Morgunblaðið - 09.03.2003, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 9. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
É
G VELTI því fyrir
mér hvort maðurinn á
bak við glerborðið hafi
fengið sérstakan bón-
us hjá tímanum vegna
langrar og dyggrar
þjónustu í hans þágu.
Franch Michelsen úrsmiður er enn
að störfum í fyrirtækinu sem faðir
hans stofnaði 1909 á Sauðárkróki og
það eru ekki að sjá á honum þreytu-
merki. Franch gefur lítið út á svona
vangaveltur, brosir og segir að nú sé
nafni sinn og sonur tekinn við rekstr-
inum og sé þar með þriðji úrsmið-
urinn með þessu nafni sem starfi á Ís-
landi og fjórði ættliðurinn kominn á
samning. Föður sinn segir hann hafa
komið frá Danmörku til Sauðárkróks
fyrir nær 100 árum, gagngert til þess
að vinna við úrsmíði.
Það fer raunar léttur hrollur um
mig þegar ég hugsa um allar þær til-
viljanir sem þarf til þess að hver og
ein mannvera geti orðið til.
Hefði hinn 25 ára gamli Jóti, Jörg-
en Frank Michelsen frá Horsens,
ekki lagt leið sína um Strikið í Kaup-
mannahöfn vorið 1907 og hitt þar
mann sem bauð honum starf á Íslandi
hefði viðmælandi minn t.d. aldrei orð-
ið til.
Jörgen Frank var alls ekki á leið til
Íslands þennan vordag heldur til
Nýja-Sjálands þar sem hann hafði
heyrt að góðir atvinnumöguleikar
væru fyrir úrsmiði. Hann var nýkom-
inn úr herþjónustu eftir hálft þriðja
ár og framtíðin blasti við fullkomlega
óráðin.
Af ævintýralöngun æskunnar tók
hann þessu atvinnutilboði frá Íslandi.
Hann fékk far með farþegaskipinu
Sterling sem var í för með Konungs-
skipinu Birma, en það lagði af stað til
Íslands sunnudaginn 21. júlí kl. 14.00
með Friðrik VIII og föruneyti innan-
borðs, áleiðis í opinbera heimsókn til
Íslands.
Sterling kom til Reykjavíkur
snemma morguns 29. júlí og þar með
var Jörgen Frank búinn að leggja að
baki talsverða leið til þess að nálgast
Guðrúnu Pálsdóttur frá Draflastöð-
um í Sölvadal sem síðar varð móðir
söguhetju okkar.
Hún hafði yfirgefið foreldrahúsin á
Akureyri eftir að þau brunnu til
kaldra kola 18. október 1906, komið
við í tveimur vistum en farið svo til
Maríu systur sinnar á Sauðárkróki
1908 – og þá fór senn að draga til tíð-
inda.
Þar var þá fyrir Jörgen Frank
Michelsen, orðinn sjálfstæður at-
vinnurekandi. Hann hafði fyrst unnið
á annað ár hjá Jóhannesi Norðfjörð
en þegar hann hætti ákvað hinn ungi
Dani að stofna sitt eigið úrsmíðaverk-
stæði á Sauðárkróki, þar sem þá voru
443 íbúar. Hann fór til Danmerkur til
að útvega sér viðskiptasambönd og
sneri svo aftur til Sauðárkróks og átti
ekki afturkvæmt á heimaslóðir fyrr
en 26 árum síðar og aldrei síðan.
Þess má geta að Franch Michelsen
hefur ritað ævisögu föður síns;
„Danski úrsmiðurinn sem varð Skag-
firðingur“, sem kom út árið 2001 á
vegum Sögufélags Skagfirðinga.
„Þegar faðir minn kom til Dan-
merkur eftir 26 ára veru á Íslandi
voru allir hans kunningjar dánir eða
fluttir og hann hafði fjarlægst systk-
ini sín þrjú svo mjög að hann dreif sig
sem fyrst aftur heim til fjölskyldu
sinnar heima á Íslandi,“ segir Franch
sonur hans.
