Morgunblaðið - 09.02.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. FEBRÚAR 2003 33
legt var að koma á jafnvægi með gengisfellingum,
eins og jafnan hafði verið gert áður. Hin gamal-
kunna skrúfa kaupgjalds og verðlags var því sett
af stað af öllu afli. Ólafur Jóhannesson hafði í út-
varpsumræðum rétt fyrir kjarasamningana tekið
undir ýmsar kröfur verkalýðsforingjanna svo að
vígstaða vinnuveitenda hafði stórversnað. Ofan á
þessa samninga, sem oftast voru nefndir „sól-
stöðusamningar“ bættist, að opinberir starfsmenn
notuðu sér nýfenginn verkfallsrétt þá um haustið
og var síðan samið við þá um allmikla hækkun
launa. Allt þetta varð til þess að sá stöðugleiki,
sem þó hafði náðst næstu misserin á undan hvarf
eins og dögg fyrir sólu.“
Barátta þessara ára við verðbólgu og í efna-
hagsmálum almennt verður ekki skilin nema höfð
sé í huga sú staðreynd, að verkalýðshreyfingunni
hafði óspart verið beitt í pólitískum átökum á Ís-
landi framan af 20. öldinni. Verkalýðshreyfingin
var það vígi sósíalista, sem borgaraflokkarnir á Ís-
landi réðu ekki við. Verkalýðsfélögin knúðu hvað
eftir annað fram í skjóli styrkleika síns kauphækk-
anir, sem atvinnuvegirnir gátu ekki staðið undir.
Verkalýðsfélögin voru beinir aðilar að stjórnmála-
baráttunni og yfirleitt á þann veg, að standa með
vinstri stjórnum en gegn ríkisstjórnum, sem Sjálf-
stæðisflokkurinn átti aðild að.
Þó hafði nokkur breyting orðið á Viðreisnarár-
unum. Þá höfðu tekizt betri samskipti á milli for-
ystumanna Sjálfstæðisflokksins og helztu foringja
verkalýðshreyfingarinnar eins og rakið var fyrir
nokkrum vikum hér á þessum vettvangi. Traust
hafði verið til staðar á milli Ólafs Thors og forystu-
manna Sósíalistaflokksins í áratugi. Á Viðreisnar-
árunum skapaðist traust á milli Bjarna Benedikts-
sonar og forystumanna verkalýðsfélaganna.
Ef gagnrýna á Geir Hallgrímsson fyrir eitthvað
á þessum árum er það helzt fyrir það, að honum
tókst ekki að ná slíkum tengslum við forystumenn
verkalýðshreyfingarinnar í sinni tíð og þá sérstak-
lega Björn Jónsson. Þeir töluðu mikið saman og á
milli þeirra var gagnkvæm virðing. Hvorugur ef-
aðist um einlægni hins. Samt tókst ekki það nána
samband, sem stundum þarf til. Kannski var
ástæðan fyrir því gjörólíkur bakgrunnur þessara
tveggja manna.
Þegar komið var fram í desember 1977 var Geir
Hallgrímsson farinn að hugsa alvarlega um að
grípa til róttækra ráðstafana til þess að koma
böndum á þróun efnahagsmála og var studdur í
því af einum nánasta ráðgjafa sínum alla tíð, dr.
Jóhannesi Nordal. Geir var maður prinsippa í póli-
tík en minna fyrir pólitíska tækifærismennsku.
Hann taldi að aðgerðir ríkisstjórnar hans í febrúar
1978 væru nauðsynlegar þegar langtímahagsmun-
ir þjóðarinnar væru hafðir að leiðarljósi en honum
var vel ljóst til hvers þær gætu leitt í kosningum.
Hins vegar var honum ekki ljóst hversu djúp
sár höfðu orðið til í samskiptum manna undir lok
ríkisstjórnar Ólafs Jóhannessonar.
