Reynslan af fóstureyðingum sýnir að
læknastofur ná betri árangri en sjúkra-
hús. Ástæðan er að sjúkrahús eru stór-
ar og svifaseinar stofnanir, en lækna-
stofur, sem má líka kalla lítil sjúkrahús,
eru sérhæfðari og fljótari að bregðast
við. Á meðan það getur tekið sjúkrahús
sex vikur að bæta við nýjum tækjum,
þá tekur það læknastofur viku. Á mín-
um stofum notum við ekki svæfingu,
heldur „meðvitaða deyfingu“, sem dug-
ar í 15 til 20 mínútur, konan heldur ró
sinni og sársaukinn er enginn. Á stof-
unni í Toronto vinna níu læknar og þar
þurfa konur ekki að gista yfir nóttina.
Við höfum þróað kerfi, þar sem ein
hjúkrunarkona réttir mér áhöldin og
önnur hjúkrunarkona sinnir konunni.
Hennar starf er að fylgjast með henni,
tala við hana, halda í höndina á henni
og sýna hlýju og skilning. Það er mik-
ilvægt. Þegar konur fara í fóstureyð-
ingu eru þær óttaslegnar og tauga-
óstyrkar. Þær halda jafnvel að þær deyi
á skurðarborðinu, sem er löngu liðin tíð.
Nú líður konunum betur þegar þetta er
yfirstaðið og ganga út brosandi. Þetta
er allt annar veruleiki en fyrir 25 árum.
Við verðum að horfast í augu við fram-
farirnar og leggja gömlu hugtökunum.
Eins og að takmarka aðgerðirnar við
spítala, það er heimskulegt. Hugmyndin
var að væri aðgerðin hættuleg, væri
betra að hún færi fram á sjúkrahúsi. En
reynslan sýnir betri árangur á lækna-
stofum. Heilbrigðisráðuneyti Ontario
gerði rannsókn, þar sem mín lækna-
stofa var borin saman við sjúkrahús, og
við náum mun betri árangri.“
Konan á að taka þessa ákvörðun