Morgunblaðið - 16.02.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 16. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞRÍR ungir íslenskir vísindamenn
komu, sáu og sigruðu í Evrópusam-
keppni Ungra vísindamanna, sem fram
fór í grísku borginni Þessalóníku haust-
ið 1999, eftir að hafa sigrað í lands-
keppninni hér heima. Þremenningarnir,
þeir Tryggvi Þorgeirsson, Páll Melsted
og Sverrir Guðmundsson, voru þá allir
nemendur í Menntaskólanum í Reykja-
vík og unnu rannsóknaverkefni sitt
undir handleiðslu stjörnu- og eðlis-
fræðikennara síns, Vilhelms Sigfúsar
Sigmundssonar. Annar skólafélagi
þeirra, Jóel Karl Friðriksson, vann jafn-
framt með þeim að verkefninu í upp-
hafi. Alls voru lögð fram 57 verkefni
frá meira en þrjátíu löndum, en auk
peningaverðlauna, fengu sigurveg-
ararnir ferð til Kanaríeyja til að skoða
eina fullkomnustu stjörnurann-
sóknastöð heims, sem þar er.
Sigurverkefnið bar yfirskriftina „The
Galaxy Cluster MS1621+2640“ eða
„Vetrarbrautaþyrpingin
MS1621+2640“ og fjallaði um sam-
nefnda vetrarbrautaþyrpingu, en Vil-
helm leiðbeinandinn þeirra hafði ásamt
Örnólfi Einari Rögnvaldssyni verið að
skoða þessa vetrarbrautaþyrpingu í
Norræna stjörnusjónaukanum á Kan-
aríeyjum skömmu áður í tengslum við
rannsóknarverkefni undir stjórn Einars
H. Guðmundssonar, prófessors í stjarn-
eðlisfræði við HÍ. Markmið þeirra var
að taka myndir af þyrpingunni til að at-
huga áhrif hennar á sýndarstaðsetn-
ingu vetrarbrautanna í bakgrunninum.
Afrakstur vinnu þeirra var mikið magn
gagna, sem þótti ljóst að hægt væri að
nýta til rannsókna. Þeir Vilhelm og
Örnólfur höfðu skrifað grein í Morg-
unblaðið um rannsóknir sínar sem vak-
ið höfðu áhuga þremenninganna og
umræðu í kennslustundum. Í þeirri um-
ræðu kviknaði sá draumur þeirra að fá
að kynnast þessum innlendu rann-
sóknum í stjarnvísindum af eigin raun.
Netið skapar aðgang
Snemma minntist Vilhelm á að kan-
adískir stjörnufræðingar hefðu rann-
sakað þessa sömu þyrpingu og vildu
þeir því nýta þau gögn ásamt gögnum
Vilhelms og Örnólfs til eigin rannsókna.
Yfirleitt hefur það verið miklum vand-
kvæðum bundið fyrir almenna áhuga-
menn að stunda stjörnufræðirann-
sóknir, sem byggja á mælingum því það
er bæði dýrt og flókið ferli að fá aðgang
að stórum sjónaukum. Með tilkomu
Netsins hefur hinsvegar orðið bylting í
þessum efnum og er nú orðið auðvelt
að nálgast þar gögn frá stjörnufræð-
ingum um allan heim. Oft hafa þessi
gögn ekki verið fullnýtt til úrvinnslu og
hafa nú opnast ný tækifæri fyrir hinn
almenna áhugamann að nýta gögn af
Netinu til rannsókna heima í stofu.
Markmið þremenninganna í upphafi
verkefnis voru nokkur. Til stóð að sam-
ræma gögn kanadísku og íslensku vís-
indamannanna svo hægt væri að nota
þau til frekari rannsókna. Sú vinna
reyndist tímafrek en gekk vel. Úr þess-
um gögnum mynduðu þeir gagna-
grunn, sem gerði þeim kleift að komast
að ýmsum niðurstöðum. „Við fundum
40 vetrarbrautir sem nokkuð örugg-
lega tilheyra þyrpingunni og áætluðum
út frá lit hinna vetrarbrautanna að
heildarfjöldi vetrarbrauta í þyrpingunni
væri um 375. Vegna óvissu við þessa
áætlun væri reyndar nær að segja að
þær séu um 400. Við teljum líklegt að
þessi áætlun sé ekki fjarri réttu lagi, t.d.
