Morgunblaðið - 18.12.2002, Blaðsíða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Hvernig stóð á því að Ís-lendingar gengu svolangt á haftabrautinnisem raun bar vitni á
haftatímabilinu svonefnda frá 1930
til 1960? Og hvers vegna voru þeir
tregari en aðrar þjóðir til þess að
breyta um stefnu? Ekki alls fyrir
löngu ræddi hópur hagfræðinga og
sagnfræðinga þessar spurningar í
málstofum í Háskóla Íslands. Af
þeim umræðum eru sprottnir sjö
þættir eftir jafnmarga hagfræð-
inga og sagnfræðinga, sem birtir
eru í nýútkominni bók sem ber
heitið „Frá kreppu til viðreisnar.
Þættir um hagstjórn á Íslandi á ár-
unum 1930 til 1960“. Ritstjóri
verksins er Jónas H. Haralz, hag-
fræðingur og fyrrverandi banka-
stjóri. Útgefandi bókarinnar er
Hið íslenska bókmenntafélag í
samstarfi við hagfræðistofnun HÍ
og Sagnfræðistofnun HÍ með
stuðningi frá Rannsóknarframlagi
bankanna.
Jónas var fyrst spurður um til-
urð bókarinnar. „Þegar ég fluttist
aftur heim til Íslands árið 1996, eft-
ir átta ára dvöl í Bandaríkjunum,
hafði ég hug á að vinna að hagsögu-
legum verkefnum. Ég hef alltaf
haft mikinn áhuga á krepputíma-
bilinu frá 1930 til 1940 en á þeim
tíma var ég farinn að fylgjast með
og segja má að mín kynslóð hafi að
miklu leyti mótast af kreppunni,“
segir Jónas. „Sigurður Snævarr
hagfræðingur, Guðmundur Jóns-
son sagnfræðingur og ég ræddum
saman um að halda málstofur þar
sem þessi mál yrðu tekin fyrir. Það
varð svo að veruleika árið 1999 en
þá voru haldnar einar tíu málstofur
í Háskóla Íslands, þar sem hag-
fræðingar og sagnfræðingar
ræddu um hagstjórn á Íslandi og
var umræðunum fyrst og fremst
beint að haftatímabilinu frá 1930 til
1960. Það kom í ljós í þessum mál-
stofum að allt þetta mál var flókn-
ara en menn höfðu gert sér í hug-
arlund. Í framhaldi af því tóku
nokkrir þátttakenda sér fyrir
hendur að semja ítarlegar ritgerðir
um þau málefni sem til umræðu
höfðu verið, sem nú eru komnar út í
þessari bók. Við köllum þetta
þætti, vegna þess að við erum ekki
að gera þessu umfjöllunarefni full
skil, heldur tökum við til athugunar
ákveðna þætti í hagstjórn á þessu
tímabili. Athyglin beinist fyrst og
fremst að gengismálunum, banka-
málunum og síðan að sjálfu hafta-
og styrkjakerfinu eins og það var á
þessum árum,“ segir hann.
Gengum lengra á braut inn-
flutningshafta en aðrar þjóðir
Þegar heimskreppan skall á upp
úr 1930 gripu Íslendingar til gjald-
eyris- og innflutningshafta. Þótt
margar þjóðir gerðu slíkt hið sama
var þó gengið mun lengra í þessa
átt hér á landi en víðast hvar ann-
ars staðar. Ekki var horfið af braut
hafta og útflutningsstyrkja fyrr en
árið 1960 eða um áratug síðar en
þróun til frjálsra viðskipta og at-
vinnuhátta hafði komist á fullan
skrið í nágrannalöndunum. Í bók-
inni fjallar Guðmundur Jónsson
sagnfræðingur um hagþróun og
hagvöxt á Íslandi á tímabilinu frá
1914 til 1960. Jóhannes Nordal,
fyrrverandi Seðlabankastjóri,
fjallar um mótun peningakerfisins
fyrir og eftir 1930. Þáttur Magn-
úsar Sveins Helgasonar sagnfræð-
ings nefnist „Hin heið-
arlega króna“ og lýsir
gengisskráningu krón-
unnar sem viðfangsefni
stjórnmálabaráttunnar
á kreppuárunum 1931–
1939. Bjarni Bragi
Jónsson hagfræðingur
fjallar um hafta- og
styrkjakerfið á Íslandi. Í þætti sem
Jónas H. Haralz skrifar og ber
heitið „Hvað sögðu ráðgjafarnir?“,
fjallar hann um sjónarmið þeirra
erlendu og innlendu ráðgjafa sem
stjórnvöld kölluðu til á þessu tíma-
bili og gerir jafnframt grein fyrir
skoðunum alþjóðastofnana á mál-
efnum landsins. Valur Ingimund-
arson sagnfræðingur fjallar um
viðhorf Bandaríkjanna til íslenskr-
ar hagstjórnar á 5. og 6. áratugn-
um. Þáttur Þórunnar Klemens-
dóttur hagfræðings nær hins vegar
yfir tímabilið frá 1945–1998 en hún
fjallar þar um áhrif stjórnmála á
hagsveiflur á þessu tímabili.
