Morgunblaðið - 09.03.2003, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 9. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Handritshöfundar íHollywood (aðminnsta kosti þeirsem skrifa fyrir
sjónvarp) eru sagðir miður sín
upp til hópa þessa dagana og
munu margir hverjir gera lítið
annað en að mæla götur
draumaborgarinnar með
hendur í vösum. Þáttur þeirra
við gerð vinsæls skemmtiefnis
í sjónvarpi er nefnilega hættur
að vera nauðsynlegur. Leik-
arar sem hafa haft lifibrauð
sitt af því að leika í sjónvarps-
þáttaröðum eru líka margir
hverjir í tilvistarkreppu sem
og leikstjórar slíkra þáttaraða.
Raunveruleikasjónvarps-
æðið sem hófst með yfirmáta
vinsældum Survivor-þáttanna
(sem hófu göngu sína sumarið
2000) virðist ætla að verða að-
eins meira en sú bóla sem bú-
ist var við í fyrstu. Þegar þætt-
ir á borð við Big Brother, Who
Wants to Marry a Millionare
og Temptation Island hófu
örugga siglingu í kjölfar vin-
sælda Survivor spáðu sjón-
varpsspekúlantar því að þrátt
fyrir miklar vinsældir þessara
nýju þátta myndi nýjabrumið
senn fara af þeim og áhorf-
endur flykkjast aftur að leikn-
um drama- og grínþáttum. En
það var öðru nær. Greinin hef-
ur þróast og framleiðendur
keppast við að búa til nýja
þætti undir merkjum hennar
sem margir njóta metvinsælda
meðal áhorfenda. Af 13 vinsæl-
ustu sjónvarpsþáttum þessa
vetrar í Bandaríkjunum eru
sjö raunveruleikaþættir, þar á
meðal Bachelor, Bachelorette,
og Joe Millionare, en lokaþátt-
ur hans dró að sér fleiri áhorf-
endur en nokkuð annað sjón-
varpsefni í Bandaríkjunum í
vetur, um 40 milljónir manna.
Í sumar stendur svo til að
frumsýna í Bandaríkjunum að
minnsta kosti 24 nýjar
raunveruleikasjónvarps-
þáttaraðir. Þeirra á meðal eru
þættir þar sem tvær ungar
konur sem búa við allsnægtir,
Paris Hilton (erfingi hótel-
keðjunnar) og besta vinkona
hennar, flytja inn á fábreytt
sveitaheimili. Önnur þáttaröð í
svipuðum dúr sýnir líf tveggja
fjölskyldna af ólíku samfélags-
stigi sem skipta tímabundið
um ,,mömmur“. Þá er í bígerð
,,alþjóðleg“ útgáfa af Bachelor
þar sem piparsveinn flýgur um
heiminn og tínir konur upp í
flugvélina sína í leit að hinni
einu réttu. Og svo mætti lengi
telja.
Svo virðist sem raunveru-
leikasjónvarpið sé komið til að
vera og er ,,blessun“ stórfyr-
irtækja eitt af því sem talið er
til merkis um að greinin sé
ekki lengur á jaðrinum eða
neðanjarðar. Kanónur á borð
við McDonalds, Ford, Coca
Cola og Master Card auglýsa
nefnilega ekki hvar sem er. Í
fyrstu vildu fyrirtæki sem
vönd eru að virðingu sinni ekki
skella auglýsingum sínum inn í
auglýsingahlé þátta sem taldir
voru …ja svona í lágkúrulegri
kantinum. Þættir sem eru
drifnir áfram af mannlegri nið-
urlægingu og berstrípa þrá
mannsins eftir athygli og við-
urkenningu sama hvað hún
kostar þóttu ekki við hæfi
virðulegra fyrirtækja; að
minnsta kosti ekki til að byrja
með. Nú skammast þau sín
ekki lengur og auglýsa hvert í
kapp við annað og er ,,sam-
þykki“ stórfyrirtækjanna lík-
lega frekar til vitnis um að það
sem sjokkerar á það til að
venjast, en hitt að gæði þátta
af þessu tagi hafi almennt orð-
ið meiri. Stórauknar auglýs-
ingatekjur hafa tryggt fjár-
hagslegan grundvöll
greinarinnar enn frekar – en
raunveruleikasjónvarpsþættir
eru tiltölulega ,,ódýrir“ í fram-
leiðslu miðað við skrifaða og
leikna þætti. Sigurvegari
Survivor fær til dæmis (einn
allra þátttakenda) milljón doll-
ara fyrir að taka þátt í öllum
þáttunum, á meðan aðalleik-
arnir í Friends (sex talsins) fá
milljón dollara á mann fyrir
hvern einasta þátt.
