Morgunblaðið - 16.02.2003, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 16. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ALLIR vita að Íslendingareiga ættir að rekja tilnorskra landnámsmannasem settust hér að fyrir ríf-
um 1100 árum. Það vita líka allir að
þeir höfðu meðferðis frá Noregi bú-
fénað, þar á meðal sauðfé, sem ís-
lenska sauðkindin er komin út af. En
ekki er víst að margir viti að enn lifa
afkomendur norska landnámsfjárins
góðu lífi í Noregi, harðgert og nægju-
samt fé sem gengur úti allan ársins
hring.
Ýmis nöfn hafa verið notuð um
þetta fé á norsku: Útigangsfé, stein-
aldarfé, stuttrófufé, víkingafé og
gamalnorskt fé; hið síðastnefnda er
nú opinberlega viðurkennt nafn á
þessum stofni.
Talið er að upphaf þessa fjárkyns
megi ráða af 2,5 milljón ára gömlum
steingervingum sem benda til þess að
það sé komið af villifé í Asíu og hafi
dreifst þaðan um Evrópu. Leifar af
þessu fé hafa fundist í 11 þúsund ára
gömlum gröfum í Írak og elstu vís-
bendingar um það í Noregi eru frá
bronsöld, um 1500 fyrir Krist. Gamla,
norska fjárkynið tilheyrir norður-evr-
ópska stutthalastofninum og var
ríkjandi í Noregi fram á 19. öld. Þetta
fé bar öll sömu einkenni og íslenska
kindin gerir enn í dag: ullin skiptist í
þel og tog, litbrigði eru mörg, dindill-
inn stuttur, horn hrútanna stór og
snúin og margar ær einnig hyrndar.
Nær útrýmt vegna
dýraverndarsjónarmiða
Um miðja öldina varð norska fjár-
kynið nær aldauða vegna riðufarald-
urs og eftir það var farið að blanda féð
sem eftir lifði með erlendu fé, aðal-
lega ensku og spænsku, og rækta
nýja fjárstofna. En árið 1912 voru
settar á fót tvær ræktunarstöðvar í
Noregi þar sem gamli, norski fjár-
stofninn var ræktaður og seinna var
sótt fé til Færeyja og Íslands til að
hressa upp á hann en það fé var þá
stærra og ullarbetra en hið norska,
vegna betri beitarskilyrða vestur í
eyjunum. Afkomendur þessa fjár eru
nefndir „spelsau“, sem merkir eigin-
lega stutthalafé, en fremur fátt er eft-
ir af því nú. Norskir bændur sneru
sér flestir smám saman að hinum er-
lendu fjárkynjum sem farið var að
rækta af miklum krafti, líklega í nafni
aukinnar hagkvæmni og bættrar af-
komu, og hið venjulega norska sauða-
kyn fékk hala og loðinn koll, togið
hvarf og sömuleiðis mörinn; ær eru
allar kollóttar og allt er þetta fé hvítt.
En hinn fornnorski fjárstofn lifði
áfram, óáreittur og ósnortinn af hag-
kvæmnisþörf nútímans, í strandhér-
uðum og úti í eyjum þar sem beit var
knöpp en veðurfar það hlýtt að féð gat
gengið úti allan ársins hring eins og
það hafði gert frá ómunatíð. Smám
saman breyttust viðhorf fólks og farið
var að telja það dýraníðslu að láta
vesalings skepnurnar ganga úti, og
við lá að þeim yrði útrýmt. Það hefði
vafalaust gerst ef nokkrir áhugamenn
á Rogalandi í Vestur-Noregi hefðu
ekki bjargað síðustu kindunum um
miðja síðustu öld og flutt þær út í
Austurvallarey fyrir utan Björgvin.
Síðustu tvo áratugina hefur áhugi á
gamla fjárstofninum aukist á ný og
farið var að falast eftir fé frá Aust-
urvallarey. Nú eru um 150 norskir
bændur félagar í Norsk villsaulag,
Norska villifjársambandinu, sem var
stofnað 1995 og það varð ofan á að
kindurnar skyldu kallaðar gamal-
norskt fé en afurðirnar markaðssett-
ar undir vörumerkinu villifé (villsau á
norsku; sau er það sem eftir er af hinu
forna, norræna orði sauður).