„Við bundum þetta við tímabilið
frá 1930 til 1960. Fyrir því eru þau
rök, að það urðu mikil umskipti í
kreppunni og var þá haftakerfinu
komið á fót. Það verða einnig mikil
umskipti í lok þessa tímabils þegar
Viðreisnarstjórnin
tekur við og haftakerf-
ið er afnumið í kring-
um 1960,“ segir Jónas.
Togstreita
um gengismál
„Að sjálfsögðu kem-
ur í ljós við nánari
skoðun að það er að-
dragandi að þessu
öllu. Rekja má hafta-
kerfið aftur til fyrri
heimsstyrjaldar. Það
var þá að vísu afnumið
strax að lokinni styrj-
öldinni en því var aft-
ur komið á um 1920 og
það var smám saman
að fjara út á þriðja áratugnum.
Þegar kreppan skellur á er það
stutt liðið frá fyrra haftatímabili að
menn gátu notað löggjöfina sem þá
hafði verið sett. Það voru engin ný
lög sett og raunar fór engin um-
ræða fram á Alþingi þegar hafta-
kerfið var innleitt á nýjan leik árið
1931,“ segir Jónas.
Að sögn hans skiptu þær um-
ræður um gengismálin sem stóðu
allan þriðja áratuginn miklu fyrir
það sem gerðist áratuginn á eftir.
„Þær umræður voru aldrei til lykta
leiddar og engri fastri skipan kom-
ið á gengismálin, en
krónan fest við sterl-
ingspund árið 1925, til
bráðabirgða, að því er
ætlað var, þótt það
stæði að lokum í fjórtán
ár. Togstreitan stóð um
hvort festa ætti mynt-
ina við gull á því gengi
sem ríkjandi var, ellegar hækka
krónuna til fyrra gullgengis eins og
gert hafði verið í Bretlandi og á
þremur Norðurlandanna. Jón Þor-
láksson, fyrsti formaður Sjálfstæð-
isflokksins, var helsti málsvari
krónuhækkunar sem hann taldi
nauðsynlega til þess að Íslendingar
gætu jafnast á við aðrar fullvalda
þjóðir og öðlast traust á gjaldmiðli
sínum. Það athyglisverða í þessum
umræðum er jafnframt
stýfingarmennirnir sv
sem töldu að krónuhækkun
vinnuvegunum of þung í
voru eigi að síður þeirrar s
að við yrðum að koma
myntkerfi og í nágrannalö
þ.e. gullmyntfæti.
Á kreppuárunum og í l
heimsstyrjaldar og á árunu
eftir er hins vegar eins
skilningur á alþjóðlegum t
landsins fari
um. Það
ríkjandi sko
við höfum
konar sérst
getum komi
málum fyrir
öðrum hætti
grannar okk
við værum
endur í ráðst
Bretton Wo
endurreisn
peningakerfi
1944 var lít
ingur á því
var að geras
heldur reynt
sér þá kosti
nýja kerfi veitti. Hið sam
uppi á teningnum þegar s
hefst um frjálsari viðskip
ópu í lok fimmta áratugar
er ekki fyrr en komið er fra
1960 og frjálsræðisþróun e
á flugstig í nágrenni okkar
horfin taka að breytast og
róttækrar stefnubreytinga
til,“ segir hann.
