Morgunblaðið - 09.03.2003, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 9. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
LITLAR sjáanlegar framfar-ir hafa í raun orðið í Kosovoá þeim tæplega fjórum ár-um sem Sameinuðu þjóð-irnar og Atlantshafsbanda-
lagið (NATO) hafa farið þar með
stjórn mála, í kjölfar þess að serb-
neskar öryggissveitir hröktust þaðan
á brott eftir loftárásir NATO 1999.
Vísbendingar eru þó um að samskipti
Albana og Serba – þeirra fáu sem eft-
ir eru í Kosovo – séu ögn friðsamlegri,
svo virðist sem tíminn hafi tekið til við
að græða þau sár sem átökin 1998–
1999 skildu eftir sig.
Ljóst er að tvennt stendur Kosovo
einkum fyrir þrifum. Hið fyrra er
stjórnarskrárleg staða héraðsins en
því er nú stjórnað af sérstökum full-
trúa Sameinuðu þjóðanna; Þjóðverj-
anum Michael Steiner. Engin niður-
staða er komin í það hvort
áhrifaaðilar í alþjóðamálunum vilji að
Kosovo verði sjálfstætt ríki eða hvort
neyða eigi Kosovo-Albana, sem telja
meira en 90% íbúanna, til einhvers
sambands við Serbíu. Bandaríkja-
menn eru sagðir aðhyllast fyrri kost-
inn en Evrópumenn óttast hins vegar
frekari óstöðugleika á Balkanskagan-
um, verði Kosovo veitt sjálfstæði. Á
hinn bóginn má ljóst vera að seinni
kosturinn er ekki raunhæfur. Albanar
munu aldrei taka slíkt í mál.
Undanfarið ár hefur Steiner rætt
um að ákveðin skilyrði verði að hafa
verið uppfyllt, áður en tekist verði á
um stóra spursmálið (Steiner talar
um „standards before status“) en
marga grunar að helst vilji menn ein-
faldlega ekki þurfa að takast á við
þessa spurningu: henni ýta menn
semsé á undan sér.
Skyndikennsla í lýðræði
Stefnt hafði verið að því að smám
saman yrði dregið úr völdum Steiners
– sem segja má að sé einvaldur; þrátt
fyrir að búið sé að kjósa sérstakt
heimastjórnarþing hefur hann sem
fyrr neitunarvald gegn öllum álykt-
unum sem þaðan koma – og að heima-
menn tækju við. Þessi þróun hefur
hins vegar verið hæg, stjórnmála-
mönnum til mikillar armæðu sem
bíða þess óþreyjufullir að fá að ráða
sínum málum sjálfir.
Fyrir þessari hægu þróun eru auð-
vitað gildar ástæður. Fulltrúar SÞ og
annarra stofnana, sem þarna koma að
málum, hafa viljað tryggja réttindi
minnihlutahópa (Serba, sígauna og
annarra sem fyrst eftir átökin máttu
sæta ofsóknum) og að búið væri að
koma á fót lýðræðisstofnunum þeim,
sem þarf til að Kosovo verði það opna
og frjálsa samfélag, sem að var stefnt.
Þá hefur spilling verið landlæg í Kos-
ovo og ýmsir áhrifamenn í stjórnmál-
um, sem ólust upp við sósíalisma Tító-
tímans, hafa lagt áherslu á að skara
eld að eigin köku, fremur en skapa
skilyrði fyrir opnu og lýðræðislegu
markaðssamfélagi.
Kemur einfaldlega á daginn, hér
sem annars staðar, að lýðræði verður
ekki kennt á örfáum árum; þar er um
að ræða ferli sem tekur mörg ár, ef
ekki áratugi, og því þarf að fylgja
ákveðin hugarfarsbreyting.
Athygli vekur þó reyndar í þessu
sambandi, að helstu stjórnmálaleið-
togar héraðsins hafa kunnað mætavel
að tileinka sér þau hugtök, sem
fulltrúar alþjóðasamfélagsins hamra
á; lýðræði, mannréttindi, frjálst hag-
kerfi og umburðarlyndi gagnvart öðr-
um þjóðarbrotum.