Nú eru um 20 þúsund vetrarfóðr-
aðar gamalnorskar kindur í Noregi,
mest í Norðlandi, Þrændalögum og
með ströndum fram á Vesturlandi og
ketið þykir meyrara og bragðmeira
en ket af „venjulegu“ fé. „Venjulegir“
fjárbændur fá um 30 krónur fyrir
kílóið af „venjulegu“ dilkaketi en fyrir
kílóið af villilambaketi, sem er nær
eingöngu selt beint til veitingahúsa,
fæst allt að tvöfalt það verð. Nú eru
seld um 25 tonn af villilambaketi á ári
innanlands en Villifjársambandið
stefnir á að salan verði komin í 100
tonn árið 2010, innanlands og til út-
landa. Þá fær íslenska lambaketið
væntanlega skæðan keppinaut!
Kunnuglegt norskt frændfé
Ég varð satt að segja dálítið undr-
andi þegar ég stóð í fyrsta sinn augliti
til auglitis við þetta norska frændfé
íslensku sauðkindarinnar í fyrrasum-
ar. Ég sat á spjalli við fólk í grósku-
legum garði við hús rétt norðan við
bæinn Brunneyjarsund á eynni Torg-
um á Hálogalandi í 30 stiga hita, þeg-
ar ég heyrði skyndilega fyrirgang og
læti sem bárust úr girðingu vestan við
húsið. Þar voru þá tveir myndarlegir
hrútar, með vígaleg, snúin horn og
runnu hvor gegn öðrum hvað eftir
annað og hornin skullu saman með
háum dynk. Ég þóttist þekkja hrút-
ana þegar í stað, vöxtinn, hornalagið
og ullarbragðið, og þeir dilluðu ótt og
títt stuttum dindlum; þó hafði ég aldr-
ei séð þá fyrr, heldur frændur þeirra
íslenska, afkomendur villisauða sem
yfirgáfu Noreg fyrir meira en 1100
árum, rétt eins og forfeður okkar.
Í ljós kom að Anne Lise Tildrem,
húsfreyja í húsinu þar sem við sátum
úti fyrir, gætti hrútanna fyrir Tor-
grim, bróður sinn, sem býr þarna í
sveitinni og á litla hjörð af þessu forn-
norska fé. Ég hélt til bæjar nafna
míns seinna um daginn og sá þar 50 til
60 kinda hóp sem hann hafði fengið
frá Ola Jørn, frænda sínum á Eiði,
rétt sunnan við Brunneyjarsund.
Ærnar voru á túni, skammt frá bæn-
um, og þeim svipar svo til íslenskra
kinda að engu skeikar nema því að
þær eru heldur smærri en íslenskar
frænkur þeirra og ekki örgrannt um
að mér sýndist dindillinn eitthvað
lengri.
Daginn eftir knúði ég dyra á Eiði
hjá Ola Jørn Tildrem. Hann hefur bú-
ið með fornfé í um tuttugu ár og selt
mörgum sem hafa viljað taka upp
þessa nýju, en þó fornu búskapar-
hætti fé á fæti. Hann bauð mér í eld-
húsið og fræddi hann mig yfir fanti af
ketilkaffi um búskaparhætti sína, sem
eiga reyndar fátt sameiginlegt með
þeim fjárbúskap sem við þekkjum á
Íslandi, annað en að sauðburður er á
svipuðum tíma, stendur frá því í mars
fram í maí, eftir því hvar í landinu er;
á Torgum hefst hann venjulega um
20. apríl eða við fyrstu græna nál. Það
gerir lítið til þótt snjór liggi á jörðu
því féð er duglegt að krafsa ofan af
nýgræðingnum en þegar jarðbönn
eru fellir Ola Jørn birkitré svo kind-
urnar geti nagað börkinn. Þegar ærn-
ar eru komnar að burði draga þær sig
út úr hjörðinni og leita inn í litla burð-
arrétt, eina mannvirkið sem þessir
búskaparhættir krefjast.