Ekki til staðar stofnani
þurfti að halda við hag
Að sögn Jónasar er ekk
hlítt svar að finna í bók
ástæður þess að Íslendinga
svo langt á braut hafta
og styrkja sem raun
varð á. „Hver höfundur
fjallar um þetta út frá
sínum málaflokki og
setur fram sínar skýr-
ingar á þessari þróun
og því má segja að svör-
in sé að finna í hverjum þæ
arinnar um sig,“ segir h
sögn Jónasar eru ekki held
ar einfaldar pólitískar ský
þróun mála á haftatímabili
er t.d. hægt að halda því
vinstri menn hafi barist fyr
stefnu en hægri menn vilj
viðskipti. Málið er miklu
en svo, að sögn hans.
– Hvaða lærdóm getum
Jónas H. Haralz hagfræðingur ritstýr
bók um haftatímabilið á Íslandi 1
Vorum
eftirbátar
nágranna
okkar
Ísland var ómótað þjóðfélag og Íslendingar
irbátar nágrannaþjóðanna í hagþróun á ha
tímabilinu svokallaða frá 1930 til 1960. Ekki
til staðar þær stofnanir sem nýtísku hagk
þurfa á að halda við hagstjórn og var það m
öllu þessu tímabili, að sögn Jónasar H. Har
hagfræðings og fyrrverandi bankastjóra. Ó
Friðriksson ræddi við Jónas um nýútkom
bók, „Frá kreppu til viðreisnar“, þar sem
fræðimenn beina sjónum að þessu
umbrotatímabili í sögu þjóðarinnar.
Jónas H. Haralz
Ríkjandi
skoðun að
við höfum ein-
hvers konar
sérstöðu
ATHYGLISVERÐAR
HUGMYNDIR PRODI
Romano Prodi, forseti fram-kvæmdastjórnar Evrópu-sambandsins, setti fram at-
hyglisverðar hugmyndir um
samskipti ESB við nágrannaríki,
sem standa utan við það í ræðu í
Brussel fyrir nokkrum dögum. Hann
lýsti þeirri skoðun, að rétt væri fyrir
ríki, sem ekki ættu aðild að ESB en
vildu dýpka tengsl sín við Evrópu-
sambandið að horfa til EES-samn-
ingsins, sem þrjú EFTA-ríki, Ísland,
Noregur og Liechtenstein, eiga nú
aðild að.
Prodi benti á, að þessi þrjú ríki
ættu aðild að innri markaði Evrópu-
sambandsins í krafti EES-samn-
ingsins. Í því fælist að reglur um
svonefnt fjórfrelsi giltu í þessum
þremur löndum, eins og í ESB-ríkj-
unum, þ.e. frelsi til frjáls flutnings á
vöru, þjónustu, fólki og fjármagni.
Forseti framkvæmdastjórnarinnar
lýsti tengslum EES-ríkjanna við
ESB á þennan veg: „Ef ríki er komið
þetta langt, stendur það eins nærri
ESB og það hugsanlega getur verið
án þess að vera meðlimur í samband-
inu.“
Síðan sagði Roman Prodi: „Ég veit
að það gæti tekið langan tíma fyrir
mörg ríki að ná þetta langt. En
svona fyrirkomulag gæti hjálpað
þeim að framkvæma þær umbætur,
sem nauðsynlegar eru, því með
þessu hefðu þau að tilteknu marki að
stefna. Og sannarlega mundu því
fylgja gagnkvæmir kostir fyrir bæði
sambandið og nágranna þess sem
aftur gæfi báðum aðilum tilefni til að
rækta samskiptin.“
Prodi benti á, að EES-samningur-
inn gerði ekki kröfu til þess, að við-
komandi ríki yrði síðar aðili að ESB
en sagan sýndi jafnframt að EES
útilokaði ekki ESB-aðild síðar meir.
Síðan sagði hann: „Vissulega er
staða landa eins og Úkraínu, Mold-
óvu og Hvíta-Rússlands allt önnur
en Noregs svo dæmi sé tekið. Engu
að síður ættum við að vera tilbúin til
að bjóða þeim upp á ákveðna nálægð
í samskiptunum, sem ákvarðar fyr-
irfram að full aðild verði til umræðu.
Raunar mætti segja, að einmitt
vegna þess, hversu staða þeirra er
ólík og vegna þeirrar staðreyndar að
enn mun líða langur tími áður en þau
komast á tiltekið stig, geti verið
ómaksins virði að athuga hvað læra
megi af því, hvernig evrópska efna-
hagssvæðið var sett á laggirnar – og
síðan nota þá reynslu, sem módel að
nánum samskiptum við nágranna
okkar.“
Að mörgu leyti minnir þessi ræða
Romano Prodi á merka ræðu, sem
einn af fyrirrennurum hans, Jacques
Delor, flutti fyrir rúmum áratug og
skapaði raunverulega forsendur fyr-
ir þeim samningi, sem síðar var
gerður um Evrópska efnahagssvæð-
ið. Vel má vera, að þegar fram líða
stundir muni þessi ræða Prodi verða
talin hafa markað áþekk þáttaskil og
ræða Delor á sínum tíma.
