Morgunblaðið - 03.03.2003, Blaðsíða 15

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 3. MARS 2003 15
AÐ hverju eru tónskáld að leita
með því að semja tónlist? Leita þau
yfirleitt einhvers? Er einhver sérstök
meining eða merking á bak við tóna
og hljóð sem eru skipulögð eftir geð-
þótta tónskálds til þess að verða að
því sem við köllum tónverk? Hvar er
snertiflöturinn milli þess sem tón-
skáld upplifir við smíði verka sinna og
þess sem hlustandinn upplifir? Það er
auðvelt að segja að hann liggi í flutn-
ingi verksins, þessum magnaða miðli
sem túlkar hugsanir skaparans yfir
til þess vill ýmist bara njóta eða skilja
einhverri dýpri músíkalskri merk-
ingu – eða hvort tveggja. En eitthvað
meira liggur að baki. Ýmsar rann-
sóknir hafa verið gerðar á því hvernig
fólk heyrir tónlist, og hvernig upp-
lifun þess tengist „ætlunum“ tón-
skálds. Það er sem sagt hægt að
hlusta á tónlist á ýmsa vegu; – allt frá
því að „heyra“ hana, án þess að hún
hafi nokkur sérstök áhrif á þann sem
heyrir, – til þess að hlusta á hana og
njóta hennar sem sterkrar tilfinn-
ingalegrar upplifunar, og enn frekar
til þess að hlusta á hana með tón-
fræðilegum skilningi – skilja eitthvað
af þeim tónhugmyndum sem tón-
skáldið er að fást við. Flestir þeir sem
sækja tónleika vegna ástar á tónlist,
upplifa hana á tilfinningalega mát-
ann; – geta notið hennar sem merk-
ingarfullrar reynslu tilfinninganna.
Forsenda þess að það geti gerst, er
sú að snertiflöturinn milli tónskálds
og hlustanda, – flutningurinn sjálfur,
sé þess eðlis að þar sé allt lagt í söl-
urnar til að hugmyndir tónskáldsins
skili sér sem best til hlustandans.
Með öðrum og einfaldari orðum, –
tónlistar verður ekki fullkomlega not-
ið, nema flutningur hennar sé góður.
Á þrennum tónleikum í vikunni
sem leið hafa tónleikagestir geta vitn-
að um þetta á sérstaklega áhrifamik-
inn hátt. Á sunnudag fyrir viku söng
Schola cantorum tvö kórverk í Hall-
grímskirkju, Berlínarmessu eftir
Arvo Pärt og Chichestersálma eftir
Leonard Bernstein. Með kórnum lék
Mattias Wager á orgel, og í seinna
verkinu bættust við, Elísabet Waage
á hörpu, Steef van Oosterhout á slag-
verk, og ekki síst Ísak Ríkharðsson
drengjasópran. Milli kórverkanna
spann Wager litla fantasíu á orgelið,
byggða á stefjum úr þeim báðum, og
tengdi þau þannig saman á fallegan
og persónulegan hátt.
Berlínarmessa Pärts hófst á þung-
um og djúpum orgeltóni, sem gaf
strax vísbendingu um alvarleika og
dýpt verksins sjálfs. Kórinn kom inn
sindrandi tært og hreint og söng
íhugulan Kyrieþáttinn að anda hlust-
andans var strax lyft í hæðir. Áköf og
hraðari Glorian var tilþrifamikil í
flutningi kórsins. Einsöngvarar kórs-
ins í Alleluia þáttunum sungu skín-
andi fallega og í Veni sancte spiritus,
– Kom heilagur andi, var söngur
kórsins góður, þrátt fyrir örlítil
„óhreinindi“ í versinu Sine tuo num-
ine. Kraftmikil trúarjátningin í
messu Pärts, – Credo, reyndist mik-
ilfengleg smíð, og í Sanctuskafla var
dregin fram krúmmhornsrödd í org-
elinu sem ýtti enn frekar fram forna
og helga stemmningu verksins. Nið-
urlagið, sem lauk á sama þunga org-
elpunktinum og heyrðist í upphafi,
var áhrifamikið.