Það var enda ekki í kot vísað fyrir
Jörgen Frank að koma heim, hann
átti gott hús og heimili, hafði þá eign-
ast 12 börn með Guðrúnu konu sinni,
sem hann kvæntist 10. júní 1910. Ári
áður keypti hann húsið Baldur og rak
þar fyrirtæki sitt þar til seint á árinu
1912 að hann keypti sýslumannshúsið
á Sauðárkróki og í því timburhúsi,
sem var hæð og ris með kjallara,
fæddist Franch Bertholt kl. 23.00
hinn 31. desember 1913.
„Ég rétt náði að fæðast á því herr-
ans ári. Ég var fjórða barn foreldra
minna og elstur sjö sona þeirra.
Mamma þótti fríð kona, hún var yf-
irveguð í fasi og hvorki skammaði né
sló til okkar strákanna þótt mikið
gengi stundum á. Hún talaði alvar-
lega við okkur og við hlýddum. Hún
var mikill sáttasemjari og mjög
heimakær, næm og draumspök og
einkar hjálpsöm.
Hún var ekki í kvenfélaginu, sem
þó þótti fínt. Hins vegar beitti hún sér
fyrir að safna fyrir elliheimili. Hún
hafði sem ung stúlka unnið á sjúkra-
húsinu á Sauðárkróki sem mágur
hennar og systir sáu um rekstur á þá.
Hún fór þaðan í vist til Popp kaup-
manns, þar sem faðir minn kynntist
henni,“ segir Franch.
„Pabbi rak fyrirtæki sitt og stund-
aði auk þess búskap, hann átti einna
fjölbreytilegastan búpening á Sauð-
árkróki, t.d. bæði svín, kanínur og
geitur, – en með tveimur geitum hafði
hann byrjað búskapinn. Hann var
fyrstur til að stunda svínarækt á
Sauðárkróki.
Foreldrar mínir voru líka með heil-
mikla garðrækt og varð ég snemma
útfarinn í að reyta arfa. Pabbi byggði
sérstaka kartöflugeymslu, jarðhús í
Kirkjuklaufinni þar sem sól náði lítt
til, og mun þessi geymsla vera til enn
í dag.
Lærði úrsmíði hjá föður sínum
Pabbi var auk úrsmíðanna einnig
við gullsmíði þótt hann væri ekki
lærður gullsmiður. Hann smíðaði
m.a. trúlofunarhringa úr 10 og 20
króna gullpeningum. Það gerði ég
líka síðar. Ég lærði hjá pabba úrsmíði
og það gerði einnig Guðni A. Jónsson,
hann og faðir minn urðu miklir vinir.
Pabbi hafði mörg járn í eldinum,
auk úrsmíðanna og búskaparins
stofnaði hann til að mynda útgerð-
arfélagið Tindastól ásamt fleirum.
Ég fékk ekkert kaup hjá pabba en
ég mátti fá mér vinnu annars staðar
með, það var þó ekki létt á kreppuár-
unum. Verkstjórarnir sögðu við mig:
„Þú þarft enga vinnu, pabbi þinn er
auðvald.“
Pabbi var þó aldrei ríkur enda
hafði hann mikla ómegð en við bjugg-
um í góðu húsnæði og höfðum nóg að
bíta og brenna.
Ég fór eftir nám hjá pabba suður
til Reykjavíkur og vann hjá fyrr-
nefndum Guðna A. Jónssyni, hann
var góður úrsmiður og hafði stundað
framhaldsnám í Danmörku. Ég hafði
ekki mikið að gera hjá Guðna og fór
skömmu síðar aftur norður til pabba.
Ég vildi fara út og læra meira.
Pabba fannst það óþarfi en ég fór
samt, – við skildum ósáttir. En það
lagaðist seinna og hann studdi mig
mjög vel.
