Morgunblaðið - 26.01.2003, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
AÐ VAR ekki sjálfgefið að Jó-
hann Már færi í verkfræði að
loknu stúdentsprófi frá Mennta-
skólanum í Reykjavík 1955. Hann
segist hafa velt ýmsu fyrir sér,
meðal annars að lesa læknisfræði,
en mest langaði hann þó til að
skoða heiminn.
„Ég hafði frétt að það væri gott að vera á
Spáni. Veturinn eftir stúdentsprófið fór ég með
félögum mínum, þeim Magnúsi Karli Péturssyni
hjartalækni og Ragnari Aðalsteinsyni hæstarétt-
arlögmanni til Spánar. Seinna bættist í hópinn
Jón Arnalds hæstaréttarlögmaður en fyrir voru
við nám í Madrid þau Sonja Diego og Guðjón Jó-
hannesson, öll af árgangi 1935. Þarna var líka
Þórir Ólafsson skákmaður sem festi ráð sitt með
kólumbískri konu, Elvíru, og urðum við Ragnar
svaramenn við þá athöfn. Allt þetta fólk myndaði
um tíma mjög skemmtilega Íslendinganýlendu í
Madrid. Við Magnús og Ragnar innrituðum okk-
ur í spænskunám við Facultad Filosofía y Letras
(heimspeki- og bókmenntadeild) við háskólann í
Madrid því við kunnum ekkert í spænsku. Ég
átti að baki tveggja ára frönskunám í mennta-
skólanum og var svo heppinn að hafa lært latínu
einn vetur, þótt ég væri í stærðfræðideild. Það
reyndist mér ómetanlegt, því þá fór ég loks að
læra málfræði.“
Spurður um árangur spænskunámsins segist
Jóhann Már aldrei hafa orðið flinkur í málinu en
hann lærði þess meira um lífið á Spáni. „Ég sótti
skólann, til að byrja með að minnsta kosti. Svo
varð svo kalt í Madrid. Ég þurfti ekki að kvarta
því ég var í upphituðu húsnæði, en hjá Ragnari
fraus í klósettunum. Þegar kom fram í janúar
ákváðum við að hugsa okkur til hreyfings. Við
keyptum nokkur þúsund kílómetra ferð með
spænsku járnbrautunum, sem voru heldur
fornfálegar á þeim árum, yfirgáfum Madrid og
skólanámið og fórum að skoða lífið á Spáni. Við
fórum um allt landið, úr einni borg í aðra. Það má
segja að þetta hafi verið bóhemlíf – ægilega gam-
an.
Á endanum leigðum við okkur hús í litlu fiski-
mannaþorpi, Pedregalejo, við ströndina á Costa
del Sol rétt austan við Malaga. Þar bjuggum við
eina tvo mánuði, febrúar og mars, og kynntumst
fólkinu og þorpslífinu sem var alveg sérstakt.
Spánverjar eru harðduglegt og gott fólk. Áður
en ég fór til Spánar hélt ég að þeir svæfu allir
undir hattinum sínum og væru latir, en ég hef
hvergi séð menn jafnduglega og í þessu landi. Ég
hafði verið í bæjarvinnunni í Reykjavík og þar
var mér kennt hvernig ég ætti að setja lítið á
skófluna og hvíla mig. Það gerðu gömlu menn-
irnir sem kunnu þetta. Þarna horfði ég með for-
undran á Spánverjana, hvernig þeir kepptust við
án þess að pústa, og ég var hrifinn af hvað þeir
voru duglegir.“
Á þessum árum réð einræðisherrann Franco
ríkjum á Spáni. Hvernig var vistin í ríki hans?
