Morgunblaðið - 26.01.2003, Page 9

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 2003 B 9
naut þess að hafa verið í Þjórsárverum og kynnst
svæðinu vel. Mér fannst að það yrði mikill skaði
ef þau færu undir vatn, þetta fallega svæði. Það
vildi svo vel til að ágætur maður hjá Orkustofn-
un, Haukur Tómasson, kom með þá hugmynd að
veita upptakakvíslum Þjórsár yfir í Þórisvatn,
ásamt þverám á austurbakkanum. Þessi hug-
mynd var kölluð Kvíslaveita. Við ræddum þetta
við Náttúruverndarráð og það endaði með að
þessi tilhögun varð ofan á. Öll áform um að
sökkva Þjórsárverum voru lögð á hilluna. Síðan
var gengið til samninga við Náttúruverndarráð
um að friðlýsa svæðið sem tæki til Þjórsárvera. Í
friðlýsingunni var ákvæði um að gera mætti lón
fyrir neðan verin sem teygði anga sína upp eftir
ánni og inn í þau að einhverju leyti. Yfirborð
lónsins átti að vera í 581 metra hæð yfir sjáv-
armáli. Menn voru á því að í friðlýsingunni kæmi
ákvæði um að þetta mætti gera, enda sýndu
rannsóknir að þetta mundi ekki valda óhæfileg-
um náttúruspjöllum á verunum.“
Jóhann Már segir að Landsvirkjun hafi sett í
gang rannsóknaráætlun sem stóð allt frá árinu
1981 og þar til nú. „Ég efast um að nokkuð svæði
á landinu hafi verið rannsakað jafn rækilega og
þetta. Nú vita allir að það eru deilur um Þjórs-
árver og Norðlingaölduveitu. Við hjá Lands-
virkjun höfum talið okkur vinna eftir sam-
komulaginu sem gert var. Hins vegar er komin
upp andstaða nokkurra aðila við Norð-
lingaölduveitu sem er svo hatrömm að engin
málefnaleg rök virðast komast að. Það er hryggi-
legt til þess að vita að í svona máli skuli ekki vera
hægt að ná neinni málamiðlun við þá sem harðast
berjast á móti, því hér er hagur alls þorra lands-
manna í húfi. Á sínum tíma var Kvíslaveita mála-
miðlun. Við hjá Landsvirkjun höfum alltaf verið í
því að reyna að finna þá fleti á málunum sem
menn gætu sameinast um. Það næðu ekki allir
sínu ítrasta fram, en menn næðu skynsamlegri
málamiðlun.“
Jóhann segir að upphaflega ætlunin með
Norðlingaöldustíflu hafi verið að virkja Þjórsá
niður fyrir Gljúfurleitarfoss. Síðan hafi menn séð
að það var mun hagkvæmara að leiða vatnið í
Þórisvatn og senda það í gegnum allar þær virkj-
anir sem byggðar hafa verið þar fyrir neðan.
„Með því móti fæst meiri vatnsmiðlun og í
þessum virkjunum, sem meðal annars keyra inn
á hinn almenna markað þar sem aflþörfin sveifl-
ast milli sumars og veturs, fást meiri afköst úr
hverri virkjun. Virkjanir eru alltaf byggðar með
ákveðna umframaflgetu, þess vegna er hægt að
nýta þetta vatn, án þess að gera nokkuð annað,
og fá þannig meiri afköst út úr virkjunum sem
fyrir eru. Norðlingaölduveita er langódýrasta
virkjun, ef svo má að orði komast, sem við eigum
völ á í dag. Ef ekki verður af henni held ég að
þjóðin missi af miklum ávinningi.“
Engin eftirsjá
Þú naust þeirra forréttinda að fá að kynnast
hálendi Íslands þegar það var sannarlega nær
ósnortið. Fannst þú einhvern tíma til trega þegar
þið fóruð að breyta þessu landsvæði í þágu virkj-
ana?
