Morgunblaðið - 28.02.2003, Blaðsíða 2

DAGLEGT LÍF
2 B FÖSTUDAGUR 28. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
AGA, aðalsögupersónan í
Ekki segja frá eftir Írisi
Anitu Hafsteinsdóttur, er
samsett úr sögu fjögurra
ungra kvenna. Kannski
fimm ef saga höfundarins er meðtal-
in, þótt sjálf gefi hún lítið út á að svo
sé. Svarar því til að flestar konur
þekki ofbeldi beint eða óbeint; kyn-
ferðislegt sem andlegt, annaðhvort
sem þolendur eða aðstandendur.
Íris Anita, sem er tuttugu og sex
ára, segir sterka réttlætiskennd hafa
ráðið mestu um að hún réðst í að
skrifa bók, sem tæki á ofbeldi af
þessu tagi. Ennfremur að sjúkdóm-
ur, sem hún greindist með, hafi gert
henni ókleift að sinna áfram starfi
sínu sem rekstrarstjóri á skyndibita-
stað, og hún hafi einfaldlega orðið að
snúa sér að einhverju öðru.
„Ég hef verið með verki í mjaðma-
grindinni síðan um vorið 2000. Sjúk-
dómsgreiningin var skemmd í
spjaldliðum, líklega hormónatengd-
ur sjúkdómur, sem ómögulegt er að
segja til um hvernig þróast,“ segir
Íris Anita og lætur útrætt um veik-
indin. Hún er nýkomin úr endurhæf-
ingu á Reykjalundi og nokkuð spræk
að sögn.
Ekki í vandræðum
með viðfangsefnið
Þarna á vordögum fyrir tveimur
árum var hún ekkert á því að leggja
árar í bát og veslast upp í rúminu.
Hún hugsaði með sér að þar gæti
hún að minnsta kosti skrifað. Að vísu
yrðu umskiptin töluverð því hún
hafði lítið skrifað um dagana. En hún
var ekkert í vandræðum með við-
fangsefnið og bar það á borð fyrir
Kristján B. Jónasson, útgáfustjóra
Forlagsins, sem hvatti hana til dáða.
Og svo byrjaði hún bara.
„Mig langaði að skrifa um eitt-
hvað, sem ég þekkti,“ segir Íris Aníta
og fer nokkur ár aftur í tímann, þeg-
ar náin vinkona hennar bjó við mikið
andlegt ofbeldi af hálfu sambýlis-
manns síns. „Eins og allflestar konur
í svipuðum sporum var hún afskap-
lega dugleg að leyna og ljúga til um
ástandið við vini og vandamenn. Hún
þorði ekki að segja frá. Ég er alin
upp við ríka réttlætiskennd og sam-
úð með þeim sem minna mega sín og
átti afar bágt með að láta sem ekkert
væri. Mig grunaði sterklega hvernig
í pottinn væri búið, fann breytinguna
á henni og gerði mér ljóst að afsak-
anir um að hún gæti ekki hitt mig og
þess háttar voru að undirlagi manns-
ins. Ég aflaði mér upplýsinga hjá
Kvennaathvarfinu um hvernig ég,
sem vinkona, gæti sannreynt grun
minn og hjálpað henni. Þar var mér
sagt að það versta sem vinir eða aðrir
nákomnir gerðu væri að láta sem
ekkert væri, því þannig samþykktu
þeir í raun ofbeldið. Mér var ráðlagt
að segja vinkonu minni frá grun-
semdum mínum og þannig hálfpart-
inn neyða hana til að segja frá, en
sýna henni jafnframt að ég væri allt-
af til staðar fyrir hana. Þetta gekk
eftir því smám saman trúði hún mér
fyrir sögu, sem var býsna ljót,“ segir
Íris Anita og bætir við að þegar þetta
var hafi hún ekki haft nein áform um
að skrifa bók.
Skáldsaga með
sannsögulegu ívafi
Hugmyndin kviknaði sem sé ekki
fyrr en síðar þegar aðstæður hennar
breyttust í kjölfar sjúkdómsgrein-
ingarinnar. „Þá ákvað ég að skrifa
skáldsögu með sannsögulegu ívafi
um ofbeldi gegn konum, byggða á
reynslu þessarar vinkonu minnar,
með hennar leyfi að sjálfsögðu. Þeg-
ar ég viðraði hugmyndina við fleiri
vinkonur mínar sögðu tvær þeirra
mér ótilkvaddar frá ofbeldi, sem þær
höfðu verið beittar, annaðhvort sem
börn, unglingar og fullorðnar mann-
eskjur eða á fleiru en einu æviskeiði.