Vakti athygli blaðamanns að bæði
Ibrahim Rugova og Hashim Thaci,
leiðtogi næststærsta stjórnmála-
flokksins í Kosovo (PDK), ræddu um
mikilvægi einkavæðingar í viðtali,
sem þeir áttu við Morgunblaðið.
Spurningin sem því miður vaknar er
sú hversu djúpur skilningur þeirra og
virðing fyrir slíkum hugtökum ristir;
hvort hugsanlega sé aðeins verið að
segja fulltrúum alþjóðastofnananna
það sem þeir vilja heyra.
Erfitt að fá fjárfesta inn
Hitt atriðið, sem veldur erfiðleikum
í Kosovo, er sú staðreynd að erfitt er
að fá utanaðkomandi aðila til að fjár-
festa í héraðinu; m.a. vegna fyrra at-
riðisins. Alþjóðafjármálastofnanir eru
t.a.m. tregar til að lána fé til verkefna
þar, enda miðast lán þeirra oft við rík-
isábyrgðir – en sem fyrr segir er Kos-
ovo ekki sjálfstætt ríki heldur undir
verndarvæng SÞ.
Þá hafa ýmis mannúðarsamtök,
sem dældu fé í góðgerðarverkefni í
Kosovo fyrstu misserin, nú snúið sér
að öðru; verkefnin blasa við í Afgan-
istan, svo dæmi sé tekið.
Loks er altalað að albönsk mafía
hafi hér mikil umsvif, sem ekki eykur
líkurnar á því að laða erlent fjármagn
til héraðsins. Er haft í flimtingum að
þessi öfl tengist PDK-flokki Thacis
tryggðaböndum.
Annað sem veldur óvissu er ör-
yggisástandið, en sá möguleiki er allt-
af fyrir hendi að átök blossi upp að
nýju, í Kosovo eða nágrannalandinu
Makedóníu. Eignarrétturinn er óljós í
Kosovo, þó að SÞ hafi verið að vinna
að úrbótum í þeim efnum, og slíkt er
auðvitað ekki til þess fallið að menn
vilji fjárfesta.
Gagnrýna má heimamenn, þ.e.
Kosovo-Albana, fyrir að einblína um
of á sjálfstæðiskröfuna. Oft á tíðum
virðist sem þeim sé ókleift að einbeita
sér að þjóðþrifamálum, vegna þess
hversu ofarlega í huganum fullveld-
isdraumurinn er. Þarf ekki annað en
aka um héraðið til að sjá að mikið
vantar upp á að menn sýni frumkvæði
og hugvit; allir virðast vilja selja bens-
ín, kókdósir, opna netkaffihús eða
selja sígarettur. Fæstum virðist detta
nokkuð nýtt í hug, sem selja megi
öðru fólki.
Ekki búið að tryggja rafmagn
En það má sannarlega gagnrýna
alþjóðastofnanirnar einnig. Furðu
vekur til að mynda að íbúar Kosovo
skuli enn þurfa að búa við þann skort
á raforku sem er staðreynd; jafnvel
þó að unnið hafi verið að úrbótum í
þeim efnum allt frá því að SÞ komu til
skjalanna sumarið 1999.
Var því haldið fram við blaðamann í
heimsókn til Kosovo í vikunni að mis-
tökin hafi falist í því að menn tóku í
upphafi að reyna að gera við og við-
halda gömlum raforkustöðvum, sem
eru í útjaðri Kosovo. Staðan sé sú í
dag að þær séu einfaldlega handónýt-
ar; þó sé búið að eyða jafnmiklu fé í
viðhald þeirra og hefði kostað að reisa
glænýtt orkuver fyrir þremur árum.
Er óhætt að segja að það fé, sem al-
þjóðastofnanir og góðgerðarsamtök
hafa dælt inn í Kosovo, sé ekki ýkja
sjáanlegt í umhverfinu (þó að þess
beri að geta að búið er að framkvæma
umfangsmiklar viðgerðir á vegakerf-
inu). Sá sem þessi orð ritar undrar sig
til dæmis alltaf á því hvers vegna ekki
er ráðist í umhverfis- og tiltektarátak:
þar sem atvinnulausum Kosovo-bú-
um – atvinnuleysið er um 50% um
þessar mundir – yrði borgað lítið fé
fyrir að tína upp kókdósir og annað
rusl í náttúrunni.