„Nei,“ segir Jóhann Már með áherslu. „Ég
fyllist ánægju yfir því hvað þetta hefur tekist vel.
Hugsaðu þér að það er kominn malbikaður vegur
að Vatnsfelli! Við vorum sólarhring að komast
þangað í gamla daga og börðumst yfir Tungná,
beljandi fljótið, á tíu hjóla trukkum. Nú rennir þú
þetta á innan við þremur tímum. Hágöngumiðlun
er byggð á svörtum aursöndum. Nú er komið
þarna þetta fallega stöðuvatn og þegar maður
sér Vatnajökul spegla sig í því í fallegu veðri þá
fellur maður í stafi og sér hvað er mikil prýði að
þessu! Ég er mjög ánægður með það sem hefur
verið gert í þessum málum og tel að það hafi allt
verið gert með mjög mikilli aðgát og fyrirhyggju.
Það er leitt ef menn stoppa góð verkefni, bara
vegna óútskýranlegra tilfinninga. Þegar velsæld
og hagsæld þjóðarinnar er í húfi finnst mér að
menn megi ekki láta tilfinningarnar stjórna sér.
Landsvirkjun hefur alltaf verið tilbúin til að
ræða málin. Gott dæmi er Norðlingaölduveita. Í
friðlýsingunni var talað um 581 metra hæð yfir
sjávarmáli (mys). Menn gátu ekki sæst á það og
það var farið alla leið niður í 575 mys. Skipulags-
stofnun telur jafnvel betra frá náttúruvernd-
arsjónarmiði að fara í 578 mys, sem líka er betra
fyrir virkjunaraðilann. Við höfum verið að
sveigja okkur og beygja til að ná samkomulagi.
En árangurinn er sá að það er risið upp og menn
bara hrópa: Þetta má alls ekki gera, það má ekki
eyðileggja Þjórsárverin. En þetta er ekki rétt,
það er ekki verið að búa til þetta lón í Þjórsár-
verum. Náttúruverndarráð skilgreindi hvað væri
Þjórsárver og dró um þetta verðmæta land hring
á landakorti. En af því að það passar ekki þeim
sem eru harðastir á móti Norðlingaölduvirkjun
segja þeir: Þetta er ekki rétt. Þjórsárver ná
langtum neðar og út um allt!“
Jóhann segist standa ráðþrota gagnvart því
hvernig hægt sé að ná sátt í svona stöðu. Hann
segir Landsvirkjun hafa alltaf verið fúsa til við-
ræðna um málamiðlun, að svo miklu leyti sem í
hennar valdi stendur. „En við viljum ekki gefa
það eftir að besti virkjanakostur landsins hverfi
út um gluggann án gildrar ástæðu! Þá værum við
að svíkjast undan okkar hlutverki.“
Fyrstu þrjár vélar Búrfellsvirkjunar voru
gangsettar árið 1970, síðar var bætt við þremur
vélum. „Það var þyrlað upp miklu fárviðri um að
þarna myndi allt stöðvast af ís og krapi. Það var
mjög erfið umræða,“ segir Jóhann Már. „Þá voru
menn mikið á móti álverinu í Straumsvík og
töldu sumir að það væri næstum því landráð að
leyfa útlendingum að fjárfesta í slíku hér á landi.
Ég þekki ekki marga í dag sem hallmæla ál-
verinu í Straumsvík. Hafnarfjörður getur hrósað
happi yfir að þetta skyldi verða að veruleika.
Bæjarfélagið hefur blómstrað og það má að
verulegu leyti þakka álverinu í Straumsvík.
Þessar raddir eru allar hljóðnaðar. Eins verður
með álverið í Reyðarfirði ef það kemst upp. Þá
hljóðna allar raddir og menn sjá að það verður
þjóðinni til gæfu. Það hefur mín reynsla að
minnsta kosti sagt mér. Menn reyndu lengi að
reikna út að það væri tap á álverinu í Straums-
vík. Það tókst aldrei að sanna það. Nú er Búr-
fellsvirkjun búin að borga sig og malar gull fyrir
þjóðarbúið.“
Hvað má reikna með að virkjun á borð við
Búrfellsvirkjun endist lengi?