„Ég skal segja þér dæmi. Það voru rimlar fyrir
útidyrunum á öllum húsum. Þegar við fórum út á
kvöldin þurfti maður að stinga höndunum út á
milli rimlanna og klappa. Þá kom karl sem kall-
aður var sereno (næturvörður) og opnaði fyrir
manni. Maður gaf honum einn peseta og hann
skráði í bók að klukkan þetta og þetta hafi þessi
maður farið út úr þessu húsi. Þegar maður kom
heim um nóttina þurfti aftur að klappa og þá kom
karlinn og skráði hvenær maður kom heim svo
hleypti hann manni inn. Allt var þetta sent til
leyniþjónustu Francos, sem hefur haft mikið að
gera við lesturinn.“
Jóhann Már segir að þeir félagarnir hafi farið
létt með að lifa af hýrunni sem þeir höfðu unnið
sér inn um sumarið. Þeir hafi fengið gjaldeyris-
yfirfærslu upp á 1.500 kr. á mánuði og þær lögðu
sig á 3.500 peseta. Það voru fimmföld mán-
aðarlaun verkamanns á Spáni og dugði slíkum til
framfærslu 5–6 manna fjölskyldu.
„Við lifðum eins og greifar, ég hef aldrei á æv-
inni lifað jafnríkmannlega og þá. Einhvern veg-
inn tókst manni samt að eyða þessu, þótt maður
væri ekki að kaupa sér mikið.“
Spánn opnaði nýja vídd
Jóhann Már segir ekki ofsagt að dvölin á Spáni
hafi opnað sér nýjan heim. „Við að fara til Spánar
opnaðist ný vídd í huganum sem maður hafði ekki
áður. Mér finnst þessi vídd hafa svolítið litað líf
mitt.“
Hvernig þá?
„Hún opnaði til dæmis augu mín fyrir skáld-
skap og málaralist miklu betur en áður. Spænsk-
an er fallegt mál og ljóðrænt og þeir hafa átt
marga af bestu listmálurum veraldar. Þarna
kynnst ég svolítið skáldskap Federico García
Lorca og fór á listasafnið Prado á hverjum
sunnudegi til að skoða málverk, einkum Goya.
Maður fór til Spánar fullur af fordómum en þessi
dvöl opnaði augu mín fyrir því betur en áður að
„hjörtum mannanna svipar saman í Súdan og
Grímsnesinu“. Þetta hefur orðið mér til góðs síð-
ar á lífsleiðinni.“
Jóhann Már segist svolítið hafa orðið hugsi um
hvort það væri rétt að eyða tímanum svona.
Hvers vegna hann færi ekki beint í háskólanám
og flýtti sér að verða eitthvað eins og flestir aðr-
ir?
„Þegar ég lít til baka tel ég það hafa verið mik-
ið gæfuspor að fara til Spánar. Þetta var hreint
ævintýri, alveg dásamlegt. Þarna fékk maður
tóm til að hugsa um lífið og tilveruna og lifa næst-
um alveg áhyggjulausu lífi. Ég var kannski ári á
eftir mínum jafnöldrum sem verkfræðingur, en
ég sá ekkert eftir því. Þegar ég síðar fór að starfa
sem verkfræðingur held ég að menn hafi fundið
að ég var ekki alveg rígbundinn við verkfræðina
eina. Mér finnst verkfræðin að sumu leyti vera
listgrein og ég nálgaðist hana dálítið þannig.“
Í apríl yfirgáfu félagarnir Spán og héldu heim
á leið. Jóhann Már og Magnús Karl fóru í gegn-
um Mónakó til Ítalíu. Þá var leikkonan Grace
Kelly að giftast furstanum og sáu þeir hátíð-
arhöldin út um lestargluggann. Frá Ítalíu tóku
þeir Austurlandahraðlestina og fóru í gegnum
Zagreb í Króatíu, þaðan lá leiðin upp Júgóslavíu
til Austurríkis og Þýskalands. „Í Þýskalandi
heimsótti ég kunningja sem höfðu farið í alvöru-
nám, verkfræði í Karlsruhe, og átti þar góðar
stundir áður en ég kom heim fullsaddur af
bóhemlífinu.“
Úr Búrfelli í Landsvirkjun
Jóhann Már las fyrrihluta verkfræðinnar við
Háskóla Íslands og fór síðan til Kaupmannahafn-
ar þar sem hann lauk prófi 1962. Að námi loknu
vann hann í Danmörku eitt ár, kom svo heim og
var í tæpt ár hjá Hafna- og vitamálaskrifstofunni.