Mörinn og togið gera gæfumuninn
Að sauðburði loknum þarf ekki að
hafa miklar áhyggjur af fénu; það
reikar um beitarsvæðið, oftast í 60 til
80 kinda hjörðum, bítur gras á sumrin
eins og annað fé, en lyng er helsta
fóðrið á veturna. Yfirleitt eru hrút-
lömbin gelt og látin ganga með ánum
en óvanaðir hrútar hafðir sér. Það
skýrir fóstur Önnu Lísu á bekrunum.
Ekki þarf að hafa áhyggjur af rúningi
því Ola Jørn lætur kindurnar ganga
úr reifinu. En áður fyrr var ullin rifin
af; hann notaði orðið „rua“ um það
verk, sem hlýtur að vera samstofna
íslensku sögninni að rýja. Ull villi-
sauðanna er sömu gerðar og hinnar
íslensku sauðkindar, sett saman úr
þeli og togi og þykir með bestu ull til
hannyrða sem völ er á, að mati mestu
ullar- og prjónasérfræðinga Norð-
manna. Togið á íslenska fénu er þó
grófara, umhleypingasöm veðrátta á
Íslandi hefur séð til þess, í anda
þróunarkenningar Darwins.
Tvennt ræður úrslitum um að þess-
ar kindur lifa veturinn af úti. Annars
vegar er það togið, hins vegar sá eig-
inleiki að á sumrin safna þær mör
sem verndar mikilvæg líffæri gegn
kulda á veturna, rétt eins og íslenska
féð. Menn hafa hins vegar fyrir löngu
losað „normalféð“ við mörinn því það
gengur ætíð í heimahögum og er sett
á hús ef bregður til verra veðurs, hef-
ur því ekkert við mör að gera. Skyldi
hún liggja í þessu skýringin á því að
Hrafna-Flóki „gleymdi“ að heyja
fyrsta sumarið á Íslandi þegar hann
hafði aðsetur í Vatnsfirði, eins og frá
er sagt í Landnámu? Skyldi rétta
skýringin vera sú að hann áttaði sig
ekki á því að fé gengur ekki sjálfala á
veturna í umhleypingasamri veðráttu
Íslands, jafnvel ekki á landnámsöld
þegar veðurfar var víst talsvert betra
en það er nú? Annars er veðurfar
furðu umhleypingasamt á strönd Há-
logalands, Helgeland eins og það heit-
ir nú, og þar geta legið miklir snjóar á
vetrum.
Ola Jörn sagðist aðeins gæta þessa
fjárhóps síns og sjá til þess að hann
lifði á sama hátt og hann hefði alltaf
gert, vera „gæslumaður skaparans“,
eins og hann komst að orði. Þótt ekki
sé mikið fyrir þessum búskap haft og
kjötverðið hagstætt lifir fjölskyldan
ekki á honum einum saman, til þess er
hjörðin of lítil og lömbin of smá, þau
eru aðeins 10 til 14 kíló. Ole Jørn
stundar því einnig nautgriparækt
með venjulegu móti, ber á tún, heyjar
og hýsir gripina. En hann lítur á þann
búskap sem brauðstrit, hefur mest
gaman af villifjárræktinni.
Norskt villifé gengur
sjálfala allan ársins hring
Norskt villifé hefur unnið
sér aukinn virðingarsess í
Noregi undanfarin ár. Kjöt-
ið er allt að helmingi dýrara
en venjulegt kindakjöt og
ullin þykir með því besta
sem gerist.
Þorgrímur Gestsson kynnti
sér þetta frændfé
íslensku kindarinnar.
Norskt villifé á jörð Ola Jørn Tildrem á Eiði. Tvennt ræður úrslitum um að þessar kindur lifa veturinn af úti. Annars vegar er það togið, hins vegar sá eiginleiki að á
sumrin safnar féð mör sem verndar mikilvæg líffæri gegn kulda á veturna, rétt eins og íslenska féð.
Bóndinn á Eiði, Oli Jørn Tildrem, með myndarlegan bekra.
Nú eru um 20 þúsund vetrarfóðraðar gamalnorskar kindur í Noregi, mest í
Norðlandi, Þrændalögum og með ströndum fram á Vesturlandi og ketið þykir
meyrara og bragðmeira en ket af „venjulegu“ fé.
Höfundur er blaðamaður og
rithöfundur.