Morgunblaðið - 10.01.2003, Blaðsíða 2

DAGLEGT LÍF
2 B FÖSTUDAGUR 10. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
T
UNGLIÐ hefur löngum ver-
ið mönnum heillandi um-
hugsunarefni enda hefur
það hangið þarna á sínum
stað, glottandi yfir höfðum okkar, frá
örófi alda. Í frumstæðum þjóðfélög-
um hefur það skipað sess í trúar-
brögðunum og haft áhrif á daglega
breytni manna með ýmsum hætti. Í
hinum fornu menningarríkjum
Egyptalandi og Mesópótamíu, þar
sem andleg gróska var ríkjandi, voru
ýmsar hugmyndir á lofti varðandi
tunglið og stjörnur himingeimsins.
Stjörnuspáprestar þeirra tíma hugs-
uðu sér að vísu jörðina flata, trausta
og augljósan miðdepil alheimsins, og
hafa líklega ekki haft ástæðu til að
ætla annað. Þeir þekktu sól, tungl,
reikistjörnur og fastastjörnur og not-
uðu hreyfingu þeirra um himinhvolf-
ið til mikilvægra spádóma um fram-
tíðina.
Löngu fyrir daga ritmálsins höfðu
spáprestarnir tekið eftir hinni árlegu
hreyfingu sólarinnar og réttilega
tengt hana árstíðabreytingu á jörðu.
Þannig gátu þeir reiknað út hvenær
vænta mátti að árnar, lífgjafar þess-
ara landa, flæddu yfir bakka sína.
Þetta túlkuðu prestarnir sem heilög
orð guðanna. Á sama hátt sáu prest-
arnir að samhengi var á milli flóð-
bylgna hafanna og útlits tunglsins, en
nú er vitað að það er aðallega að-
dráttarafl tunglsins sem veldur flóði
og fjöru. Það var því ekki nema eðli-
legt að prestarnir álitu að tunglið,
ásamt reikistjörnunum fimm, sem þá
voru þekktar, Venus, Merkúr, Mars,
Júpíter og Satúrnus, hefðu áhrif á ör-
lög manna. Ef sólin gat gefið vetur og
sumar, hví skyldi þá tunglið eða Mars
og Venus ekki hafa áhrif á veraldlega
hluti eins og drepsóttir og stríð? Það
fór því ekki hjá því að ýmsar hug-
myndir fóru að vakna um áhrif
tunglsins á daglegt líf manna og lund-
arfar. Einkum átti þetta við á fullu
tungli, enda skín máninn þá skærast.
Enn í dag eimir eftir af þessum hug-
myndum, með réttu eða röngu, og
margir eru þess fullvissir að fullt
tungl hafi áhrif á hegðan og geðslag
manna.
Girnilegt til fróðleiks
Ýmsar kenningar hafa verið settar
fram um myndun tunglsins, en al-
mennt telja stjarnvísindamenn nú að
tunglið hafi myndast við árekstur
jarðar og lítillar reikistjörnu í árdaga
sólkerfisins, fyrir um 4.5 milljörðum
ára. Tungl jarðarinnar er hið fimmta
stærsta í sólkerfinu. Braut þess um-
hverfis jörðina er ekki nákvæmlega
hringlaga og er meðalfjarlægð tungls
frá jörðu um 384.400 kílómetrar.
Tunglið fer einn hring kringum jörð-
ina á 271⁄3 hluta sólarhrings, snýst
einn hring um möndul sinn á sama
tíma og snýr því ávallt sömu hlið að
jörðu. Þegar tunglið er á milli sólar
og jarðar skín sólin aðeins á þá hlið-
ina sem veit móti sólu og sést tunglið
því ekki frá jörðinni og kallast það
nýtt tungl. Þegar jörðin er hins vegar
á milli sólar og tungls sést öll bjarta
hlið mánans og kallast það fullt tungl.
