Morgunblaðið - 26.01.2003, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 2003 D 15
FORNSÖGUR okkar Íslend-inga greina frá mörgumsögulegum ferðalögum lands-manna innan lands og utan á
tímum landnáms og þjóðveldis.
Margur lesandi fornsagna hefur í
huganum fetað í fótspor þessara
gömlu kappa, sem lýst er í ritunum. Á
okkar dögum er orðið hægt um vik að
þræða margar þessar slóðir á
skömmum tíma með nútíma ferða-
tækni.
Við teljum okkur í dag vera mikla
ferðaþjóð. Margir eyða sumarleyfi í
sólböðum suður á Spáni eða Kanarí-
eyjum og spila golf í Flórída. Það fer
nokkur tími af starfsævinni í utan-
landsferðir, þótt í dag sé fljótlegt að
skreppa á milli staða. Forfeður okkar
fyrir rúmum þúsund árum hikuðu
heldur ekkert við að bregða sér í sigl-
ingar. Talsverður tími fór í það að
vera „túristi“ á þeim dögum ekki síð-
ur en nú.
Ein er tegund ferða-
mennsku, sú að leita róta
sinna eða upprunastaðar
forfeðranna. Önnur er sú
að leita þeirra leiða, sem
þeir hafa ferðast um.
Mörg undanfarin ár
hefur cand. mag. Jón
Böðvarsson sagnfræð-
ingur verið ötull við að
endurvekja áhuga manna á forn-
sögunum og Sturlungu, en hann
hefur einnig skipulagt ferðir á
sögustaði. Á síðastliðnu sumri
fór hann ásamt Magnúsi Jóns-
syni sögufróðum ferðagarpi
með hóp manna, til að kanna
slóðir, sem víkingar fóru frá
Svíþjóð um rússnesku árn-
ar. Með því að sigla skip-
um sínum eftir fljótunum
komust víkingar jafnvel
suður til Svartahafs og
alla leið til Miklagarðs.
Við Sigrún fórum
síðla sumars með þrjátíu
manna hópi í þannig austur-
víking, ferð sem Jón hafði
skipulagt. Fararstjóri var
Magnús Jónsson, sögufróður
ferðagarpur, en margir leið-
sögumenn voru til aðstoðar á
heimaslóðum sínum, og gáfu
nánari lýsingu á einstökum
svæðum.
Konungssetur Uppsala
Haldið var um Sví-
þjóð, yfir til Finnlands
og Rússlands og allt
suður í Hólmgarð. Við
reyndum að setja okkur í spor for-
feðra okkar, sem fóru svipaða leið
fyrir rúmum þúsund árum.
Á áfangastað okkar í Svíþjóð héld-
um við á fornar slóðir Ynglinga og
komum til gömlu Uppsala, sem var
konungssetur til forna. Þar mátti
reyna, með aðstoð Þórhalls Þráins-
sonar fornleifafræðings, að lesa á
gamla rúnasteina, sem reistir voru
yfir fallna kappa og kanna forna graf-
hauga, sem kenndir hafa verið við Óð-
in, Þór og Frey. Þarna vorum við á
slóðum Ása og dvöldumst í sölum Óð-
ins, þar sem kneyfuð var mungát úr
útskornum, silfurbrydduðum horn-
um. Einnig þáðum við aðrar veitingar
í Sigtúnum, þar sem Óðinn réð ríkj-
um.
Liðið sigldi síðan að Bjarkey í Leg-
inum, en þar var fyrr á öldum einn
helsti verslunarstaður Norðurlanda
og hefur við uppgröft fundist mikið af
gripum, sem þar hafa gengið kaupum
og sölum fyrr á öldum. Enn í dag er
þarna mikið um skipa-
ferðir, og sækist fólk eftir að
skoða þar forna muni og kaupa eft-
irlíkingar þeirra í söluskálum.