„Virkjunin er 32 ára gömul og á eftir að endast
í 50 ár í viðbót að minnsta kosti. Þessum virkj-
unum er vel haldið við, þær eru alltaf eins og nýj-
ar! Auðvitað er rekstrarkostnaður í því fólginn,
en hann er tiltölulega lítill. Við erum til dæmis
búnir að skipta um túrbínur í Búrfelli og með
nýjustu tækni var hægt að auka aflið úr 210 MW
í 270 til 280 MW. Tæknin er alltaf að aukast og
við fengum þessi 60 til 70 MW aukalega fyrir
mjög lágt verð. Steypumannvirkin eru eins og
þau hefðu verið byggð í gær, enda var mjög mik-
ið vandað til steypunnar. Það má segja að með
Búrfellsvirkjun hafi verið byrjað að hugsa um
steypugæði fyrir alvöru hér á landi. Amerík-
anarnir komu með vísindin í steypumálin hjá
okkur. Á tímabili þurfti að sækja sand í steypuna
suður á Reykjanes. Þessum hörðu kröfum hefur
verið fylgt við virkjanagerð síðan. Jarðstíflur
endast von úr viti. Það eina sem raunverulega
úreldist er búnaðurinn, honum er hægt að skipta
út eins og dæmin sanna.“
Jóhann nefnir að búið sé að endurnýja Sogs-
stöðvar. Þegar ráðist var í þá endurnýjun voru
stöðvarnar búnar að borga sig fyrir löngu. „Það
má segja að við höfum fengið fyrir lítið fé alveg
nýjar virkjanir í Soginu, Steingrímsstöð, Ljósa-
foss og Írafoss. Þessar virkjanir eru 90 MW og
kostaði endurnýjunin ekki nema um þrjá millj-
arða, sem er brot af því sem myndi að kosta að
reisa þær nýjar í dag. Vatnsaflsvirkjanir eru
hreinustu gullnámur. Þær eru erfiðar í fjár-
magnsþörf í upphafi en rekstrarkostnaður er af-
ar lítill. Þegar búið er að greiða stofnkostnað
virkjunar verður hún hreinasta gullnáma – ekk-
ert annað! Þar að auki má nefna að í vatnsafls-
virkjunum er verið að nýta sólarorkuna og búa til
rafmagn á mengunarlausan hátt, sem er ekki lít-
ils virði í heimi sem berst við sívaxandi mengun.“
Landsvirkjun hefur efnast vel
Hefur þá Landsvirkjun ekki hagnast mikið í
áranna rás?
„Það hefur ekki verið gerður stóriðjusamn-
ingur svo að ekki komi sú gagnrýni að við töpum
á honum. Maður spyr sjálfan sig hvers vegna
Landsvirkjun sé svo öflugt fyrirtæki, sem raun
ber vitni, ef við værum búnir að tapa árum sam-
an. Fyrirtækið er með fjörutíu milljarða í eigin
fé! Það virðist erfitt að fá menn til að trúa þessu.
Auðvitað eru skuldir, en samt sem áður hefur
fyrirtækið safnað þessu eigin fé.“
Þú sérð verðmæti í því að virkja, en aðrir í að
virkja ekki. Hefur verið tekið með í dæmið
hverju er fórnað fyrir virkjanir?
„Hvernig ætlar þú að bera það saman? Ég get
reiknað út hvað hægt er að hagnast á svona fyr-
irtæki. En þú kemur og segir: Þetta land er
miklu meira virði. Þá spyr ég: Hvað er til marks
um það? Þá verður fátt um svör, því þú getur
ekki reiknað það út. Þú ert þarna með áþreif-
anlegar staðreyndir á móti tilfinningum. Það er
auðvitað hárrétt að land getur verið verðmætt í
sjálfu sér, en getur þú sýnt fram á að þjóðin fái
meira fyrir sinn snúð með því að gera ekki neitt
við landið?“
Eru að þínu mati einhverjir hagkvæmir virkj-
anakostir í landinu, sem þér finnst ekki koma til
greina að nýta vegna þess að í þeim er fólgið
meiri verðmæti en aðeins hin virkjanlegu?