Chichester-sálmar Bernsteins eru
allt annars konar verk. Þar er ekki
leitað að áhrifamætti gegnum þann
forna tærleika sem Pärt er þekktur
fyrir, – heldur er allt litróf tilbeiðslu
spannað í einstaklega fjörmikilli mús-
ík. Verkið er hreint út sagt unaðslegt
í gleði sinni og hér skipti ekki síður
máli hvað flutningur kórsins og hljóð-
færaleikaranna var frábær. Ein-
söngvarinn, Ísak Ríkharðsson var þó
stjarna verksins, og söng svo undur-
fallega og blítt, – það er sjaldgæft að
heyra barn syngja af slíku næmi og
tilfinningu fyrir tónlistinni. Þessi
augnablik voru ekki síður upphafin
en þau í fyrra kórverkinu. Þótt hvor-
ugt þessara tónskálda dragi beinlínis
músíkalskan dám af meistara and-
legu kórtónlistarinnar, Jóhanni Seb-
astian Bach, – þá eiga verk þeirra á
þessum tónleikum þó bæði það sam-
merkt með verkum Bachs, – að hafa
til að bera þann innblástur og andríki
sem verður hlustandanum að mikilli
músíkupplifun í góðum flutningi.
Hörður Áskelsson og Schola cantor-
um stóðust það próf með miklum
glans. Þetta voru ekki langir tón-
leikar – aðeins um klukkustund, en
alveg nógu langir til að nesta andann
vel til vikunnar.
Hafi það andans brauð þorrið á
mánudegi, – var ekki lengur að bíða
en til þriðjudags- og miðvikudags-
kvölds eftir næsta skammti, þegar
Áshildur Haraldsdóttir flautuleikari
og Jory Vinikour semballeikari léku
öll flautuverk Jóhanns Sebastians
Bachs á tvennum tónleikum í Saln-
um. Það þarf mikinn kjark og dug að
ráðast í það metnaðarfulla verkefni
að flytja öll flautuverk Bachs, sex
sónötur fyrir flautu og sembal og par-
títu fyrir einleiksflautu á tvennum
tónleikum, tvö kvöld í röð. Ekki það
að það sé endilega svo mikið flóknara
að spila tónlist Bachs en aðra, – hún
getur þó vissulega verið erfið, – held-
ur vegna þess að verk hans eru svo
endalaus glíma við andann, – það býr
svo margt í henni. Verk Bachs krefj-
ast þess að vera vel flutt. Af þeim átta
verkum sem Áshildur og Vinikour
léku deila tónlistarfræðingar enn um
uppruna þriggja, og hafa efast um að
þau séu eftir Bach sjálfan og talið þau
jafnvel vera höfundarvek næst elsta
sonar hans, Carls Philips Emanuels
Bach. Þau gætu þó allt eins verið eftir
elsta soninn, Wilhelm Friedemann
sem var uppáhald pabba síns og góð-
ur flautuleikari. En í dag virðast
vangaveltur um uppruna verkanna
nánast óþarfar. Þau urðu til, – voru
samin, – eru hvert um sig hrein og
klár perla, og það eitt skiptir máli.
Verkin sverja sig þó mismikið í bar-
rokkstílinn, – sónöturnar sumar
samdar í hinum eldri fjögurra þátta
kirkjustíl, en aðrar í þriggja þátta
kammerstíl. Sú fyrsta sem þau Ás-
hildur og Vinikour léku, Es-dúr són-
atan BWV 1031 er jafnframt svo
miklu nær því að vera klassískt verk í
heiðríkjustíl sínum, en barrokkverk,
að hún gæti þess vegna gefið fræð-
ingum tilefni til að feðra hana til sona
Bachs.