Ég hafði þekkt þær lengi, en ekki
haft hugmynd um reynslu þeirra að
þessu leytinu. Þær höfðu aldrei sagt
frá.“
Ekki frekar en Hrafnhildur Ýr
Víglundsdóttir, tuttugu og fjögurra
ára, sem á fjórðung í Sögu og Íris
Anita kynntist á spjallrás á Netinu.
Hrafnhildur Ýr var nýskilin við of-
beldishneigðan sambýlismann sinn
og lá mikið á hjarta.
„Öfugt við vinkonur mínar, átti
Hrafnhildur Ýr auðvelt með að segja
frá upplifun sinni, tilfinningum og
líðan. Hún vílar heldur ekki fyrir sér
að koma fram og lýsa hvernig and-
legt og kynferðislegt ofbeldi braut
hana smám saman niður og gerði
hana óörugga og undirgefna,“ segir
Íris Anita.
Ástæðan er vitaskuld ekki sú að
Hrafnhildi Ýr finnist svo óskaplega
gaman að velta sér upp úr fortíðinni.
Þvert á móti. Hún kveðst eingöngu
tala svona opinskátt um reynslu sína
til þess að blása kjarki í konur sem
svipað er ástatt fyrir; segja þeim að
líf eftir ofbeldisfullt samband sé ekki
endilega bara dimma og drungi. „Þar
fyrir utan, segir Hrafnhildur Ýr, „er
ég barnlaus og nýt ég þeirra forrétt-
inda umfram flestar þessara kvenna
að ég lifi ekki í stöðugum ótta um að
maðurinn sitji fyrir mér og geri mér
allt til miska ef ég opna munninn.“
Upp úr dúrnum kemur að fyrrum
sambýlismaður hennar er útlending-
ur, sem fjölskyldan lagðist á eitt um
að bola af landi brott eftir að Hrafn-
hildur Ýr hafði sagt henni allt af
létta.
Þraukað í von um kraftaverk
Þrátt fyrir ógnina sem kann að
stafa af ofbeldishneigðum fyrrum
sambýlismönnum, er mörgum fyrir-
munað að skilja hvers vegna konur
segja ekki strax skilið við slíka menn
og leiti sér hjálpar. Ástæðuna segja
Íris Anita og Hrafnhildur Ýr fyrst og
fremst þá að ofbeldi, sérstaklega það
andlega, brjóti niður allan sjálfstæð-
an vilja, kraft og þor auk þess sem
þolendur skammist sín að ósekju og
vilji ekki bera meinta niðurlægingu
sína á torg. Þeir þrauki í von um hálf-
gert kraftaverk, þ.e. að ofbeldismað-
urinn láti af athæfinu og allt verði
gott á ný. „…sem er afar hæpið,“
fullyrða þær stöllur og taka skýrt
fram að þótt þær tali um ofbeldis-
menn geti þeir allt eins verið í líki
kvenna, sérstaklega þegar andlegt
ofbeldi er annars vegar. Þær segja
fjölmörg dæmi slíks hafa komið upp
á yfirborðið að undanförnu og nefna
konuna, sem reimaði ekki skóna sína
í eitt og hálft ár vegna þess að hún
gat látið manninn sinn gera það. Svo
hætti hún með honum af því að henni
fannst hann svo mikill aumingi.
Frá því við byrjuðum með Her-
ferðina gegn heimilis- og kynferðis-
ofbeldi í tengslum við útgáfu bókar-
innar Ekki segja frá síðla seinasta
árs höfum við séð og heyrt svo marg-
ar og viðbjóðslegar en dagsannar
sögur, að saga Sögu virðist bara
gluggi inn í þennan heim ofbeldis-
verka. Við höfum hitt konur með síg-
arettubrunasár um allan líkamann,
skemmda olnboga, úlnliði og fingur
og fjölda kvenna sem eiga við viðvar-
andi þunglyndi að stríða, þrátt fyrir
að vera búnar að slíta sambandi við
ofbeldismanninn fyrir löngu,“ segja
Íris Anita og Hrafnhildur Ýr.