samanborið við stórar þyrpingar sem
rannsakaðar hafa verið ítarlega og þar
af leiðandi að aðferðin, sem við not-
uðum, sé vel nothæf. Okkur er hins-
vegar ekki kunnugt um að hún hafi ver-
ið notuð fyrr.“
Í niðurstöðu dómnefndar þegar úr-
slitin voru kynnt, segir meðal annars:
„Hópurinn sýndi frábæran skilning á
stjarneðlisfræðilegum gögnum og
greiningaraðferðum þeirra auk hinna
grundvallandi stjarneðlisfræðilegu
spurninga sem varpað er fram. Vinna
þeirra sýnir hina miklu möguleika nýj-
ustu gagnavinnsluaðferða og Netsins.“
Í ólíkar áttir
Páll er nú að ljúka námi í stærðfræði
við HÍ og stefnir á framhaldsnám á
næsta ári. Sverrir kennir stjörnufræði í
MR auk þess að kenna stærðfræði og
íslensku í Rimaskóla. Tryggvi ákvað
hinsvegar að afloknu stúdentsprófinu
að elta ævintýraþrána út og bjó í eitt ár
með kærustunni sinni í Þýskalandi og
Frakklandi þar sem þau lögðu stund á
tungumálanám. Hann er nú nýlega far-
inn að nema læknisfræði við HÍ, eins og
hann hafði alltaf ætlað sér framan af á
menntaskólaárunum, en þar sem raun-
greinar heilluðu hann undir lok þeirra
ára, ákvað hann að skella sér í verk-
fræði. „Ég fann hinsvegar að ég var
ekki alveg á réttri hillu svo að ég sneri
mér að læknisfræðinni, eins og ég hafði
upphaflega ætlað mér.“
Tryggvi segir þá félaga hafa fengið
heilmikið út úr keppninni, sem hafi ver-
ið hreint frábær upplifun í alla staði.
„Fyrst fengum við verðlaun hér heima
og ferð til Grikklands, þar sem við feng-
um líka peningaverðlaun, sem svarar til
um 400 þús. ísl. króna, og ferð til Kan-
aríeyja þar sem við fengum að skoða
eina stærstu stjörnurannsóknastöð í
heimi. Og í sumar fengum við svo upp-
hringingu þar sem okkur var boðið með
engum fyrirvara á ráðstefnu í Bratisl-
ava í Slóvakíu um ungt fólk og vísindi.
Við skelltum okkur auðvitað í vikuferð,
sem var hreint frábær.“
Íslenskt verkefni sigraði í Evrópusamkeppni Ungra vísindamanna árið 1999
„Frábær upplifun“
Morgunblaðið/Sverrir
Íslendingar unnu til fyrstu verðlauna í Evrópusamkeppni ungra vísindamanna í
Þessalóniku í Grikklandi árið 1999 og voru fulltrúar okkar þá menntskælingar
úr Menntaskólanum í Reykjavík, þeir Tryggvi Þorgeirsson, Páll Melsted og
Sverrir Guðmundsson.
HugmyndasamkeppninUngir vísindamenn erhluti af samfélags-áætlun Evrópusam-bandsins og byggist
annars vegar á landskeppnum, sem
haldnar eru í þátttökulöndunum og
hins vegar á árlegri samkeppni
ungra vísindamanna í Evrópu undir
nafninu Young scientist contest.
Þrír sigurvegarar úr landskeppn-
inni öðlast þátttökurétt í Evrópu-
samkeppninni, sem haldin verður í
Búdapest í Ungverjalandi dagana
20.–26. september 2003. Markmið
keppninnar er að efla hæfni ungs
fólks til að vinna að rannsóknaverk-
efnum og stuðla að auknu frum-
kvæði og sjálfstæðum vinnubrögð-
um.
Vísinda- eða tækninýjungar
Að keppninni hérlendis standa
menntamálaráðuneytið, Háskóli Ís-
lands og Marel hf. og hefur verið
skipaður undirbúningshópur, sem í
sitja Þórir Ólafsson frá mennta-
málaráðuneytinu, Jóhann Guðjóns-
son, formaður Samlífs, Baldur
Garðarsson frá Félagi raungreina-
kennara, Frímann Ingi Helgason
frá Iðnskólanum í Reykjavík, Eva
Benediktsdóttir dósent í eðlisfræði,
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor
og ritstjóri Vísindavefsins, Sigurð-
ur Snorrason, forstöðumaður Líf-
fræðistofnunar HÍ og Kristinn
Andersen, rannsóknastjóri hjá
Marel.