Þetta var árið 1937, en þegar ég
ætlaði af stað með skipi til Danmerk-
ur fékk ég botnlangabólgu, Jónas
Kristjánsson skar mig upp og það
gekk allt vel, en vegna þessa seinkaði
mér og það var búið að ráða í plássið
mitt þegar ég kom til Kaup-
mannahafnar. Ég fékk snapvinnu,
m.a. í Valby. Ég var heppinn að fá þar
vinnu, ég gat unnið þar með skól-
anum, það var þó ekki of vel séð af
skólayfirvöldum.“
En hvaða eiginleikum þarf góður
úrsmiður að vera gæddur?
„Hann verður að vera rólegur og
ekki skjálfhentur. Hann verður að
hafa góða sjón og þolinmæði og þarf
að geta hugsað og fundið út hvað er
að hverju sinni,“ svarar Franch
Michelsen.
En skyldi hann vera laginn að
„sjúkdómsgreina“ úr og klukkur?
„Ég hef nú fengið gott orð fyrir
það,“ svarar hann nokkuð stuttlega.
„Ég var eini Íslendingurinn í skól-
anum úti og mér fannst skólameist-
arinn vera mér hliðhollur. Hann bauð
mér t.d. að mæta í sinn stað á fyr-
irlestur dansks vísindamanns um
rannsóknir á Vatnajökli hjá Geo-
grafisk Selskab.
Ég hafði að baki fjögurra ára nám í
úrsmíði þegar ég kom út og átti að
vera sex mánuði í framhaldsnáminu
en var við það heldur lengur. Meðan
ég enn var úti fékk pabbi heilablóð-
fall, þetta sögðu mér systkini frá
Sauðárkróki sem ég hitti á Ráðhús-
torginu. Ég fór þá beint í að ljúka við
sveinsstykkið því ég bjóst við að
þurfa að fara sem fyrst heim til að
hjálpa mömmu. En pabba heilsaðist
sem betur fór vel svo ég fór ekki heim
að sinni. Ég lauk við sveinsstykkið og
fékk einkunina UG sem táknar;
óvenju gott.
Í hernuminni Danmörku
Skólameistari mælti með mér í
starf hjá Carl Jonsèn konunglegum
úrsmíðameistara. Hann bauð mér
fyrsta ár sveinskaup en ég neitaði og
fékk ákvæðiskaup og síðar jafn-
aðarkaup, 84 krónur á viku. Við vor-
um nokkrir starfandi á verkstæðinu,
þar á meðal Færeyingur og Svíar. Ég
var að vinna þarna þegar Danmörk
var hernumin. Ég vaknaði við flug-
véladyn um nóttina. Georg og Ottó
bræður mínir voru í Kaupmannahöfn
við nám líka þegar þetta var. Við vor-
um að borða morgunmatinn þegar við
fengum fréttirnar. Ég fór gangandi í
bæinn og sá þýska hermenn stjórna
umferðinni og keypti mér blað á
Strikinu til að lesa í hádeginu um her-
námið.
Ég vildi komast heim til Íslands en
það blés ekki byrlega fyrir þá fyr-
irætlun. Úlfar Þórðarson augnlæknir
var þarna líka og við hugsuðum okk-
ur um tíma að fara suður til Ítalíu og
taka þar Heklu eða Kötlu sem voru
þá í saltfiskflutningum. Ítalía var þá
ekki komin í stríðið. En af þessu varð
ekki og kvöld eitt hringdi Úlfar í mig
og sagði mér frá því að hann væri að
fara með bátnum Frekjunni til Ís-
lands. Mér þótti súrt í brotið að kom-
ast ekki með.
