Morgunblaðið - 08.02.2003, Blaðsíða 29

því afar mikilvægt að sá grunnur
ur hefur verið að starfsemi HR
ystur og skólinn fái að vaxa og
ókomna áratugi. Að sá sam-
og traust sem stjórnvöld sýndu
í upphafi og hefur verið stað-
atvinnulífinu og nemendum verði
ur skólans til frekari árangurs á
nnar og bættrar menntunar á Ís-
kki síður mikilvægt, frá sjónar-
nulífsins, að með tilkomu HR var
i á háskólastiginu hér á landi
muna. Flestir eru sammála um að
i leiði að jafnaði til betri árang-
alla. Í samkeppnisumhverfi þarf
harðar að sér en ella. Sú vara eða
sem í boði er þarf að vera sam-
æf, bæði að því er snertir gæði og
arráð er þeirrar skoðunar að
mál samkeppninnar eigi við á svið-
em hið opinbera hefur verið eini
t eini veitandi þjónustunnar, svo
sem í heilbrigðiskerfinu og menntakerfinu.
Þannig hefur ráðið ítrekað bent á, að unnt
sé að skapa samkeppni og efla einkafram-
tak í rekstri á þessum sviðum, jafnvel þótt
hið opinbera haldi áfram að greiða fyrir
þjónustuna að hluta eða öllu leyti. Starf-
semi HR er einmitt dæmi um þetta. Sjálfs-
eignarstofnun ber ábyrgð á rekstri skólans
en fær fjárveitingu frá hinu opinbera
vegna hluta kostnaðarins, í þessu tilviki
miðað við ákveðna fjárveitingu vegna
hvers nemanda sem stundar þar nám. Hóf-
leg skólagjöld eru síðan innheimt af nem-
endum til þess að unnt sé að standa undir
kostnaði við uppbyggingu skólans og ýmsa
þá þjónustu og aðstöðu sem boðið er upp á.
Þegar stofnanir með mismunandi
rekstrarform eru bornar saman, eins og á
við um Háskólann í Reykjavík og Háskóla
Íslands, greinir á milli rekstrarforsendna í
mikilvægum atriðum. HR innheimtir
skólagjöld sem HÍ er ekki heimilt að gera,
en á móti kemur að HÍ hefur tekjur af
rekstri Happdrættis Háskóla Íslands auk
þess sem HÍ greiðir engan húsnæðiskostn-
að. Þeir nemendur sem stunda nám í HR
velja að taka þátt í fjármögnun eigin náms.
Nyti HR ekki við má gera ráð fyrir að
flestir þessir einstaklingar sæktu nám sitt
til HÍ með þeim afleiðingum að kostnaður
HÍ og þörf hans fyrir fjármagn frá ríkinu
ykist verulega.
Það er að mati Verslunarráðs hagkvæmt
fyrir stjórnvöld að styðja starfsemi HR.
Atvinnulífið telur nauðsynlegt fyrir lang-
tímagæði námsins og þar með talið árang-
ur nemenda skólans að halda uppi öflugu
rannsóknastarfi HR með staðfestingu
menntamálaráðherra á viljayfirlýsingu fv.
ráðherra um samning um framlag til rann-
sókna við skólann.
Stjórnvöld hafa sýnt uppbyggingu Há-
skólans í Reykjavík mikilvægan skilning á
undanförnum árum og vonir atvinnulífsins
standa til að svo verði áfram.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
fið telur mikilvægt að með tilkomu HR hefur samkeppni á háskólastiginu verið aukin til muna, segir greinarhöfundur.
Höfundur er formaður
Verslunarráðs Íslands.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. FEBRÚAR 2003 29
S
ÍÐASTLIÐINN mið-
vikudag kvað sænskur
áfrýjunardómstóll,
„Marknadsdomstolen“,
upp dóm í máli sænska
ríkisins (umboðsmanns neytenda)
gegn fyrirtækinu „Gourmet Int-
ernational Products“ (hér eftir
GIP). Forsaga málsins var sú að
Gourmet, tímarit GIP, innihélt
haustið 1997 þrjár heilsíðuáfeng-
isauglýsingar – eina fyrir rauðvín
og tvær fyrir vískí. Sænsk lög
banna hins vegar áfengisauglýs-
ingar í tímaritum og sambærilegum
ritum, sem og öðrum prentmiðlum
– að undanskildum ritum sem ein-
ungis eru fáanleg á sölustöðum
áfengis. Ríkisvaldið stefndi því GIP
fyrir dómstóla vegna hins meinta
brots. Ríkið tapaði málinu í undir-
rétti en áfrýjaði þeirri niðurstöðu.