Verkalýðshreyfingin undir forystu Björns heit-
ins Jónssonar, greip til harkalegra mótaðgerða,
svo harkalegra að mönnum brá í brún. Í margra
klukkutíma samtali annars ritstjóra Morgun-
blaðsins við Björn Jónsson, tveimur dögum áður
en hann varð fyrir því áfalli, sem þessi merki al-
þýðuforingi náði sér aldrei af, fór ekki á milli mála,
að þetta voru ekki átök verkalýðshreyfingarinnar
við Sjálfstæðisflokkinn og Geir Hallgrímsson,
heldur við Framsóknarflokkinn og Ólaf Jóhannes-
son. Björn Jónsson kvaðst í þessu samtali tilbúinn
til að láta slag standa, jafnvel þótt það yrði til þess
að hann sjálfur yrði að hverfa úr forystu verka-
lýðshreyfingarinnar.
Þetta voru átakamiklir tímar og samskipti á
milli manna ristu dýpra en við blasir. Til þess að
leggja pólitískt mat á þessa atburði verður að kafa
dýpra en Jón Baldvin gerir í umfjöllun sinni um
stjórnmálaferil Geirs Hallgrímssonar.
Kosningaúrslitin vorið 1978 urðu áfall fyrir
Sjálfstæðisflokkinn og Geir Hallgrímsson eins og
við mátti búast.
Það sem
mestu skipti
Næstu fimm árin urðu
erfið í formannstíð
Geirs Hallgrímssonar.
Það er hins vegar rétt,
sem fram kemur í Andvararitgerð Davíðs Odds-
sonar að þá reis Geir hæst. Um þetta tímabil segir
Davíð: „Geir bjó við samfelldan áfallalausan póli-
tískan feril frá 1959 til 1978 og vann stundum
glæsta sigra eins og sigurinn í alþingiskosning-
unum 1974 og varnarsigurinn í borgarstjórnar-
kosningunum 1970 svo ekki sé talað um þjóðar-
sigurinn í landhelgismálinu 1976. En ef til vill reis
Geir Hallgrímsson hæst sem stjórnmálamaður ár-
in 1980 til 1983, þegar mótlætið var hvað mest.
Hann gerði sér grein fyrir því, að hann yrði að
leiða flokkinn fram yfir kosningar 1983, því að
enginn annar var til þess í þingflokki sjálfstæðis-
manna um þær mundir, og hann kyngdi hinum
beizka bita, sem úrslitin í prófkjörinu í Reykjavík
1982 voru og kom í kjölfar þess, að Sjálfstæðis-
flokkurinn hafði lent í stjórnarandstöðu með vara-
formann sama flokks leiðandi ríkisstjórn. Og hann
talaði um fyrir öllum stuðningsmönnum sínum,
sem vildu láta hart mæta hörðu, þótt það kynni að
kosta varanlegan klofning flokksins. Þegar hér
var komið sögu hafði Geir lagt til hliðar persónu-
legan metnað, sem vissulega var mjög ríkur. Fyrir
öllu var að dómi hans að tryggja eðlileg forystu-
skipti í flokknum og koma í veg fyrir víðsjár
manna í milli.“
Þetta er rétt lýsing. Á þessum árum mótuðust
allar athafnir Geirs af því að halda Sjálfstæðis-
flokknum saman. Hann leit svo á með réttu, að það
væri höfuðskylda formanns í Sjálfstæðisflokki.
Hann stóðst allar freistingar um hið gagnstæða.
Eftirminnilegt var fyrir þá, sem með því fylgdust,
þegar Geir sem formaður Sjálfstæðisflokksins fór
ásamt nánum samherjum sínum í sjötugsafmæli
Gunnars Thoroddsens, tæpu ári eftir að sá síðar-
nefndi myndaði ríkisstjórn sína, og hélt þar ræðu
honum til heiðurs. Raunar var einstakt að fylgjast
með framkomu þessara manna beggja þá, sem ein-
kenndist af kurteisi og tillitssemi, þrátt fyrir ein-
hver harkalegustu pólitísku og persónulegu átök,
sem orðið höfðu á seinni hluta 20. aldarinnar.