Með Esjunni heim til Íslands
Ég hafði þá uppi ráðagerðir um að
komast til Sviss eða Berlínar, þar
sem voru góð úrsmíðaverkstæði. Ég
hafði starfað hjá konunglegum hirð-
úrsmiði með gott próf og þess vegna
var mér opin leið í pláss á góðu verk-
stæði. Tveir vinnufélagar mínir hjá
Carl Jonsèn bentu mér á Konrad
Felsing í Berlín og Göbbels í Genf
sem bestu fyrirtækin í þessum lönd-
um. Þeir höfðu verið þar. Ég skrifaði
til Felsing og fékk ráðningu og at-
vinnuleyfi í Þýsklandi en það dróst að
ég fengi leyfi til að fara inn í landið. Í
þýska sendiráðinu í Kaupmannahöfn
var mér sagt að koma aftur eftir viku.
Ég frétti að von væri á Esju til Pets-
amo í Finnlandi, til að sækja Íslend-
ingana, er væru á Norðurlöndum. Ég
mætti ekki í þýska sendiráðinu en.
fór þess í stað yfir til Málmeyjar og
þaðan til Stokkhólms og þar fréttum
við að Þjóðverjar hefðu farið með
Esjuna til Þrándheims. Eftir viku var
Esjan komin til Petsamo. Við fórum
með járnbraut yfir alla Svíþjóð – ferð-
uðumst daga og nætur. Ég var orðinn
lasinn þegar við komum til Petsamo
svo Kristbjörn Tryggvason læknir
hlutaðist til um að ég fengi pláss í
reyksalnum en ekki í lestinni þar sem
ég átti að vera. Ekki var þó loftslagið
gott í reyksalnum og seint komst ég í
ró þar.
Þetta var mjög einkennilegt ferða-
lag, farnar miklar krókaleiðir, fyrst
til Orkneyja þar sem átti að rannsaka
skipið. Þeir sem það áttu að gera,
tveir menn sem sendir voru frá
Reykjavík, mættu ekki svo staðaryf-
irvöld lögðu blessun sína yfir brottför
okkar. Þegar við komum heim til Ís-
lands varð uppi fótur og fit. Allt fór í
baklás og nokkrir voru teknir fastir,
m.a. Bjarni Jónsson læknir. Sveinn
Björnsson og breski sendiherrann
gengu í málið og við fengum að fara í
land. Georgía kona Sveins var um
borð í skipinu, það hefur vafalaust
haft sitt að segja. Ég frétti seinna að
það hefði fyrst átt að senda skipið út
aftur með alla farþegana vegna þess
að það hefði ekki verið skoðað eins og
til stóð.
Á land gekk ég 15. október 1940. Í
farteski mínu var ég með nokkur
sjónhverfingatæki. Breska liðsfor-
ingjanum, er yfirheyrði mig og skoð-
aði farangur minn, fannst þetta eitt-
hvað grunsamlegt og bað mig að sýna
sér nokkur brögð. Ég gerði það.
Hann skoðaði ekki meira og sagði að
ég mætti fara.
Verslunarpláss og hjónaband
Ég fór norður á Sauðárkrók og
fékk úrsmíðavinnustofuna hjá pabba
en hann hafði verslunina. Ég var á
Króknum í þrjú ár og hafði allmikið
að gera. Ég fékk mér umboðsmenn á
nokkrum stöðum, er seldu úr frá mér
og tóku við úrum til viðgerða.
Ég ætlaði að setjast að á Sauð-
árkróki en það gerðist tvennt, mér
var boðið verslunarpláss í Reykjavík
og svo var hitt að ég var búinn að
finna mér konu þar syðra, Guðnýju
Guðrúnu Jónsdóttur, sem ég vildi
eiga. Ég hafði hitt hana heima hjá
skátafélögum í Reykjavík. Hún var
nokkrum árum yngri en ég og við höf-
um nú verið gift í 57 ár. Við eigum sex
börn. Eitt barn misstum við 1954,
dreng sem lést tveggja ára, elsti son-
ur okkar. Hann var slappur og heitur
einn sunnudagsmorgun. Ég hringdi í
lækni, Kristbjörn Tryggvason, hann
kom og leit á barnið og bað okkur að
hringja ef ástandið breyttist. Hann
var kominn aftur hálftíma síðar með
Sigurð Samúelsson lækni með sér.