Keppnin er opin öllum skólanem-
um á aldrinum 15–20 ára. Nemend-
ur velja sér þema eða verkefni,
rannsaka það og setja fram niður-
stöður með eða án leiðsagnar kenn-
ara. Miðað er við að verkefnin feli í
sér nýjungar á sviði vísinda eða
tækni, á sviðum eins og líftækni,
efnafræði eða orku- og umhverfis-
málum sem og iðnhönnun. Dóm-
nefnd metur svo niðurstöðurnar út
frá eftirfarandi þáttum: nýnæmi
verkefnis og frumleika í nálgun
rannsóknaspurninga og rannsókn-
araðferða; hæfni, þekkingu og ná-
kvæmni í hönnun og framkvæmd
verkefnis; rökleiðslu og skýrleik í
túlkun niðurstaðna, gæðum skrif-
legrar greinargerðar og hæfni til að
ræða og kynna verkefnið fyrir dóm-
nefnd.
Þátttakendur geta sótt um 10–30
þúsund króna undirbúningsstyrk,
en umsóknir þurfa að berast fyrir
10. mars nk. Með umsókninni skulu
fylgja upplýsingar um þátttakend-
ur og ábyrgðaraðila, verklýsing og
kostnaðaráætlun. Endanlegum
verkefnislýsingum og niðurstöðum
skal svo skila fyrir 16. apríl, en
verðlaunaafhending mun fara fram
hinn 22. maí í vor. Þátttakendum
stendur til boða ráðgjöf sérfræð-
inga, aðstaða og tæki til rannsókna
í HÍ. Skila skal umsóknum og end-
anlegum tillögum til Rannsókna-
þjónustu Háskóla Íslands, sem er
umsjónaraðili keppninnar hérlendis
en nánari upplýsingar má finna á
heimasíðu stofnunarinnar
www.rthj.hi.is og hjá verkefnis-
stjóra, Stefaníu G. Kristinsdóttur,
netfang steffy@hi.is og sími 525-
4900.
Val, spenna og umbun
Í ávarpi sem Philippe Busquin,
framkvæmdastjóri rannsókna hjá
ESB, hefur sent frá sér í tilefni af
samkeppninni, segir: „Tillaga fram-
kvæmdastjórnar ESB um Evr-
ópska rannsóknasvæðið (European
Research Area) hefur verið til um-
ræðu og mótunar frá ársbyrjun
2000. Að þeirri umræðu koma evr-
ópsk stjórnvöld, rannsóknasam-
félagið, fulltrúar iðnaðar og aðrir
hagsmunaaðilar. Eitt aðalmarkmið-
ið er að laða ungt fólk að störfum
við rannsóknir og vísindi. Sam-
keppnin Ungir vísindamenn er gott
dæmi um áþreifanlegt átak í þessa
átt.
Markmið samkeppninnar er að
leiða saman hæfileikaríkustu ungu
vísindamennina í Evrópu. Þannig
má kynna þeim alþjóðlegt umhverfi
rannsókna og sýna þeim alla þá
möguleika, sem bjóðast. Sam-
keppnin beinir kastljósi að afrekum
og verkum þeirra ungmenna, sem
skara fram úr í vísindum og verð-
launa framtak þeirra.