Er skemmst frá því að segja að
„Marknadsdomstolen“ komst að
sömu niðurstöðu og undirréttur,
þ.e. að auglýsingabannið sem mála-
tilbúnaður ríkisins byggðist á bryti
gegn reglum Evrópuréttarins og
yrði ekki lagt til grundvallar dóms-
niðurstöðu. Var GIP þannig sýknað
og getur haldið áfram að birta
áfengisauglýsingar í sínum tímarit-
um. Aðrir sænskir útgefendur geta
löglega tekið upp sömu iðju.
„Marknadsdomstolen“ er æðsta
dómsstig í umræddu máli og verður
niðurstaða hans því ekki endur-
skoðuð.
Nú er það svo að úrlausnir
sænskra dómstóla hafa, sem slíkar,
ekki réttaráhrif hérlendis. Auk-
inheldur er Svíþjóð aðili að Evrópu-
sambandinu en Ísland ekki. Því er
von að spurt sé hvort þessi dóms-
niðurstaða hafi einhverja þýðingu
hérlendis!
Svarið við þeirri spurningu getur
vart verið annað en játandi. Kemur
þar tvennt til: Þau ákvæði Evrópu-
réttarins sem auglýsingabannið var
talið brjóta gegn voru tekin upp í
meginmáli EES-samningsins, sem
Ísland er þjóðréttarlega bundið af
og sem lögfest er hérlendis; það ís-
lenska laga- og markaðsumhverfi
er máli skiptir fyrir niðurstöðuna er
á margan hátt sambærilegt við það
sænska. Hins vegar er engan veg-
inn hægt að slá fastri sömu afstöðu
íslenskra dómstóla og þeirra
sænsku til þeirra matskenndu at-
riða er úrslitum réðu í málinu. Því
til viðbótar myndu réttaráhrif sam-
hljóða niðurstöðu á Íslandi vera
nokkuð frábrugðin áhrifunum í Sví-
þjóð og öðrum löndum Evrópusam-
bandsins þar sem umræddar rétt-
arreglur Evrópusambandsins hafa
þar bein réttaráhrif og njóta for-
gangs gagnvart reglum landsrétt-
arins.
Þær reglur Evrópuréttarins er
„Marknadsdomstolen“ taldi brotn-
ar með auglýsingabanninu voru
grundvallarreglur samningsins um
Evrópubandalagið um frjálst flæði
vöru og þjónustu. Dómstóllinn taldi
ekki vera fyrir hendi þau skilyrði
frávika frá þessum reglum er varða
vernd lífs og heilsu. Raunar hafði
undirréttur kallað eftir bindandi
forúrskurði Evrópudómstólsins um
málið og var niðurstaða hans á þá
lund að umræddar grundvall-
arreglur væru skýrlega brotnar en
að mat á því hvort við ætti að beita
nefndum undantekningarákvæðum
félli undir valdsvið sænskra dóm-
stóla. Þannig voru það í raun aðeins
þessar undantekningarreglur er
varða vernd lífs og heilsu er sænsk-
ir dómstólar tóku sjálfstæða af-
stöðu til. Og það sem meira er, regl-
urnar um aðferðafræðina við slíkt
mat eru Evrópuréttarreglur, ekki
reglur sænsks landsréttar.
Hið sjálfstæða innlegg „Markn-
adstomstolen“, eftir forskrift Evr-
ópuréttarins, var að meta meðalhóf
auglýsingabannsins, samanborið
við hið lögmæta markmið um vernd
lífs og heilsu. Í þessu mati fólst
könnun á því hvort orsakatengsl
væru á milli auglýsingabannsins og
markmiðsins, auk mats á því hvort
bannið væri nauðsynlegt til að ná
markmiðinu. Loks stóð upp á dóm-
stólinn að meta hvort hægt væri að
ná markmiðum bannsins með að-
ferðum sem hefðu minni áhrif á
frjálst flæði vöru og þjónustu í Evr-
ópusambandinu. Komst „Markn-
adsdomstolen“ vandræðalaust að
þeirri niðurstöðu að áfengisauglýs-
ingar eins og þær sem málið snerist
um gætu haft áhrif til aukningar
áfengisneyslu og að orsakasam-
hengi væri þannig fyrir hendi. Eftir
að hafa skoðað bæði staðreyndir og
lagaumhverfi á sænskum áfengis-
markaði, þau markmið sænska rík-
isins að halda niðri áfengisneyslu og
þær aðferðir sem það beitti og
stæði til boða hafnaði dómstóllinn
því að sýnt væri fram á nauðsyn
bannsins fyrir vernd lífs og heilsu.