Reynslan af samningnum um Evr-
ópska efnahagssvæðið er góð og í
ljósi þeirrar reynslu er bæði eðlilegt
og skiljanlegt að forseti fram-
kvæmdastjórnar ESB bendi þeim
þjóðum, sem eru ósáttar utan ESB, á
þennan möguleika. Prodi nefndi
Tyrkland ekki í ræðu sinni en eins og
fram kom í Morgunblaðinu í gær
viðruðu embættismenn ESB þá hug-
mynd á leiðtogafundi ESB í Kaup-
mannahöfn fyrir skömmu, að Tyrk-
land fengi aðild að samningnum um
Evrópska efnahagssvæðið til þess að
koma fyrr til móts við óskir Tyrkja
um nánari tengsl við ESB en staðið
hefur til. Það er augljóst að aðild
Tyrkja að Evrópska efnahagssvæð-
inu mundi stórefla þau ríki, sem að-
ild eiga að þeim samningi í samskipt-
um við ESB. Tyrkland er eitt af
öflugustu ríkjum Evrópu.
Í samtali við Morgunblaðið í gær
lýsti Halldór Ásgrímsson utanríkis-
ráðherra yfir ákveðnum efasemdum
um þessar hugmyndir forseta fram-
kvæmdastjórnarinnar og taldi þær
lýsa ákveðinni vanþekkingu á eðli
Evrópska efnahagssvæðisins. Utan-
ríkisráðherra kvaðst verða var við
þá vanþekkingu jafnvel hjá æðstu
embættismönnum ESB.
Er hægt að halda því fram, að for-
seti framkvæmdastjórnarinnar tali
af vanþekkingu um þessi mál? Það er
ákaflega hæpið. Þegar Romano
Prodi talar á þann veg, sem hann
gerði í fyrrnefndri ræðu, er ljóst að
þær yfirlýsingar eru gefnar að vand-
lega hugsuðu máli enda snerta þær
hagsmuni mjög fjölmennra þjóða.
Eru einhver sérstök rök fyrir því,
að við Íslendingar gerum athuga-
semdir við hugmyndir um það að
önnur ríki gerist aðilar að samningn-
um um Evrópska efnahagssvæðið?
Hvaða rök ættu það að vera? Varla
færu vel menntaðar og upplýstar
þjóðir eins og við eða Norðmenn að
gera athugasemdir við aðild Tyrkja
að EES-samningnum á forsendum
trúarbragða. Það væri einfaldlega
óhugsandi.
Í umræðum um stöðu EES-samn-
ingsins hér á Íslandi síðustu mánuði
og misseri hafa bæði utanríkisráð-
herra og fleiri haldið því fram, að
þessi samningur skipti svo litlu máli
fyrir ESB-ríkin, að þau vissu varla
af honum. Ef svo er yrði það auðvit-
að styrkur fyrir núverandi aðildar-
ríki EES-samningsins að fleiri þjóð-
ir kæmu þar við sögu.
Ef niðurstaðan yrði sú, að ein-
hverjar þeirra þjóða, sem nefndar
hafa verið gerðu annan, sjálfstæðan
samning við ESB, sem sniðinn væri
að EES-samningnum, eins og lesa
má út úr orðum Prodi að kæmi til
greina, mundi það líka verða til þess
að efla EES-samninginn, sem þá
hefði verið notaður sem fyrirmynd
að samningum við aðrar þjóðir.
Það er því erfitt að taka undir efa-
semdir utanríkisráðherra vegna
hugmynda Prodi. Þvert á móti er
fyllsta ástæða til að ætla, að þær
verði til þess að styrkja stöðu núver-
andi aðildarríkja EES-samningsins
og hleypa í hann nýju lífi. Þess vegna
er ástæða til að fagna hugmyndum
Prodi og raunar merkilegt að þeim
skuli hafa verið sýnd svo lítil athygli,
sem raun ber vitni um hér á Íslandi.