Þá skall á mikið verkfall verkfræðinga og nokkrir
félagar á Vitamálaskrifstofunni fóru að vinna
sjálfstætt og stofnuðu upp úr því verkfræðistof-
una Hönnun. Jóhann Már var að vinna hjá Hönn-
un þegar hann las í blöðunum að til stæði að
virkja Þjórsá við Búrfell.
„Ég varð mjög hrifinn af því. Ég var svo hepp-
inn að hafa fengið sumarvinnu á mennta-
skólaárunum sem mælingmaður hjá Raforku-
málaskrifstofunni. Á hennar vegum voru
stundaðar mælingar á mögulegum virkj-
unarstöðum þar sem reynt var að finna út hvar
væri hagkvæmt að virkja. Þarna kynntist ég
landinu sem aldrei fyrr. Fyrsta sumarið í mæl-
ingum dvaldi ég á Glámuöræfum en þeim leið-
angri stjórnaði Loftur Þorsteinsson, verkfræð-
ingur á Raforkumálaskrifstofunni, af mikilli
röggsemi. Næsta sumar vann ég í mælingum við
Laxárvatn í Húnaþingi og við Fjarðará í Seyð-
isfirði undir stjórn Sigurðar Björnssonar, verk-
fræðings, sem var eldklár og einstakt ljúfmenni,
þá tóku við mælingasumur uppi á Sprengisandi
og við Jökulsá á Fjöllum og á Kili. Þessum mæl-
ingum stjórnaði Steingrímur Pálsson, deild-
arstjóri á Raforkumálaskrifstofunni, af mikilli
þekkingu og þrautseigju. Hann var ekki alltaf
blíður á manninn en allir fundu að hann var
hörkugóður stjórnandi þegar allt kom til alls og
kunni þar að auki utanað bestu kvæði Jóns
Helgasonar, prófessors og forstöðumanns Árna-
stofnunar í Kaupmannahöfn. Fór hann stundum
með þetta fyrir okkur mælingablækurnar sem
varð til þess að ég gerðist einlægur aðdáandi
ljóða Jóns þó síðar yrði. Á þessum árum bjó mað-
ur uppi á Sprengisandi í mikilli einangrun heilu
sumrin, árnar óbrúaðar og erfitt að komast um.
Nú er þetta gjörbreytt og allir Íslendingar geta
nú ferðast um þetta svæði á fjölskyldubílunum
sínum og notið hálendisins.“
Áhuginn sem kviknaði við mælingarnar varð
til þess að Jóhann Már tók vatnsaflsvirkjanir
sem sérfag í verkfræðináminu í Danmörku.
Hann segist hafa hrifist mjög af þeim hug-
myndum að virkja Þjórsá við Búrfell og að koma
upp álveri og stóriðju í tengslum við virkjunina.
Vildi hann taka virkan þátt í því ævintýri.
Þegar virkjanaframkvæmdir fóru af stað við
Búrfell fór Jóhann Már að vinna hjá bandaríska
verkfræðifyrirtækinu Harza Engineering Co.
Int. sem eftirlitsverkfræðingur hjá staðarverk-
fræðingi Harza sem hannaði virkjunina.
„Harza er með höfuðstöðvar í Chicago og er
eitt af virtustu verkfræðifyrirtækjum í þessum
„raforkubransa“ í heiminum. Það hefur verið við-
loðandi okkur síðan. Ég vann í eftirlitinu í Búr-
felli í fjögur ár og bjó þar með fjölskyldu minni
frá 1966 til 1970. Gísli elsti sonur okkar gekk í
Ásaskóla í Gnúpverjahreppi.“
Eftir að smíði Búrfellsvirkjunar lauk segir Jó-
hann Már að Landsvirkjun hafi falast eftir hon-
um til starfa. Hann þekktist boðið og var ráðinn
fyrst sem deildarverkfræðingur, varð síðar að-
stoðaryfirverkfræðingur, svo yfirverkfræðingur
og 1983 tók hann við starfi aðstoðarforstjóra af
Halldóri Jónatanssyni sem þá var ráðinn for-
stjóri.