Jón Baldvin segir að vinnubrögð Geir Hallgríms-
sonar við stjórnarmyndun eftir kosningarnar í des-
ember 1979 séu sér „óskiljanleg“ og hann segist
engar skýringar kunna á því „ráðleysi“.
Nú er það svo, að í formannstíð sinni kynntist
Jón Baldvin því hvaða afleiðingar það hefur inn-
an stjórnmálaflokka ef sundrung kemur upp í
forystuliði þeirra. Það er meira að segja hægt að
færa rök fyrir því, að hið nýja Viðreisnartímabil,
sem hófst 1991 og margir bundu miklar vonir við,
þ.á m. Morgunblaðið, hefði getað orðið lengra ef
ekki hefði komið til klofnings í röðum Alþýðu-
flokksmanna.
Saga stjórnarmyndunar Gunnars Thorodd-
sens 1980 er óskrifuð. En fyrir skömmu fékk
Morgunblaðið upplýsingar sem benda til þess að
strax í nóvember 1979, fyrir kosningarnar, sem
fram fóru hinn 5. desember það ár, hafi Gunnar
Thoroddsen verið byrjaður að undirbúa það sem
síðar varð.
Eftir umfjöllun um ævisögu Steingríms Her-
mannssonar hér í Reykjavíkurbréfi í nóvember
1999, þar sem fjallað var um stjórnarmyndun
Gunnars í ljósi þess sem fram kemur í bók Stein-
gríms, fékk Morgunblaðið bréf, þar sem fram
kemur að Gunnar Thoroddsen hafi fyrir áramót
1979 leitað eftir því við einstaklinga í stjórn Sam-
bands ungra sjálfstæðismanna, að þeir sam-
þykktu vantraust á Geir Hallgrímsson, formann
Sjálfstæðisflokksins, sem mundi greiða fyrir því
að hann sjálfur tæki við formennsku flokksins og
myndaði ríkisstjórn.
Svo geta menn velt því fyrir sér hvernig sé að
vinna að stjórnarmyndun við slíkar aðstæður.
Það sem upp úr stendur á þessu tímabili í
stjórnmálaferli Geirs Hallgrímssonar er það að
hann hélt flokki sínum saman, tryggði góða kosn-
ingu undir sinni forystu í kosningum 1983, átti
mestan þátt í myndun þeirrar ríkisstjórnar, sem
þá tók við og skilaði Sjálfstæðisflokknum heilum
og óskiptum í hendur nýrrar kynslóðar.
Jafnframt átti hann merkan feril sem utan-
ríkisráðherra fram í janúar 1986, þar sem hann
m.a. gerði helztu bandamönnum Íslendinga ljóst,
að utanríkismál þjóðarinnar væru í hennar hönd-
um en ekki annarra en það hafði bersýnilega far-
izt fyrir í tíð utanríkisráðherra Framsóknar-
flokks og Alþýðuflokks, sem setið höfðu sam-
fleytt í því ráðuneyti frá 1953 til 1983.
Morgunblaðið/Sverrir
Á Arnarhóli.
„Á þessum tíma var
Geir Hallgrímsson
sá klettur, sem allir
þessir stórsjóir
brotnuðu á … Í
þessu mikla umróti
sýndi Geir Hall-
grímsson mikla
festu. Hann naut
trausts og trúnaðar
í höfuðstöðvum
Atlantshafsbanda-
lagsins og meðal
ráðamanna í
Washington. Það
ekki sízt varð til
þess að ráðamenn
vestan hafs og for-
ystumenn Atlants-
hafsbandalagsins
lögðu hart að Bret-
um að semja við Ís-
lendinga og það
tókst.“
Laugardagur 8. febrúar