Hugmynd að verkefni, nálgun
með ólíkum aðferðum, úrvinnsla og
niðurstöður er það sem vísinda-
verkefni snúast um. Þetta felur í
sér val, spennu, vonbrigði, erfið-
leika, skipulagningu en oft líka
umbunina sem felst í verkefni sem
gengur upp. Þá fela verkefni oft í
sér samvinnu einstaklinga, hvatn-
ingu og nálægð en einnig sam-
keppni og löngun til að skara fram
úr, gera betur en aðrir. Allir þessir
þættir skarast í þessari alþjóðlegu
samkeppni. Það að taka þátt í
keppninni þýðir ekki aðeins að vel-
heppnuðu verkefni sé lokið heldur
einnig að með framlagi sínu eru
ungu vísindamennirnir að taka þátt
í að leysa og horfast í augu við
vandamál samtímans.“
Góður árangur Íslendinga
Þetta mun vera í fimmtánda sinn
sem samkeppni ungra vísinda-
manna er haldin í Evrópu, en fyrst
var efnt til hennar í Brussel árið
1989. Íslendingar hafa alls fimm
sinnum tekið þátt í keppninni, á ár-
unum 1995–1999, og tvisvar unnið
til verðlauna. Lið Menntaskólans í
Reykjavík, skipað Tryggva Þor-
geirssyni, Sverri Guðmundssyni og
Páli Melsted, vann til fyrstu verð-
launa í Þessalóniku í Grikklandi ár-
ið 1999 fyrir verkefnið „Stjörnuþok-
an MS1621+26402“ og lið
Framhaldsskólans í Vestmannaeyj-
um, skipað þeim Aldísi Helgu Eg-
ilsdóttur, Jóhanni Erni Friðsteins-
syni og Reyni Hjálmarssyni, vann
til þriðju verðlauna í Newcastle á
Englandi árið 1995 fyrir atferlis-
rannsóknir á loðnu.
Að sögn Stefaníu G. Kristinsdótt-
ur verkefnisstjóra hafa framhalds-
skólum í landinu verið send dreifirit
um keppnina auk þess sem áformað
er að efna til kynningafunda um
samkeppnina í þeim skólum sem
þess óska.
„Þátttaka Íslendinga hefur legið
niðri frá árinu 1999 sökum þess að
fyrirtækið ÍSAGA, sem þá stóð fyr-
ir verkefninu, hætti stuðningi sín-
um og enginn tók í framhaldinu
formlega við verkefninu fyrr en nú.
Að frumkvæði forstöðumanns
Rannsóknaþjónustu HÍ, Ástu Er-
lingsdóttur, var málið svo opnað að
nýju haustið 2002 með stuðningi frá
menntamálaráðuneytinu, Rannís og
HÍ auk þess sem sjóður, sem til var
frá fyrri samkeppnum, rann til
verkefnisins.
Fjölbreyttir atvinnumöguleikar
Á síðasta ári, þegar keppnin fór
fram í Vín í Austurríki, voru þátt-
tökuþjóðirnar alls 37 talsins, þar af
fimmtán aðildarríki ESB auk um-
sóknarlanda og EES-landa. Þá
tóku fulltrúar frá Rússlandi, Úkra-
ínu, Hvíta Rússlandi, Georgíu,
Bandaríkjunum, Kóreu og Japan
þátt í keppninni í fyrra, en í ár
stefnir í að fjöldi þátttökulanda
verði hærri. „Í raun má senda öll
verkefni, er byggja á rannsóknum, í
keppnina og eru þá ekki undanskil-
in verkefni tengd félags- og hugvís-
indum enda sé markmiðið það að
samkeppnin nái yfir öll rannsókna-
svið rammaáætlana ESB. Hins veg-
ar hefur það sýnt sig að flest verk-
efni í keppninni eiga rætur að rekja
til líftækni, efnafræði, iðnhönnunar,
orku- og umhverfismála.“
Stefanía segir að ávinningur
keppninnar hérlendis, til dæmis
fyrir Háskóla Íslands, felist fyrst
og fremst í því að laða ungt fólk til
náms í vísinda- og tæknigreinum.
„Skortur er á nemendum í verk-
fræði, raun- og náttúruvísindum
sem er í raun sorglegt þegar til
þess er litið að landið okkar býður
þeim, sem ljúka námi, upp á óvenju
fjölbreytta möguleika.“
Ungir vísindamenn
hvattir til dáða
Evrópusamkeppni Ungra vísindamanna verður haldin í 15. sinn í Búdapest í Ungverjalandi í haust að undangenginni
landskeppni hér heima. Íslendingar tóku síðast þátt í keppninni árið 1999 og unnu þá til verðlauna. Þá var hún haldin í
Þessalóníku í Grikklandi og var myndin tekin af keppendum við það tækifæri.
join@mbl.is
Eitt helsta markmiðið með
Evrópusamkeppninni Ungir
vísindamenn er að laða
hæfileikarík ungmenni að
vísindum. Í samtali við Jó-
hönnu Ingvarsdóttur sagði
verkefnisstjóri keppninnar,
Stefanía G. Kristinsdóttir,
að íslenskum ungmennum
hefði gengið vel þegar þau
hefðu tekið þátt í henni.