Tímabilið frá því tungl er nýtt og þar
til það verður aftur nýtt er 29,53 dag-
ar að meðaltali og kallast það tungl-
mánuður. Um miðbik þessa tímabils
er tunglið hins vegar fullt. Stór-
streymi er bæði á nýju og fullu tungli
og stafar það af mismun á aðdrátt-
arafli tunglsins. Sjávarföllin stafa af
því að aðdráttarafl tungls togar meir
í þá hlið jarðar sem næst er tungli
heldur en þá hlið sem fjærst er. Þetta
mismunatog hefur áhrif í þá átt að
breyta lögun jarðar og gera hana ör-
lítið ílanga í átt til tunglsins. Sjórinn
lætur meira undan toginu en hin
„fasta“ jörð, og þannig myndast tvær
flóðbylgjur, önnur þeim megin sem
snýr að tungli en hin þeim megin sem
snýr frá tungli. Sólin veldur líka flóð-
hrifum, en minni vegna fjarlægðar
hennar, en þegar bæði tungl og sól
leggjast á eitt verður flóðhæðin mest,
þá er stórstreymi. Þetta gerist á nýju
tungli, þegar tungl er í sömu átt og
sól og á fullu tungli þegar það er í
gagnstæðri átt.
Tunglið hefur frá örófi alda verið
stjörnuspekingum girnilegt til fróð-
leiks enda þurftu þeir að þekkja
stöðu þess, sem og stöðu reikistjarna
á himinhvolfinu á öllum tímum, til að
geta unnið verk sitt til hlítar. Þetta
krafðist nákvæmra athugana og
skrásetningar árangursins. Á þessu
sviði stóðu Mesópótamíumenn
fremstir og þegar fyrir 4.000 árum
höfðu þeir safnað fjölmörgum gögn-
um á þessu sviði. Þar sem flest fyr-
irbrigði himinsins birtast með
ákveðnu millibili gátu stjörnuspek-
ingarnir sagt konungi sínum fyrir um
stöðu reikistjarnanna með því að at-
huga gögn sín. Þeim lærðist að segja
fyrir um sól- og tunglmyrkva og litu á
þá sem mikilvæga fyrirboða. Þeir
gátu aðeins stuðst við skrár sínar, en
höfðu ekki hugmynd um hvernig
jörðin kastar skuggum sínum á
tunglið né heldur að tunglið færi milli
jarðar og sólu. Skýringar á þessum
fyrirbærum komu fyrst fram hjá
Grikkjum, sem létu sér ekki nægja
hlutlausa skráningu atburða, heldur
leituðu líka skilnings á þeim. Reynd-
ar eyddu Grikkir ekki miklum tíma í
stjörnuspeki og um 600 fyrir Krist
fer að gæta óvirðingar meðal þeirra
fyrir auðtrúnaði á yfirnáttúrulega
hluti.
Árið 1512, þegar Kópernikus gerði
sólina að miðju sólkerfisins, losnaði
stjörnufræðin við sinn versta fjötur,
jarðmiðjukenninguna, þar sem allir
himinhnettir áttu að snúast um kyrr-
stæða jörðina. Og þegar Galileo Gal-
ilei beindi fyrsta stjörnusjónaukan-
um að himni, nótt eina árið 1609, má
segja að alheimurinn hafi stækkað á
svipstundu og nýr heimur opnast í
vitund mannsandans. Báðir þurftu
þeir þó að beygja sig undir íhalds-
sama andstöðu kirkjunnar áður en
athuganir þeirra hlutu viðurkenn-
ingu.