„Gullfoss er gott dæmi um það. Ég er alveg
tilbúinn að segja fyrir mína parta að mér myndi
ekki detta í hug að stinga upp á því að virkja
Gullfoss. En það er ekki þar með sagt að framtíð-
arkynslóðir geti ekki hugsað sér það. Niagara-
fossar á landamærum Kanada og Bandaríkjanna
eru gott dæmi. Þeir eru virkjaðir, en það sér ekki
nokkur maður. Ég hef komið þar ofan í stöðv-
arhúsið og margir fara og skoða virkjunina og
hún þykir mjög merkileg. Það er hægt að búa svo
um hnútana að menn sjái þetta ekki, en bara það
að vita að það sé búið að hreyfa við náttúruöfl-
unum á einhverjum stað gerir suma mjög
óánægða. Ég sé enga ástæðu til að virkja nú á
stöðum sem vitað er fyrir víst að mikill meirihluti
þjóðarinnar muni ekki samþykkja eins og nú
standa sakir. Við skulum bara bíða með það
þangað til komandi kynslóðir taka um það
ákvörðun.“
Þú nefnir að það hafi orðið viðhorfsbreyting til
virkjana að undanförnu. Er tilfinning þín sú að
það verði æ erfiðara að ráðast í nýjar virkj-
anaframkvæmdir vegna andstöðu?
„Ef miðað er við minn starfsferil þá hefur
þyngst undir fæti alveg stöðugt. En ég er bjart-
sýnn á að þetta eigi eftir að breytast.“
Innblástur í erli dagsins
Þú segir að Spánn hafi breytt þér, gert þig víð-
sýnni og opnað augu þín, meðal annars fyrir ljóð-
list. Þú hefur sjálfur fengist við ljóðagerð og birt
eftir þig ljóð. Er þetta tómstundaiðja, eða færðu
innblástur í erli dagsins?
„Flest ljóða minna hafa orðið til fyrir inn-
blástur, en ég les mikið ljóð, hef gaman af þeim
og hrífst mjög af ljóðlist. Ég á uppáhaldsskáld
eins og Stein Steinarr og Jón Helgason. Einn
góður vinur minn í stjórn Landsvirkjunar, Árni
Grétar Finnsson, hefur verið að yrkja mörg
mjög snjöll ljóð.“
Nýlega rifjaðist upp fyrir Jóhanni Má með
sérstökum hætti eftirfarandi erindi í Árnasafni
eftir Jón Helgason:
Senn er þess von að úr sessinum mínum ég víki,
senn skal mér stefnt inn í skugganna fjölmenna ríki,
spyrji þá einhver hvar athafna minna sér staði,
er það í fáeinum línum á gulnuðu blaði.
„Ég var að líta á ljóð sem ég birti í Lesbók
Morgunblaðsins fyrir rúmu ári. Ég klippti það út
og setti á borðið mitt. Svo fann ég það um daginn
og þá var það orðið heiðgult.“
Jóhann Már segist hafa snemma farið að kasta
fram tækifærisvísum. Svo hefur hann haft hjá
sér kompur til að skrifa í þegar honum hefur
dottið eitthvað í hug. Hann segir ljóðagerð sína
mest til gamans og afköstin ekki mikil.
„Safnið er mjög rýrt. Ég er nú að taka upp
gömul plögg og finn þar ljóð. Stundum ef mér
hefur dottið eitthvað í hug hef ég sett það á blað.
Nú fer ég í gegnum það aftur.“
Er von á ljóðabók frá þér?
