Morgunblaðið - 23.02.2003, Blaðsíða 12

12 B SUNNUDAGUR 23. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
bíó
Blóði drifin
borgarsaga
New York, borgin sem aldrei sefur, borgin sem hefur
allt, bæði gott og illt. Fremsti kvikmyndahöfundur
Bandaríkjanna, Martin Scorsese, hefur oft á ferlinum
skyggnst inn í ofbeldisfullan glæpaheiminn og firr-
inguna bak við framhlið stórborgarinnar, í myndum á
borð við Mean Streets, Taxi Driver og Good Fellas. Nú
rýnir hann í rætur hennar í stórmyndinni Gangs of New
York, sem hreppt hefur tíu óskarstilnefningar og er
frumsýnd hérlendis um helgina. Árni Þórarinsson
fjallar um söguna bak við myndina og Skarphéðinn
Guðmundsson um aðalleikarann, hinn sérvitra Daniel
Day-Lewis.
Reuters
Martin Scorsese: Tvenn Golden Globe-verðlaun og tíu óskarstilnefningar fyrir
ómælt erfiðisverk.
SEX sinnum hafði hann sest í helg-
an stein áður en Martin Scorsese
sannfærði hann um að hlutverk
klíkuforingjans Bill the Butcher
væri of kjötmikið og safaríkt til að
horfa aðgerðalaust á eftir því í ann-
ars kjaft. Sagan segir reyndar að
Harvey Weinstein yfirmaður Mira-
max og aðalframleiðandi mynd-
arinnar hafi bókstaflega þurft að
narra hann til fundar við leikstjór-
ann, þar sem hann var staddur á
Ítalíu og vann við skósmíðar.
Vandinn er nefnilega sá að Dan-
iel Day-Lewis, einhver virtasti leik-
ari samtímans, kærir sig lítt um
þessa guðsgjöf sína og vill helst
snúa við henni baki fyrir fullt og
allt. Enginn veit né skilur nákvæm-
lega hvers vegna, enda erfitt fyrir
meðaljóna að ætla að setja sig í
spor snillinga. En snillingur þessi
hefur gefið sínar skýringar, sem við
verðum, hvort sem okkur líkar bet-
ur eða verr, að sætta okkur við.
Hann þolir nefnilega ekki kvik-
myndagerð og segir kvikmyndaleik-
inn orkufrekari en hann fái við ráð-
ið. Eitthvað grunar mann að þeir
átti sig ekki alveg á hvert hann sé
að fara, flestir leikararnir sem hafa
kvikmyndaleikinn að dagvinnu í
Hollywood. Leika í bíómynd? Orku-
frekt? En þessir sömu átta sig
örugglega ekki á hversu mikið Day-
Lewis leggur sig fram af líkama og
sál við að fanga hlutverkið og finna
sig í því af heilum huga.
Þolir ekki kvikmyndagerð
Þannig er mál með vexti að mað-
urinn er einn af þessum leikurum –
Pacino, De Niro, Brando önnur
dæmi – sem lætur sér ekki nægja
að leika persónur sínar heldur sér
sig knúinn til að verða hún á meðan
á tökum stendur. Og til þess að
geta orðið þessi persóna þá verður
hann að vita og skilja hvaðan hún
kemur, hvað hún kann og getur,
finnur og sér. Þannig að fyrst klíku-
foringinn Bill er slátrari í New
York-gengjunum þá þótti Day-Lew-
is ekkert nærtækara en að und-
irbúa sig fyrir hlutverkið með því að
læra allt hvað hann gæti af hnífa-
fimleikamönnum og vinna sem
slátrari í ákveðinn tíma, læra hand-
bragðið af sjálfum fagmönnunum,
verða einn slíkur, í stað þess að
leika hann. Þannig var það líka þeg-
ar Day-Lewis átti að leika hnefa-
leikakappa í Hnefaleikakappanum
(The Boxer) eftir Jim Sheridan, þá
eyddi hann ómældum tíma í hringn-
um og var víst orðinn býsna liðtæk-
ur þegar loksins tökur hófust.
Svona vinnur þessi leikari og klár-
lega þess vegna taka öll hans hlut-
verk slíkan toll. Hann leikur ekki
einasta heldur finnur og er.