Loks komst „Marknadsdomstolen“
að þeirri niðurstöðu að hægt væri
að vernda líf og heilsu sænskra
borgara með aðferðum sem hefðu
minni áhrif á frjálst flæði vöru og
þjónustu en auglýsinga-
bannið.
Af framangreindu má
sjá að hinn sænski dóm-
ur er í raun ekki svo
sænskur. Miklu nær væri að segja
að mikilvægir þættir hans séu ein-
ungis framkvæmd á settum réttar-
reglum Evrópusambandsins og
dómaframkvæmd Evrópudóm-
stólsins. Eins og þegar er fram
komið hefur Ísland í EES-samn-
ingnum undirgengist sömu settu
Evrópuréttarreglur og fjallað var
um í Svíþjóð. Aukinheldur er Ís-
land, eftir atvikum, bundið af túlk-
un Evrópudómstólsins á þessum
reglum, eða verður að taka til
þeirra verulegt tillit.
Þegar hinn eiginlegi sænski hluti
dómsins er skoðaður liggur fyrir að
sá sænski veruleiki og það lagaum-
hverfi sem sjö dómarar í áfrýjunar-
dómstól – og tvö dómsstig – lögðu
til grundvallar því mati sínu er úr-
slitum réð er nauðalíkt hinu ís-
lenska. Viðeigandi einkenni sænsks
áfengismarkaðar voru t.a.m. talin
vera einkaleyfi ríkisins til smásölu-
verslunar með áfengi, takmarkanir á
afgreiðslutíma staða sem selja
áfengi, leyfisskilyrði fyrir áfengis-
veitingum, aldurstakmörk, hæstu
áfengisskattar í Evrópusambandinu
og bann við áfengisauglýsingum í
sjónvarpi og útvarpi. Allt framan-
greint á einnig við um íslenskan
áfengismarkað og lagaumhverfi
hans og einnig flest það annað sem
dómstóllinn leit til, svo sem það að
áfengisauglýsingar blasa hvarvetna
við í innfluttum blöðum og tímarit-
um, sem og í útsendingum erlendra
sjónvarpsstöðva sem nást hérlendis.
Hvaða ályktanir er þá hægt að
draga um afdrif hins íslenska aug-
lýsingabanns verði látið á það reyna
fyrir hérlendum dómstólum? Um
það skal ekki fjölyrt en eftirfarandi
má hafa í huga: Þær reglur Evr-
ópuréttarins er varða bann við
áfengisauglýsingum í prentmiðlum
eru efnislega þær sömu í Svíþjóð og
á Íslandi. Veruleiki íslensks áfeng-
ismarkaðar og lagaumhverfi hans
eru í flestu spegilmynd hins
sænska. Og á meðan haft er fyrir
satt að hjörtunum svipi saman í
Súdan og Grímsnesinu svipar vart
minna saman lögfræðilegum
þankagangi íslenskra dómara og
sænskra kollega þeirra.
Er bannað að
banna áfengis-
auglýsingar?
Eftir Einar Pál Tamimi
’ Hinn sænski dómur er íraun ekki svo sænskur ‘
Höfundur er forstöðumaður Evrópu-
réttarstofnunar Háskólans í Reykjavík
og lektor við lagadeild skólans.
stjórn
ur að
rskoð-
f., sbr. 2.
ðun, og
t trún-
ni skýrsl-
ni til að
skýrslu.“
yrir for-
veru
það ekki
ingis
ar 28. jan-
ætisráðu-
sor við
aðgangi
kisins.
g þetta
væri á
m ekki
ál það
ættu að
kýrsla
san til
rs tel ég
ns,“ sagði
þar með
þessari
ar mánu-
æt-
taka
ns til skoð-
lgjunni
nu sama
ar á þingi
Ásökunum
msæri
þagnarinnar, í feluleiknum og vilja viðhalda leynimakk-
inu“ eins og Guðmundur Árni orðaði það. Lúðvík Berg-
vinsson taldi forseta þingsins hafa gengið í lið með þeim,
sem væru „greinilega í einhverju sem ekki þolir dags-
ljósið“.
Halldór Blöndal sagði þingheimi ekki neitt um, hvort
hann teldi skynsamlegt eða ekki að birta starfsloka-
samning Þórarins V. Þórarinssonar eða skýrslu rík-
isendurskoðanda, sem gerð var að ósk stjórnar Símans.
Hann tók hins vegar á erindi Guðmundar Árna Stef-
ánssonar með málefnalegum hætti.