Siglt var frá Stokkhólmi til Hels-
ingfors með viðkomu á Álandseyjum
og síðan leitað suður til Pétursborgar
í Rússlandi. Ber þar margt fyrir sjón-
ir ferðalangs, svo sem fornar hallir og
listasöfn Rússakeisara, en þar er
gnægð fágætra listmuna úr víðri ver-
öld. Minna fer fyrir norrænum forn-
gripum. Í Vetrarhöllinni eða Einsetr-
inu, eins og sú glæsibygging er einnig
nefnd, eru samt varðveittir ýmsir
munir frá tímum víkinga, svo sem
rúnakefli og brjóstnælur áþekkar
þeim, sem fundist hafa hér á landi.
Um svæðið sigldu forfeður okkar eft-
ir fljótinu Neva út á Ladogavatn. Var
því vel til fallið hjá fararstjórum að
fylgja okkur um borð í fljótabát til
siglingar upp ána á meðan við brögð-
uðum á kræsingum úr Garðaríki.
Þegar komið var að Ladogavatni
var að hætti víkinga ráðist til upp-
göngu í Aldeigjuborg (Staraja Lad-
oga). Þarna er mikið virki við ána
Volkhov, er kemur sunnan úr landi og
rennur í Ladogavatn. Stóð virkið um
12 km frá vatninu á vestari bakka ár-
innar.
Úr virki þessu mátti hafa vörslu á
allri umferð um fljótið. Þarna hafa við
uppgröft fundist margir munir frá
víkingatímum. Fornleifarannsóknum
hefur lengst af stjórnað maður að
nafni dr. Anatolí Kirpitsjnikoff. Höfð-
um við hlýtt á erindi hans um rann-
sóknir þessar, og gátum nú í fram-
haldi af því séð þarna í safni ýmsa
muni, sem voru frá tímum víkinga á
árunum 800 til 1000 e. Kr. Þarna í
landinu Rús réðu norrænir höfðingj-
ar ríkjum, fyrst Hrærekur (Rúrik) og
síðar eftirmaður hans Helgi (Oleg).
Lét sá síðari byggja upp virkið, til
þess að verja landið fyrir frekari inn-
rás úr norðri. Þarna er haugur mikill,
sem jafnvel er talið, að gerður hafi
verið yfir Helga jarl.
Frá Aldeigjuborg var síðan haldið
upp með Volkhov-ánni til suðurs, þar
til komið var í Hólmgarð (Novgorod).
Þessi staður var fyrrum mikilvægur
áfangastaður á siglingaleið um fljótið.
Er hann byggður við ána rétt þar sem
hún rennur úr Ilmen-vatni. Hrærek-
ur gerði bæinn að aðalstöðvum sín-
um, og var borgin lengi höfuðborg
Rússlands. Helgi eftirmaður hans sat
einnig í Hólmgarði, en hann herjaði
því næst í suðurveg og lagði Kænu-
garð (Kiev) undir sig. Sameinaði
hann með því suður- og norðurhluta
Rús-héraðanna og gerði úr því víð-
lent ríki, sem seinna nefndist Garða-
ríki. Var Helgi þá einnig furstinn af
Kænugarði samkvæmt Nestorkrón-
íku, sem er frásögn munksins Nest-
ors frá Hellisklaustri í Kænugarði í
upphafi 12. aldar.
Jarizleifur Valdimarsson
Nokkru fyrir sunnan Hólmgarð
eru Valdeíhæðir, en þaðan falla ár
bæði til norðurs og suðurs. Þurftu
farmenn þar að draga báta sína á
milli vatnakerfa. Var með því móti
unnt að komast frá Volkhov yfir í
Volgu og þaðan suður í Kaspíahaf eða
um Dnépur framhjá Kænugarði allt
til Svartahafs og út í Miðjarðarhaf.
Við fundum þessa dæmigerðu ang-
an af árvatninu, þegar við sigldum á
fljótabátnum upp eftir ánni að Ilmen-
vatni og gátum sett okkur í spor vík-
inga, sem seldu þarna vörur sínar,
vaðmál, skinn og rostungstennur í
skiptum fyrir silfur og austurlenskan
varning.
Við létum okkur samt nægja að
staldra við í Hólmgarði og skoða þar
fornminjar, listaverk og skrauthýsi.