Goðsagnir og hjátrú
Goðsagnir um tunglið og himin-
geiminn hafa hins vegar fylgt mann-
inum frá því hann fór að standa upp-
réttur og hóf augu sín til himins. Allt
frá því um 3000 fyrir Krist þekkjast
slíkar sagnir, er áttu að skýra upp-
runa og gerð sólkerfisins sem stór-
virki voldugra guða. Jafnframt fóru
að koma fram ýmsar hugmyndir og
sagnir um áhrif tunglsins á daglegt líf
manna. Einkum var það fullt tungl
sem gaf slíkum hugmyndum og goð-
sögnum byr undir báða vængi, og lifa
sumar góðu lífi enn í dag enda líta
menn enn til fulls tungls með lotn-
ingu.
Forfeðurnir áttuðu sig fljótlega á
því að tunglið var síbreytilegt séð frá
jörðu, enda ræðst útlitið af gangi
þess í kringum jörðina og því hvernig
geislar sólarinnar falla á það. Tunglið
er ýmist nýtt, vaxandi, fullt, minnk-
andi og svo aftur nýtt. Snemma munu
menn hafa áttað sig á samhengi á
milli blæðinga kvenna og tunglgangs
og hefur það eitt og sér getið af sér
hugmyndir um sérstakt samband
milli kvenímyndarinnar og tunglsins
og skal þá „karlinn í tunglinu“ látinn
liggja á milli hluta, enda kemur hann
þar hvergi nærri. Í frumstæðum
trúarbrögðum má finna mánagyðjur
af ýmsum toga og í mörgum menn-
ingarsamfélögum eru dæmi um að
konur hafi séð ástæðu til að stíga sér-
RAX
Fullur máni „glottir“ yfir Perlunni í Reykjavík og engu líkara en hann sé að setjast við hlið hennar í Öskjuhlíðinni.
tunglið
taktu mig
Fullt tungl verður næst hinn 18. janúar
næstkomandi og viðbúið að þeir sem trúa á
áhrif þess á mannlífið verði þá á varðbergi.
Sveinn Guðjónsson rifjar upp goðsagnir um
tunglið og reifar málið frá ýmsum hliðum.
Stjörnusjónauki Galileos, frá 1609,
olli straumhvörfum í rannsóknum á
himingeimnum.







   

 
      


         
  !
 Tunglið,
„FRÁ sjónarhóli vísindanna er
þetta afar óspennandi viðfangs-
efni,“ sagði Einar H. Guðmundsson,
prófessor í stjarneðlisfræði við Há-
skóla Íslands er hann var inntur
álits á hugmyndum um meint áhrif
tunglsins á daglegt líf og hegðan
manna. Hann kvaðst ekki hafa
nokkra trú á að þarna væri sam-
hengi á milli og í sama streng tók
Þorsteinn Sæmundsson stjörnu-
fræðingur. „Ég er ákaflega vantrú-
aður á að tunglið hafi nokkur slík
áhrif á mannfólkið. Allar rann-
sóknir sem ég þekki til benda ein-
dregið til að þessar hugmyndir séu
úr lausu lofti gripnar,“ sagði Þor-
steinn og benti á nokkrar greinar í
virtum tímaritum, þar sem birtar
eru niðurstöður rannsókna á þessu
fyrirbæri.
Ein greinanna ber heitið: Máninn
var fullur og ekkert gerðist. Nið-
urstöður rannsókna á tungli og
mannlegri breytni og tungltrú. Þar
er fjallað um athuganir sem Ivan
Kelly prófessor í kennslusálfræði
við Saskatchewan-háskóla í Kan-
ada, James Rotton sálfræðiprófess-
or við Florida International-háskóla
og Roger Culver stjörnufræðingur
við Colorado-háskóla gerðu á fjöl-
mörgum skýrslum, staðhæfingum
og „rannsóknum“ sem gerðar höfðu
verið á meintum áhrifum tunglsins
á mannlega hegðun. Niðurstaða
þeirra félaga er sú að í engu þess-
ara tilvika hafi tekist að sýna fram á
áreiðanlegt eða marktækt sam-
hengi þarna á milli né heldur að
HVAÐ SEGJA
Máninn var fullur
og ekkert gerðist