„Það leyfi ég mér að efast um, en maður veit
aldrei.“
Óttast ekki iðjuleysi
Jóhann Már óttast ekki iðjuleysi þótt hann láti
af annasömu starfi hjá Landsvirkjun. Hann fer
daglega í Laugardalslaugina og tekur þátt í líf-
legum samræðum í potti númer eitt. Svo er hann
forseti Rotary-klúbbsins Reykjavík Austurbær
fram í júlí á næsta ári. Hann segir ekkert ákveðið
við hvað hann ætlar að sýsla á skrifstofunni sinni
nýju, sem hann leigir af KOM í Borgartúni 20.
„Það getur vel verið að það reki eitthvað á mínar
fjörur. Ég gæti hjálpað mönnum með ýmislegt,
þótt ég nenni ekki að fara að reikna mikið. Ég
get hjálpað þeim að skilgreina hlutina, en ég er
ekkert æstur í of mikla vinnu. Ætla að vera alveg
laus við allar áhyggjur. “
Jóhann Már telur sig hafa verið afskaplega
heppinn með samstarfsmenn hjá Landsvirkjun.
Hann hefur unnið með þremur forstjórum, Ei-
ríki Briem, Halldóri Jónatanssyni og Friðriki
Sophussyni. Jóhann Már ber þeim öllum vel sög-
una, segir þá ólíka menn á margan hátt. Þótt
formlega hafi Jóhann Már látið af störfum er
hann enn með verkefni fyrir Landsvirkjun. Sam-
kvæmt reglum Landsvirkjunar varð hann að
hætta þegar hann varð 67 ára og er sáttur við
það. Það væri rétt að draga sig í hlé nú meðal
annars vegna þess að tímarnir eru svo breyttir.
„Ég hlakka bara til að fylgjast með. Mér þætti
ekkert gaman að standa í framlínunni nú og ríf-
ast við þessa virkjunarandstæðinga. Ég bara
kann það ekki; kann ekki leikreglurnar lengur.
Hér áður fyrr var hægt að tala saman, en ég sé
ekki að það sé hægt í dag. Það er bara stál í stál.
Ég veit ekki hvar það endar. Sem betur fer hefur
skynsemin hingað til oftast fengið að ráða að lok-
um. Menn reyna að draga úr tilfinningahitanum
og horfa raunsætt á hlutina.“
Það leynir sér ekki, Jóhann Már, að starfið
hefur verið þér meira en bara vinna.
„Maður lifði og hrærðist í þessu og var í þessu
af hugsjón. Það finnst mér þegar ég lít til baka.
Ég er mjög þakklátur fyrir að hafa fengið að
taka þátt í þessu ævintýri.“
Viltu ekki enda þetta samtal með einu ljóði eft-
ir þig?
„Ja, það má nú segja að það sé farið að hausta
hjá mér og ef til vill væri því viðeigandi að enda á
ljóði sem ég orti um haustið og hljóðar þannig:
Haustið
Haustið kom til mín í morgun
eins og óvæntur gestur
nýkominn úr langferð
það kyssti mig skarplétt á kinnina
um leið og ég gekk út úr húsinu
og sá björkina í garði nágrannans
depla til mín gulu auga.“
Magnús Karl Pétursson, Bvstamante og Jóhann Már Maríusson fyrir framan víngerðarhús
Bvstamantes í Jerez de la Frontera. Fyrirtækið seldi koníak til Íslands og var það eina viðskiptalandið
utan Spánar. Íslendingunum var tekið eins og þjóðhöfðingjum þegar þeir komu í heimsókn.
Ljósmynd/Magnús Karl Pétursson
Fiskimenn greiða úr netunum í fjörunni í Pedregalejo og konurnar bíða eftir aflanum. Fiskimannaþorpið
er nú orðið hverfi í Málagaborg.
Á menntaskólaárunum starfaði Jóhann Már á
sumrin sem mælingamaður og kynntist ósnortnu
hálendinu af eigin raun.
gudni@mbl.is