„Sem leikari þá lærir maður og
lærir, töku eftir töku, leikur og leik-
ur, lærir og lærir. En síðan er af-
raksturinn bara hundafóður, lítill
sem enginn. Og maður áttar sig á
því að hafa ekki lært nokkurn skap-
aðan hlut. Með því er erfitt að lifa
og sætta sig við.“ Svona sagði Day-
Lewis kvikmyndagerð virka á sig í
viðtali við Observer-vikuritið breska
í desember síðastliðnum. „Það er
eins og verið sé að skófla manni út,
eftir að hafa gefið allt.“ Hann segist
í viðtalinu ekki geta nefnt eina hlið
á kvikmyndaiðnaðinum sem honum
líki. Hann vildi bara ljúka því af
sem honum er ætlað og hverfa síð-
an aftur til síns auðmjúka fjöl-
skyldulífs en Day-Lewis hefur búið
ásamt eiginkonu sinni, Rebeccu
Miller, og þremur börnum á Ítalíu.
„Í hvert sinn sem ég hef lokið við
tökur finn ég til hreint ólýsanlegs
tómleika, kenndar sem ég er tilbú-
inn að gefa allt fyrir að losna við,
þar með talið sjálfan leiklistarfram-
ann.“
Listin í blóð borin
En það getur verið erfitt fyrir
nokkurn sem er listin í blóð borin
að sniðganga köllun sína. Hinn hálf-
fimmtugi Daniel Michael Blake
Day-Lewis er nefnilega af miklu
listafólki kominn. Afi hans, Sir
Michael Balcon, var æðsti yfirmað-
ur Ealing-kvikmyndaveranna frægu
og faðir hans lárviðarskáldið Cecil
Day-Lewis.
Leiklistina nam Day-Lewis við
hinn virta Bristol Old Vic og tók þar
út sinn leiklistarþroska uns hann
gekk til liðs við Royal Shakespeare
Company.
Fyrsta kvikmyndahlutverkið fékk
hann á unglingsárum sínum en það
var lítið hlutverk í mynd Johns
Schlesinger, Blóðugi sunnudagur
(Sunday Bloody Sunday) frá 1971.
En síðan leið góður áratugur uns
hann birtist aftur á hvíta tjaldinu,
þá fullveðja maður og fullnuma leik-
ari í litlu hlutverki í Óskarsverð-
launamyndinni Gandhi árið 1982.
Fyrst bar á honum í aukahlutverki í
þriðju og slökustu endurgerðinni á
Uppreisninni á Bounty (The
Bounty), sem gerð var árið 1984
með Anthony Hopkins og Mel Gib-
son í aðalhlutverkum. En það var
ekki fyrr en í hinu rómaða sam-
félagsdrama Stephens Frears, Ynd-
islega efnalaug (My Beautiful
Laundrette), 1985 og Merchant og
Ivory-myndinni Herbergi með út-
sýni (A Room With A View) sem
hæfileikar Day-Lewis fengu fyrst
að njóta sín fyrir alvöru á hvíta
tjaldinu og til marks um það verð-
launuðu gagnrýnendur í New York
hann fyrir framlagið til myndanna.
Á þessum árum flakkaði hann
reglulega milli tökustaðar og leik-
sviðsins þar sem hann vann hvern
leiksigurinn á fætur öðrum. Næsti
leiksigur sem festur var á filmu var
hinsvegar í hlutverki ungs róttæks
læknis á byltingartímum í Prag í
Óbærilegum léttleika tilverunnar
(The Unbearable Lightness of
Being) mynd sem Philip Kaufman
gerði 1988 eftir samnefndri sögu
Milans Kunderas. Næstu tvö hlut-
verk voru ekki eins farsæl enda
kannski hans minnst þekkta fram-
lag til kvikmyndanna, í svörtu kóm-
edíunum Með stjörnur í augum
(Stars and Bars) eftir Írann Pat
O’Connor 1988 og Brostu, New
Jersey (Eversmile New Jersey) eft-
ir Argentínumanninn Carlos Sorin
ári síðar.
Kemur ekki nálægt sviðinu
Vatnaskilin á ferli Day-Lewis
verða þegar túlkun hans á írska
skáldinu fjölfatlaða Christy Brown
Leikarinn sem vill ekki leika
Daniel Day-Lewis er meinilla við að leika í kvikmyndum og Scorsese þurfti að
leggja sig allan fram við að sannfæra hann um að leika Villa slátrara.
„ALLT frá því ég var barn að alast
upp á Lower Manhattan hef ég
heillast af sögum um gömlu New
York. Á hverjum degi, þegar ég fór í
könnunarleiðangra um göturnar í ná-
grenninu, uppgötvaði ég smátt og
smátt leyndardóma um stórmerki-
legt en tiltölulega óþekkt tímabil í
sögu borgarinnar og lands okkar. 7.
áratugur 19. aldar virtist hrein gull-
náma af ótrúlegum sögum um hinar
vinnandi stéttir, um holskeflur inn-
flytjenda á strætum og skuggasund-
um, um spillta stjórnmálamenn og
um goðsagnir undirheimanna sem
börðust um yfirráð yfir öllu saman.