Áður en ráðist er í að reyna að gera
stærri drauma að veruleika er nefni-
lega ágæt regla að hafa tekið til í
garðinum sínum heima.
Reuters
Þúsundir Kosovo-Albana mótmæltu því fyrir rúmri viku að stríðsglæpadóm-
stóllinn í Haag hefði gefið út ákæru á hendur Fatmir Limaj, fulltrúa á heima-
stjórnarþingi héraðsins og fyrrverandi foringja í Frelsisher Kosovo (UCK).
Framfarirn-
ar ekki ýkja
sjáanlegar
Þó að tæplega fjögur ár séu liðin síðan átökum
lauk í Kosovo-héraði vantar enn mikið upp á að
aðstæður séu þar viðunandi. Davíð Logi Sigurðs-
son heimsótti Kosovo í byrjun vikunnar.
david@mbl.is
I
BRAHIM Rugova var óum-
deildur leiðtogi Kosovo-
Albana lengi framan af. Það
var hann sem á sínum tíma
markaði þá stefnu að sjálf-
stæðisbarátta þeirra skyldi verða
háð með friðsömum hætti; ekki ætti
að taka upp vopn eins og gert var í
Slóveníu, Króatíu og í Bosníu-
Herzegóvínu. Rugova taldi öruggt að
alþjóðasamfélagið myndi huga að
réttindum Kosovo-búa þegar samið
yrði um frið á Balkanskaganum. Svo
fór þó ekki, Kosovo „gleymdist“ við
samningaborðið í Dayton í Ohio þeg-
ar samið var um frið í Bosníustríðinu
1995. Í þessu liggja rætur átaka í
Kosovo 1998–1999, auk þeirra of-
sókna sem Kosovo-Albanar máttu
þola af höndum Serba í héraðinu.
Ein af afleiðingum þess að ekki
var tekið á málefnum Kosovo við
samningaborðið 1995 var sú að tiltrú
á Rugova minnkaði heimafyrir. Reiðir
ungir menn (sjá viðtal við Hashim
Thaci annars staðar á opnunni) töldu
ljóst að trúin á passíva mótspyrnu
myndi engu skila, beita yrði öðrum
brögðum, aðeins máttur sverðsins
yrði til að tryggja réttindi Kosovo-
Albana og sjálfstæði héraðsins frá
Belgrað, þar sem Slobodan Milosevic
réð ríkjum.
Þrátt fyrir þetta hefur Rugova
haldið stöðu sinni sem helsta sam-
einingartákn Kosovo-Albana þó að
færri hafi trú á að hann sé rétti mað-
urinn til að stjórna landinu. Flokkur
hans, LDK, er stærsti flokkurinn á
þingi og sjálfur var Rugova kjörinn
forseti héraðsins eftir þingkosning-
arnar 2001.
Forseti hvers skal ósagt látið, Kos-
ovo er ekki sjálfstætt ríki og Samein-
uðu þjóðirnar og Atlantshafs-
bandalagið (NATO) stýra héraðinu,
en ekki heimamenn.
Þakkar Íslendingum aðstoðina
Blaðamaður Morgunblaðsins hitti
Rugova að máli skömmu eftir athöfn
á flugvellinum í Pristina sl. mánudag
sem haldin var í tilefni þess að Ís-
lendingar tóku formlega við stjórn
flugvallarins. Notaði Rugova þetta
tækifæri til að þakka Íslendingum
fyrir að taka verkefnið að sér, sem
og fyrir þá vinsemd sem þeir hefðu
sýnt Kosovo-Albönum sem hraktir
voru frá heimilum sínum þegar djöf-
ulgangurinn var sem mestur 1999.
Sjálfstæði skiptir ykkur mestu
máli – en það virðist vera uppi eins
konar pattstaða í þeim málum. Eru
það þér vonbrigði?