Sagan af Sögu
Og þótt þær kalli ekki allt ömmu
sína í þessum efnum var þeim virki-
lega brugðið þegar þær heyrðu að
blákaldur raunveruleiki margra
kvenna reyndist jafnvel verri en saga
Sögu. Enda fátt hægt að ímynda sér
nöturlegra en að vera sviptur barn-
æskunni á sjö ára afmælinu sínu eins
og henti Sögu. Í stuttu máli fjallar
fyrsti hluti sögunnar um kynferðis-
lega misbeitingu, kúgun, sifjaspell og
öfugsnúna væntumþykju. Þá er lýst
hvernig Saga, full reiði og sjálfsfyr-
irlitningar, snýst gegn foreldrum
sínum og umhverfi með því að hætta
í skóla, neyta eiturlyfja og vera í
vafasömum félagsskap. Henni finnst
hún hafa himin höndum tekið þegar
hún svo kynnist Hemma. Þótt hann
stökkvi stundum upp í nef sér og sé
laus höndin finnst henni það framan
af ekkert tiltökumál. Um síðir áttar
hún sig þó á að hún er flækt í sömu
gildru sjálfsásökunar, þagnar og
skammar og hún upplifði í foreldra-
húsum. Síðari hluti bókarinnar
fjallar svo um hvernig henni tekst að
glíma við fortíðina til að takast á við
erfiðleikana.
Frásögnin er blátt áfram og geng-
ur meira út á að lýsa tilfinningum,
viðbrögðum og hugarástandi Sögu
heldur en ofbeldinu sem slíku. Íris
Anita hefur heyrt að margir verði
hálfhvumsa yfir eigin viðbrögðum
þegar þeir lesi kaflann þar sem Jó-
hann, hálfbróðirinn sem er aðeins
þrettán ára þegar hann fær kynferð-
islegum fýsnum svalað með Sögu, sjö
ára. „Æ, greyið, hann er nú bara
hálfgerður óviti,“ segir Íris Anita
vera algeng viðbrögð lesenda, enda
hafi Jóhanni áður verið lýst sem af-
skaplega góðum og geðþekkum
náunga. „Markmiðið er að varpa
fram áleitnum, siðferðilegum spurn-
ingum. Jóhann þvingar Sögu til að
segja ekki frá og heldur uppteknum
hætti löngu eftir að gerðir hans
verða ekki afsakaðar sem óvitaskap-
ur. Ef Saga hefði þrátt fyrir allt sagt
frá, hefði hún hugsanlega getað
stöðvað ferlið, sem leiddi til þess að
hún varð andlega niðurbrotin og auð-
veld bráð ofbeldismanna síðar.“
Andlegt ofbeldi undanfari
líkamlegs ofbeldis
Af tvennu illu segir Hrafnhildur
Ýr að andlegt ofbeldi sé verra en
kynferðislegt, en fyrrum sambýlis-
maður hennar beitti hana hvoru
tveggja. „Það læddist að mér,“ segir
hún „hægt og sígandi urðu athuga-
semdirnar andstyggilegri og tíðari.
Ég fór að trúa að ég væri ómöguleg í
alla staði; heimsk og ljót og að flest
Morgunblaðið/Jim Smart
Íris Anita og Hrafnhildur Ýr: „Nánast hver sem er getur orðið fórnarlamb ofbeldis, en þær manngerðir sem beita því eru afar líkt innréttaðar.“
 Líf eftir ofbeldis-
fullt samband er ekki
bara dimma og drungi
 Miðað við raunveru-
leikann virðist saga
Sögu bara gluggi inn í
heim ofbeldisverka
Nafn bókarinnar Ekki
segja frá eftir Írisi Anitu
Hafsteinsdóttur er lýs-
andi fyrir tangarhaldið
sem ofbeldismenn hafa á
fórnarlömbum sínum og
um leið andstæða við
boðskap bókarinnar,
sem snýst um mikilvægi
þess að segja frá. Val-
gerður Þ. Jónsdóttir
fékk höfundinn og
Hrafnhildi Ýr Víglunds-
dóttur, tvo af forsprökk-
um Herferðar gegn
heimilis- og kynferðisof-
beldi, til að segja frá.