Sigurður sagði eftir að hafa skoðað
drenginn að hann efaðist um að hann
lifði daginn af. Hann reyndist sann-
spár. Drengurinn lést á sjúkrahúsi
um kvöldið.
Úrsmíðaverkstæði og utanferð
Eins og fyrr gat hafði mér staðið til
boða verslunarpláss á Vesturgötu 21a
og þar opnaði ég úrsmíðaverkstæði
og verslun.
Mikill uppgangur var þá á Íslandi.
Allt gekk vel nema hvað að á Vest-
urgötunni var brotist inn hjá mér og
öllum lagernum stolið, farið var inn
um gamla hurð sem neglt hafði verið
fyrir með texi að innanverðu. Allt var
ótryggt en það komst upp hver
braust inn. Það gerði breskur her-
maður, hluti munanna fannst í dóti
sem hann var með í gömlu sundlaug-
unum. Úrin voru merkt svo ég gat
sannað eignarrétt minn á þeim. Ég
fékk eitthvað af þeim aftur.
Í framhaldi af rannsókn á þessu
máli hér hjá rannsóknarlögreglu kom
beiðni frá Bretum um að ég kæmi út
til Englands til að bera vitni í herrétti
um haustið 1945. Ég fór út með ís-
lenskum lögreglumanni og við feng-
um svo breskan lögreglumann í liðið
þegar út kom. Hermaðurinn var
dæmdur í tveggja ára fangelsi og var
rekinn úr hernum með skömm.
Þetta snerist upp í skemmtiferð
hjá mér, réttarhöldunum var frestað í
nokkurn tíma vegna hátíðahalda þar
sem konungshjónin og dætur þeirra
áttu að mæta. Okkur var komið fyrir í
útborg Edinborgar og höfðum það
mjög gott þar. Við sáum hátíðahöldin,
skoðuðum borgina og fórum svo nið-
ur til London. En kalt var í vélinni
sem við flugum með bæði út og heim
aftur. Þetta var hervél, opin fram-
arlega og það gustaði mikið inn, við
skulfum þótt við værum klæddir í
flugmannabúninga og drykkjum te
ómælt á leiðinni.
Innflutnings- og gjaldeyrishöft
Eftir að stríðinu lauk komu til
skjalanna innflutnings- og gjaldeyr-
isnefnd og það gekk oft erfiðlega að
fá leyfi til að flytja inn vörur. Maður
þurfti að mæta snemma morguns, þá
var yfirleitt komin löng biðröð og lítið
fékkst upp úr krafsinu.
Ég hafði mikið að gera við úrsmíð-
ar og viðgerðir, ég flutti að Laugavegi
39 og þar var ég með fyrirtækið í 49
ár. Alls hafði ég 12 nemendur á þess-
um tíma. Meðal þeirra er sonur minn
sem nú rekur fyrirtækið hér en hinir
eru sumir komnir í beina samkeppni
við okkur.
Armbandsúrin voru að ryðja sér til
rúms á námsárum mínum á Sauð-
árkróki og var ég orðinn þeim kunn-
ugur. Hjá Carl Jonsèn í Kaupmanna-
höfn var ég mikið í viðgerðum á fínum
Á sérsamningi við tímann
Úr og klukkur hluta sam-
viskusamlega sundur ævi-
tíma okkar í klukkustundir,
mínútur og sekúndur.
Franch Michelsen úrsmíða-
meistari hefur smíðað og
gert við þessi mælitæki um
áratuga skeið. Guðrún Guð-
laugsdóttir ræddi við hann
um nokkur atriði úr ævi
hans og lífsstarfi.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
Franch Michelsen úrsmíðameistari á að baki langt starf í þágu tímans, ef svo má segja.