„Á árunum 1965–1983 stjórnaði Landsvirkjun
ágætur maður og mikill mannþekkjari, Eiríkur
Briem. Hann var eldklár verkfræðingur. Í stjórn
Landsvirkjunar sátu miklir öðlingsmenn og klár-
ir, að öðrum ólöstuðum má fremstan telja Jó-
hannes Nordal. Hann hafði mest áhrif og stjórn-
aði fyrirtækinu meira og minna í samráði við
Eirík. Eftir Eirík stjórnaði Halldór fyrirtækinu
af mikilli röggsemi frá 1983 til loka ársins 1998.
Þá tók núverandi forstjóri Friðrik Sophusson við
og hefur sannarlega sýnt það og sannað að fyr-
irtækið er í hinum allra bestu höndum.
Mér finnst ég hafa notið þeirrar gæfu að fá að
vinna af hugsjón við að breyta náttúrugæðum
landsins í efnahagsleg gæði fyrir þjóðina. Við
hugsuðum alltaf um hvað væri þjóðhagslega hag-
kvæmt og þetta er búið að vera alveg ótrúlegt
ævintýri.“
Eftir Búrfellsvirkjun, var ráðist í gerð Sig-
ölduvirkjunar, síðan kom Hrauneyjarfoss-
virkjun, þá Blönduvirkjun, Kvíslaveita, Sult-
artangavirkjun og nú síðast Vatnsfellsvirkjun.
„Þjóðin á nú raforkukerfi sem jafnast á við það
besta sem annars staðar gerist,“ segir Jóhann
Már. „Auk þess er kominn atvinnuvegur sem áð-
ur var ekki til, stóriðjan. Að mínu viti hefur ís-
lenska þjóðin það svo gott í dag sem raun ber
vitni – fjórða ríkasta þjóðin í heimi miðað við
mannfjölda – vegna þess að við höfðum nýtt
þessi gæði okkur til hagsbóta.“
Breytt umræða um náttúruvernd
Jóhann Már segir að náttúruverndarmál hafi
lengi verið í brennidepli varðandi virkj-
anaframkvæmdir, til dæmis þegar ráðist var í
gerð Kvíslaveitu. Honum finnst umræðan um
náttúruverndarmál mikið hafa breyst síðan þá.
„Náttúruverndarmálin voru ekki höndluð á
sama hátt þá og gert er í dag. Á þessum tíma var
Náttúruverndarráð samsett af fólki sem hafði
áhuga á náttúruvernd en var jafnframt prakt-
ískt. Menn gátu talað saman og náð málamiðlun.
Ég man að þegar ég kom til Landsvirkjunar var
aðalmálið að sökkva Þjórsárverum og gera þar
stóra virkjun. Hugmyndin var að fara í þetta
næst á eftir Búrfellsvirkjun. Þetta voru mikil
plön og talið að þetta væri það hagkvæmasta og
besta sem hægt væri að gera. Deilurnar um
þessa framkvæmd urðu mjög háværar, en þá
gátu menn sest niður og rætt málin. Ég lenti
meðal annars í að tala við Náttúruverndarráð og
Virkjanir
eru gull-
námur
Starfsferill Jóhanns Más Maríussonar hefur snúist um
vatnsorku, allt frá menntaskólaárunum þegar hann vann
við mælingar á sumrin fyrir Raforkumálastofu og þar til fyrir
skömmu að hann lét af starfi aðstoðarforstjóra Landsvirkjunar.
Guðni Einarsson ræddi við Jóhann Má um bóhemlíf á Spáni
Francos, virkjanir, velferð, náttúruvernd og ljóðlist.
Morgunblaðið/Jim Smart
„Flest ljóða minna hafa orðið til fyrir innblástur, en ég les mikið ljóð, hef gaman af þeim og hrífst mjög af
ljóðlist,“ segir Jóhann Már Maríusson verkfræðingur.