Tónleikar Áshildar og Vinikours
standa ekki bara upp úr tónleikum
síðustu daga sem minnisvarði um
dásamlega flaututónlist Bachs. Þeir
gera það ekki síður fyrir frábæran
leik þeirra og músíkalska túlkun. Það
telst til sérstaks fags innan tónlistar-
innar að stúdera túlkunarmáta tón-
listar Bachs. Þar velta menn vöngum
yfir öllu mögulegu, allt frá því hvern-
ig eigi að útfæra tölusettan bassa,
eins og í nokkrum þessara verka –
þar sem semballinn hefur eingöngu
bassalínu að styðjast við og svo núm-
er sem gefa vísbendingu um hvaða
hljóma tónskáldið ætlaðist til að væru
spilaðir með; – til þess að rannsaka
skraut, og stúdera hendingamótun, –
til dæmis það hvernig eigi að spila
tónstiga og tónaraðir sextánudup-
artsnótna – hvar eigi að binda saman
nótur og hvar eigi að spila þær stakar
– legato og staccato á tónlistarmáli.
Það sem einkenndi leik Áshildar og
Vinikours fyrst og fremst var hve þau
völdu alltaf músíkölskustu leiðina í
gegnum þessar leikþrautir. Val
þeirra var: “eins og það hljómar best.
Í því ljósi verða fræðin öll skuggi sem
ekki þvælist fyrir flutningnum, held-
ur eðlilegur hluti spilamennskunnar.
Samspil þeirra tveggja var frábært,
og engu líkara en þau hefðu æft sam-
an árum saman, slík var tilfinning
þeirra hvors fyrir öðru. Það er ekki
auðvelt að tína til eitthvað sem öðru
fremur stóð upp úr, eða það sem var
öðru lakara. Sicilianan í Es-dúr són-
ötunni var unaðslega fallega spiluð,
og allegróþáttur g-moll sónötunnar
glitraði af spilagleði. Prestoþátturinn
í h-moll sónötunni er svo hraður, að
þar hlýtur að vera erfitt að móta
hendingar, en það gerðu þau þó full-
komlega og fallega. Í allegroþætti E-
dúr sónötunnar á seinni tónleikum
kristallaðist frábært samspil Áshild-
ar og Vinikours, – þau önduðu sem
eitt hljóðfæri. Sicilianan í sömu són-
ötu var það eina sem maður getur
ímyndað sér að hefði geta verið betra.
Hún var broti of hæg, – of hæg til að
vaggandi hrynjandin næði að skila
sér. Leikur Áshildar í einleikspartít-
unni var ekkert minna en afrek.
Heildarsvipur tónleikanna beggja
var góður og ljóst að mikil vinna lá að
baki þessum framúrskarandi leik.
Á þrennum ofangreindum tónleik-
um var það ekki síst ánægjuefni hve
vel tókst til með leik og söng. Tón-
verk verður ekki til bara fyrir það að
vera samið; – það þarf að miðla því og
einhver þarf að hlusta. Þessi þrí-
þætta eining tónskálds, flytjanda og
hlustanda getur goldið fyrir það að
tónverk sé ekki nógu gott, – að flutn-
ingur þess sé ekki nógu góður, – eða
að enginn hlusti. Á þessum tónleikum
voru fyrri þættirnir tveir eins og þeir
geta best orðið, – verkin góð og flutn-
ingur frábær. Hvað þennan hlust-
anda áhrærir var upplifunin í takt við
það.
Með andans innileik
TÓNLIST
Hallgrímskirkja / Salurinn
Schola cantorum og fleiri fluttu Berl-
ínarmessu eftir Arvo Pärt og Chichester-
sálma eftir Leonard Bernstein undir
stjórn Harðar Áskelssonar í Hallgríms-
kirkju, sunnudag 23.2 kl. 17.
Áshildur Haraldsdóttir flautuleikari og
Jory Vinikour semballeikari fluttu flautu-
verk eftir Jóhann Sebastian Bach í Saln-
um, þriðjudags- og miðvikudagskvöld kl.
20.
KÓRTÓNLEIKAR / KAMMERTÓNLEIKAR
Morgunblaðið/Jim Smart
Hörður Áskelsson, stjórnandi Schola cantorum.
Áshildur Haraldsdóttir
flautuleikari.
Bergþóra Jónsdóttir