„Ég hef farið fram á að Kosovo
verði viðurkennt sem sjálfstætt ríki
sem allra fyrst. Sem stendur erum
við hins vegar í samstarfi við stofn-
anir alþjóðasamfélagsins.
Sjálfstæði myndi róa hluti í Suð-
austur-Evrópu í heild sinni. Íbúar
Kosovo vilja sjálfstæði sem allra
fyrst, en það er ekki ástæða til að
gera of mikið úr vonbrigðunum; að
mörgu leyti stafa þau af því hversu
skammt er nú í að markmiðið náist.
Við viljum þó að þetta eigi sér stað
fyrr en síðar.“
Við hvað miðarðu þá – fulltrúar
alþjóðasamfélagsins tala um ár,
jafnvel áratugi, í þessu sambandi?
„Við gerum þá kröfu að þetta ger-
ist fyrr. Og alþjóðasamfélagið hefur á
þessu skilning. Ég trúi því að alþjóða-
samfélagið muni komast á þá skoð-
un að betra sé að þetta gerist fyrr
en seinna. Miklar framfarir hafa
nefnilega átt sér stað á þeim þremur
og hálfu ári sem eru liðin frá stríðinu.
Með viðurkenningu sjálfstæðis yrði
okkur gert kleift að sækja um fé úr
sjóðum alþjóðlegra fjármálastofnana,
en það skiptir sköpum fyrir okkur. Ég
er hlynntur sjálfstæðu Kosovo sem
yrði aðili að stofnunum Evrópu og að
Atlantshafsbandalaginu (NATO), að
ekki sé talað um varanlegt vináttu-
samband við Bandaríkin. Bandaríkin
hafa hjálpað okkur mjög mikið,“ segir
Rugova.
Sögur heyrast af vaxandi spennu
í samskiptum íbúa Kosovo og
starfsliðs alþjóðastofnana. Hefur þú
áhyggjur af slíkri þróun?
„Um slíkt er ekki að ræða. Þjóðin
veit að Sameinuðu þjóðirnar og aðr-
ar stofnanir, sem hér hafa útibú, eru
hér til að veita okkur aðstoð og
hjálp.
Hvað stofnanirnar sjálfar varðar
þá snýst spurningin um að þeim er
ætlað að afhenda Kosovo-búum
meiri völd um eigin mál, þar eru
átakalínur.“
Segir Rugova að Steiner hafi lýst
því yfir að stefnt sé að því að fulltrú-
ar heimamanna taki smátt og smátt
við þeim völdum, sem hann hefur
sem æðsti embættismaður SÞ. Því
fyrr sem þetta ferli fari af stað, því
betra.
Segist Rugova hér vera að tala
um mikinn meirihluta þjóðarinnar.
Auðvitað séu til þeir sem vilji al-
þjóðastarfsliðið á burt. „99% þjóðar-
innar styðja hins vegar veru alþjóða-
starfsliðsins í Kosovo.“
Kosovo þarfnast fjármagns
Rugova átti fund með Halldóri Ás-
grímssyni utanríkisráðherra á mánu-
dag og vék hann þar m.a. að því
hvort möguleiki væri á því að aðilar
á Íslandi vildu fjárfesta í Kosovo.
Hann sagðist vilja styrkja tengsl Kos-
ovo og Íslands, ekki síst í efnahags-
málunum. Lýsti hann markmiðunum
þannig að stefnt væri að einkavæð-
ingu, auknum samskiptum Serba og
Albana og lýðræðisþróun í landinu.
„Við getum lært ýmislegt af sögu
ykkar, eins og raunar af öðrum minni
þjóðum sem hafa þurft að takast á
við þau verkefni sem fylgja því að
menn taki við stjórn eigin mála,“
sagði Rugova í samtali við Morgun-
blaðið.
Morgunblaðið/Davíð Logi Sigurðsson
„Bandaríkin hafa hjálpað okkur mjög mikið,“ segir Ibrahim Rugova.
Sjálfstætt Kosovo verði
aðili að ESB og NATO