Það var stjórn Símans undir formennsku Rannveigar
Rist, sem ákvað, að skýrsla ríkisendurskoðunar hefði að
geyma viðskiptaleyndarmál og ætti því ekki að birta
hana opinberlega. Einar K. Guðfinnsson, þingmaður
Sjálfstæðisflokksins, sagði í þingumræðunum, að þing-
menn gætu haft ýmsar skoðanir á ákvörðun stjórnar
Símans, en þeir gætu ekki sagt henni, hvaða upplýsingar
hún ætti að láta af hendi eða halda hjá sér. Öll umræðan
væri meira og minna útúrsnúningur, tilraun til þess að
koma höggi á forseta þingsins. Guðjón Guðmundsson,
þingmaður Sjálfstæðisflokksins, minnti á hina lög-
fræðilegu niðurstöðu í málinu og spurði, hvort þingmenn
vildu, að forseti alþingis gæfi ríkisendurskoðanda ólög-
mæt fyrirmæli.
x x x
Þegar skýrsla umboðmanns alþingis fyrir árið 2001
var til umræðu á þingi síðastliðið haust urðu nokkur
orðaskipti um ábendingar hans um hvort huga bæri að
sérstakri, almennri löggjöf um starfsumhverfi fyr-
irtækja á vegum ríkis og sveitarfélaga, sem breytt er í
hluta- eða sameignarfélög.
Í umræðum um skýrsluna sagði Halldór Blöndal, for-
seti alþingis, meðal annars:
„Það er ljóst að það hefur verið litið svo á á Alþingi,
a.m.k. af meirihlutanum, að opinberar stofnanir breyti
um eðli um leið og hlutabréf hafa verið sett á markað og
einstaklingar eða aðrir aðilar gerst hluthafar og þá sé
rétt að um þau fjalli einkaréttarleg ákvæði. Á þetta hef-
ur áður reynt hér og ættu það ekki að vera nýmæli fyrir
hv. þingmenn. Á hinn bóginn hef ég skilið vangaveltur
umboðsmanns Alþingis svo að hann sé sérstaklega að
tala um hvernig almennar reglur stjórnsýsluréttar eigi
við um hlutafélög og sameignarfélög í eigu ríkis og/eða
sveitarfélaga. Eins og ég skil ummæli umboðsmanns tel-
ur hann að löggjöfin um þau efni sé ekki nægilega skýr,
sem er auðvitað óviðunandi og óhjákvæmilegt að taka
það mál upp þannig að starfsreglur þessara fyrirtækja
liggi ljósar fyrir og bæði stjórnendur þeirra, alþing-
ismenn og eftir atvikum sveitarstjórnarmenn geti áttað
sig á þeim rétti sem þeir hafa til að veita upplýsingar og
einnig til að önnur fyrirtæki sem starfa úti á markaðnum
geti glöggvað sig á því hvar þau standa í viðskiptum við
slík fyrirtæki.
Eins og hv. þingmenn muna var ein höfuðröksemdin
fyrir því að breyta Landssímanum í hlutafélag á sínum
tíma sú að hann átti í vaxandi erfiðleikum með samvinnu
og viðskipti við önnur sambærileg fyrirtæki í nálægum
löndum sem breytt hafði verið í einkafyrirtæki. Af þeim
sökum var óhjákvæmilegt að þessi breyting gæti orðið,
einmitt til að tryggja þá viðskiptahagsmuni sem tengdir
voru því að eiga viðskipti við slík opinber fyrirtæki, fyr-
irtæki í eigu opinberra aðila … Það hlýtur síðan að fara
eftir atvikum hvernig framvindan verður, hvernig málið
ber að í þinginu, hvort einstakir þingmenn hafa að því
frumkvæði eða frv. verður lagt fram af ríkisstjórninni
eða hæstv. viðsk.- og iðnrh. Ég hygg að umræðurnar í
dag sýni glögglega að óvissan í þessum efnum er óþol-
andi.“
Halldóri Blöndal er betur ljóst en þeim þingmönnum,
sem stóðu fyrir aðförinni að honum, hvernig lögum um
skyldur til að miðla upplýsingum um málefni fyrirtækja
á borð við Símann er háttað. Hann hefur jafnframt hvatt
til þess, að farið verði að ábendingum umboðsmanns al-
þingis um skýrari almenn lagaákvæði um slík fyrirtæki.
Samkvæmt landslögum breytir afstaða forseta alþing-
is engu um þá staðreynd, að stjórn Símans eða hluthafa-
fundur hans á lögum samkvæmt síðasta orðið um að-
gang þingmanna og annarra að skýrslu
ríkisendurskoðanda um málefni fyrirtækisins, hvort sem
hún fjallar um starfslokasamning eða annað.
bjorn@centrum.is
and byggja