Þetta eru sögur um ögurstundir
Bandaríkjanna og það sem þetta
unga ríki stóð fyrir. Þetta eru sög-
urnar um rætur okkar.“
Þannig lýsir Martin Scorsese gildi
viðfangsefnis Gangs of New York,
sögunni bakvið söguna af heimaborg
hans. Barnið sem hann lýsir í ofan-
greindum ummælum var astmasjúk-
ur og veikbyggður drengur, sem
neyddist til að eyða löngum stundum
við gluggann á lítilli íbúð foreldranna
við Elizabeth Street í hverfinu Little
Italy á Manhattan. Þannig fylgdist
hann með fjölskrúðugu mannlífinu
eins og gegnum þá linsu sem hann
síðar í lífinu notaði til að skapa marg-
ar af mikilvægustu kvikmyndum
Bandaríkjanna undanfarna áratugi.
Á sama hátt og Woody Allen er hið
gamansama New York-skáld kvik-
myndanna er Scorsese New York-
skáld skuggahliðanna, ofbeldisins,
firringarinnar, spillingarinnar, and-
stæðna auðs og fátæktar og þeirra
háskalegu meðala sem notuð eru til
að komast frá því síðarnefnda til hins
fyrrnefnda. Hann hefur kannað með
vægðarlausum hætti birtingu alls
þessa í nútímanum. Nú var kominn
tími til að rýna í ræturnar í fortíðinni.
Gangs of New York er í kjarna sínum
landnemasaga, ekki af gresjum villta
vestursins eins og amerískir leik-
stjórar höfðu lýst í vestrunum á síð-
ustu öld, heldur af andstæðunni, fæð-
ingu margsamsetts stórborgar-
samfélags, þar sem hinir sterkari
urðu ofaná í krafti ofbeldis og auðs.
Suðupottur frekar en samfélag
„Ef mér tekst að gera Gangs of
New York,“ sagði hann áður en tökur
hófust, „hef ég gert allar þær bíó-
myndir sem mig hefur langað, raun-
verulega langað, til að gera.“ Honum
hefur tekist ætlunarverkið en það liðu
þrír áratugir frá hugmynd til fram-
kvæmdar. Til viðbótar við æskuminn-
ingarnar, m.a. um átök hópa af ítölsk-
um uppruna, gyðinga og Kínverja,
sem bjuggu allt um kring, varð lestur
bókar sem útgefin var 1927 Scorsese
til frekari innblásturs. Í henni fjallar
Herbert Asbury um ofbeldisfulla ver-
öld götugengja mótmælenda og kaþ-
ólikka á Manhattan á 5. og 6. áratug
19. aldar, en átök þeirra náðu há-
marki í blóðugum óeirðum til að mót-
mæla herkvaðningu á tímum banda-
ríska borgarastríðsins árið 1862.
Þessa bók las Martin Scorsese árið
1970 og heillaðist enn frekar af þess-
um örlagaríku atburðum. „New York
í kringum 1840 var meira eins og
suðupottur en borgarsamfélag,“ hef-
ur hann sagt. „En hugsandi fólk var
byrjað að átta sig á því að tækist ekki
að láta New York virka sem borg
myndi alríkið ekki virka heldur.“
Strax árið 1976 skrifaði Scorsese
fyrsta uppkast að handritinu ásamt
félaga sínum Jay Cocks, sem var m.a.
kvikmyndagagnrýnandi tímaritsins
Time en samdi síðan handrit að
myndum eins og Strange Days eftir
Kathryn Bigelow og The Age Of Inn-
ocence með Scorsese, en sú afburða
lýsing á ástum í viðjum samfélags-
hafta gerðist í New York skömmu
síðar en Gangs Of New York, þ.e. á 9.
áratug 19. aldar; þar, eins og í nýju
myndinni er Daniel Day-Lewis í einu
aðalhlutverkanna. Sá gamalreyndi
ítalski kvikmyndaframleiðandi Al-
berto Grimaldi, sem hafði komist í
álnir með spaghettivestrum Sergios
Leone en síðan staðið bakvið myndir
bæði Fellinis og Bertoluccis, féll fyrir
verkefninu. Hann tilkynnti gerð
Gangs Of New York með heilsíðuaug-
lýsingu í Variety árið 1977. En ekkert
varð úr framleiðslunni. Scorsese og
Robert De Niro höfðu uppi ráðagerð-
ir um að framleiða hana snemma á 9.
áratugnum, skömmu eftir að þeir
luku við hina vanmetnu en stórkost-
legu sögu af stórborgarfirringu The
30 ára mein-
semd — eða
dásemd?
Látið sverfa til stáls: Leonardo
DiCaprio sem Amsterdam Vallon í
broddi fylkingar.