Morgunblaðið - 24.01.2003, Qupperneq 1

F Ö S T U D A G U R 2 4 . J A N Ú A R 2 0 0 3 B L A Ð B

INGI 26 BINGÓ!/2
ÞORRAMATURINN ÞJÓÐLEGI/3

ÍSLENSK FLÍK ENGRI LÍK/4
SAMSTARF NEMA LHÍ OG HR –
HUGMYNDARÍKIR HÓPAR/6
AUÐLESIÐ EFNI/8

B
ÓNDADAGUR er í dag,
fyrsti dagur þorra.
Dagurinn hefur í sjálfu
sér enga sérstaka þýð-
ingu í huga karla nú til
dags, nema ef vera skyldi að eig-
inkonan eða unnustan færði þeim
blómvönd í tilefni dagsins. Sá ágæti
siður mun hafa hafist um og eftir
1980, líklega í tengslum við vaxandi
jafnréttisumræðu, því frá því um
miðjan sjötta áratug síðustu aldar
hefur það tíðkast að karlar færi
konum sínum blóm á konudaginn,
fyrsta dag góu.
Í íslensku bændasamfélagi hér
fyrr á öldum var þorrinn tileink-
aður húsbóndanum, en góa hús-
freyjunni, og í gömlum heimildum
má finna frásagnir um sérstakar at-
hafnir sem tengdust bóndadegi.
Um þetta segir meðal annars í þjóð-
sagnasafni Jóns Árnasonar:
„Þess vegna var það skylda
bænda „að fagna þorra“ eða „bjóða
honum í garð“ með því að þeir áttu
að fara fyrstir á fætur allra manna
á bænum þann morgun sem þorri
gekk í garð. Áttu þeir að fara ofan
og út í skyrtunni einni, vera bæði
berlæraðir og berfættir, en fara í
aðra brókarskálmina og láta hina
svo lafa eða draga hana á eftir sér á
öðrum fæti, ganga svo til dyra,
ljúka upp bæjarhurðinni, hoppa á
öðrum fæti í kringum allan bæinn,
draga eftir sér brókina á hinum og
bjóða þorra velkominn í garð eða til
húsa. Síðan áttu þeir að halda öðr-
um bændum úr byggðarlaginu
veislu fyrsta þorradag; þetta hét
„að fagna þorra“.
Reyndar segir Árni Björnsson
þjóðháttafræðingur, í riti sínu Saga
daganna, að heimildum beri ekki
alveg saman um hvort það er hús-
freyjan eða húsbóndinn sem bjóði
þorra inn. Í þeirri eldri er það hús-
freyjan, en í hinni yngri er það hús-
bóndinn. „Eldra viðhorfið fær
stuðning í sumum þorrakvæðum, til
dæmis vísum um „kallinn Þorra“
frá árinu 1744 eftir síra Benedikt
Jónsson úr Bjarnanesi. Þar hvetur
hann hverja snót til að taka með
blíðuhótum á móti Þorra. Ein vísan
er á þessa leið:
Konur allar kveð ég þess,
kasti á palla og búi sess.
So má falla, ef syngið vess,
sjálfur kallinn verði hress.
Árni Björnsson segir ennfremur
að sami meiningarmunur hafi verið
þekktur meðal núlifandi fólks, þar
sem um nokkra svæðaskiptingu
væri að ræða á þá lund að á landinu
norðvestanverðu, frá Borgarfirði
til Skagafjarðar fylgdi meirihluti
eldra dæminu, að konan eigi að
taka á móti þorra, en á Suðurlandi
væri því öfugt farið.
„Þessi munur er samt meira í
orði en á borði því niðurstaðan er
hin sama,“ segir Árni. „Hvort sem
húsfreyja eða húsbóndi tekur á
móti þorra þá er það einkum bónd-
inn sem nýtur gæðanna hvar sem er
á landinu. Hann fær besta kjötbit-
ann (nýrnastykki, síðu, bringubita),
ellegar brauð, kökur eða lummur
eru skammtaðar öllum nema hon-
um, sem fær að borða ómælt. Marg-
ir geta þess einnig að honum sé
fært í rúmið um morguninn, jafnvel
að þetta sé frídagur bóndans.“
svg@mbl.is
Þorramaturinn
þjóðlegi
Berlæraðir
á bóndadegi
3