Einn afkomandi Helga jarls var Jar-
izleifur Valdimarsson, sem var fædd-
ur 980. Gerðist hann merkur höfðingi
Garðaríkis, stofnaði klaustur, kom á
helgihaldi, lögum og skipulagði
menntun þjóðarinnar. Var hann
nefndur hinn vitri. Jarizleifur átti
mikil samskipti við norræna kónga og
höfðingja í Evrópu. Hann kvæntist
Ingigerði, dóttur Ólafs Eiríkssonar
skattkonungs hins sænska, en dóttur
sína Ellisif gifti hann Haraldi harð-
ráða Noregskonungi. Haraldur kon-
ungur var langafi Þóru Magnúsdótt-
ur berfætts, sem var móðir Jóns
Loftssonar í Odda, og getum við,
margir Íslendingar, því rakið ættir
okkar til þessa kóngafólks. Þá ól Jar-
izleifur einnig upp Magnús góða son
Ólafs helga Noregskonungs og studdi
þá frændur til valda í Noregi.
Ingigerður og sonur þeirra Valdi-
mar létu reisa þarna Soffíukirkju
1045, sem er smækkuð eftirlíking af
Ægisif í Miklagarði. Ingigerður gekk
að lokum í klaustur, tók upp nafnið
Anna og var að endingu tekin í dýr-
lingatölu. Þarna á veggjum í kirkju
Sankti Georgs eru myndir af þessari
norrænu hefðarkonu, heilagri Önnu,
sem varð formóðir margra evrópskra
konungsætta.
Íslenskir kappar í Hólmgarði
Umhverfis Hólmgarð var senni-
lega fyrr á tímum virkisveggur úr tré,
en síðar á öldum var hlaðinn múr-
veggur úr rauðum steini, sem enn
stendur og er Jarizleifstorg innan
þessara Kremlar-múra, en einnig eru
þar helstu kirkjur staðarins. Þar á
miðju torgi er frægt listaverk reist
1862 til minningar um 1000 ára sögu
Rússlands. Þarna í borg er frábær
veitingastaður, sem heitir Hólmgarð-
ur. Var okkur ferðalöngum haldin þar
ágæt kvöldveisla að víkingasið með
söng og kæti og veglegum kræsing-
um.
Á leið út úr Hólmgarði rifjaði
Magnús fararstjóri okkar upp ýmsa
þætti úr fornsögum okkar um ís-
lenska kappa, sem fóru þarna um
staðinn rúmum 1.000 árum á undan
okkur. Þarna fór Kolskeggur bróðir
Gunnars á Hlíðarenda, þegar hann
var á leið til Væringja í Miklagarði,
og einnig fór þar um, á leið til Mikla-
garðs, hálfbróðir Grettis Ásmunds-
sonar, Þorsteinn drómundur, þegar
hann elti Þorbjörn öngul banamann
Grettis. Ýmsa fleiri má nefna til sög-
unnar, er þarna voru á ferð af okkar
mönnum á þessum tímum.
Við fórum hins vegar til Tallinn í
Eistlandi á leið heim. Er einstaklega
fróðlegt að ganga þar um gamla
borgarhlutann og virða fyrir sér forn-
ar byggingar. Eistlendingar fá nú
drjúgar tekjur af að sýna ferðamönn-
um þessi gömlu hús og steinlögð
stræti.
Get ég ekki stillt mig um að minn-
ast þess, að enn gætum við varðveitt
Grjótaþorpið okkar í Reykjavík og
gert það fornlegra en nú er með því
að endurreisa skála Ingólfs Arnar-
sonar í stað þess að byggja þar hótel.
Einnig ætti þá að fjarlægja þau ný-
byggðu hús, sem stinga í stúf við
þennan gamla hluta bæjarins.
Virki í Aldeigjuborg.
Bátlaga veitingaskáli í Eistlandi.
Frá Pétursborg í Rússlandi.
Minnisvarði á Jarizleifstorgi í Hólmgarði um þúsund ára
sögu Rússlands.
Höfundur er erfðafræðingur.
Víkingur
undir
vopnum.
Fornsögur Íslendinga greina
frá mörgum sögulegum ferð-
um og sigldu landsmenn m.a.
í austurvíking um rússneskar
ár á leið sinni til Miklagarðs.
Sturla Friðriksson fetaði í
fótspor víkinganna.
Í austurvíking