Þegar vikið er að sjálfum
vinsældunum og leitast við að
skýra forsendur þeirra er við-
kvæðið oft hið sama; óskilj-
anlegt, hneykslanlegt, þvílíkt
rugl, maður skammast sín en
horfir samt, það er magnað að
svona fólk skuli vera til o.s.frv.
Þetta sjónvarpsefni virðist
vera þeim eiginleikum gætt að
fólk verður hneykslað á sjálfu
sér fyrir að fylgjast með og
hrífast með, skilur ekki hvers
vegna það er að horfa en getur
samt ekki hætt. Stundum er
líka sagt að þegar skrifað sjón-
varpsefni er slæmt þá sé það
slæmt, en þegar raunveru-
leikasjónvarpsefni er slæmt þá
verði það ennþá betra.
Um leið er ljóst að raun-
veruleikasjónvarp stendur
engan veginn undir nafni.
Þættirnir eru vandlega klippt-
ir og límdir þannig að atburð-
arrásin er í stórum dráttum
eftir höfði framleiðenda
þeirra. Eins er ljóst að margir
þátttakenda eru leikarar eða
annars konar skemmtikraftar
sem vilja koma sér á framfæri
og eru því alls ekki að taka
þátt á þeim forsendum sem
lagt er upp með. Þetta vitum
við, en okkur er alveg sama,
það er alveg jafn gaman að
horfa. Og stundum koma
augnablik þar sem þátttak-
endur virðast berskjaldaðir og
segjast sjá eftir öllu saman;
,,þetta er það erfiðasta sem ég
hef lent í á ævinni,“ ,,ef ég
hefði vitað að ég yrði svona
ástfangin, hefði ég aldrei verið
með í þessu,“ ,,ef ég hefði bara
fengið að kynnast henni við
eðlilegar aðstæður“. Ómögu-
legt er að vita hvort fólk mein-
ar yfir höfuð nokkuð með
þessu. Kannski eru játningar
þess efnis að fólk skammist sín
nú aðeins fyrir að taka þátt í
raunveruleikasjónvarps-
þáttum einungis til þess falln-
ar að fá mann til að trúa því að
þetta sé nú að einhverju leyti
raunverulegt allt saman. Og sá
vafi sem þátttakendur skilja
eftir í huga áhorfenda - eru
þeir að grínast eða er þeim al-
vara? - virðist duga til að halda
okkur við efnið. Trista Rehn,
söguhetja Bachelorette –
kvenútgáfu Piparsveinsins,
talaði einmitt í anda sannrar
raunveruleikasjónvarpshetju
þegar hún svaraði því hvort
henni þætti ekkert undarlegt
að hafa kynnst tilvonandi eig-
inmanni sínum við þær að-
stæður sem þættirnir buðu
upp á (það er að segja að hafa
valið hann úr hópi 30 manna
sem hún ,,kynntist“, og sum-
um þeirra allnáið, fyrir framan
myndavélarnar). ,,Auðvitað
ekki,“ sagði hún, ,,þetta er frá-
bær saga. Og þegar börnin
okkar spyrja hvernig mamma
og pabbi kynntust þá eigum
við það allt saman á spólu!“
Ekki skrýtið að meðalhand-
ritshöfundi gangi erfiðlega að
toppa þetta. Í alvöru.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Í alvöru?
bab@mbl.is
H
VER er uppáhalds frí-
stundaiðja þín? Að hlaupast
á brott. En íþrótt? Að hlaup-
ast á brott.“ Í þessari yf-
irlýsingu Dieters Roth er,
að mati Laszlos Glozers pró-
fessors í nútímalistasögu í
Hamborg, fólginn sá kjarni sem einkennir allan
listferil þessa kunna listamanns. Þennan kjarna
útfærði Dieter síðar nánar í þversögn sem hann
áleit sér eiginlega, en hún fólst í því að „koma til
þess að fara“ („arriving to depart“). Þessum
þætti í fari Dieters og listsköpun gerir Glozer
áhugaverð skil í bókinni „Unique Pieces“, en
hún var gefin út af Dieter Roth stofnuninni í
Hamborg nýverið og er hin fyrsta í þriggja
binda röð sem gefin verður út á næstunni.
Dieter Roth (1930-1998) er öllum listelskum
Íslendingum að góðu kunnur, enda hafði hann
mikil áhrif á þær kynslóðir
listamanna sem uxu úr
grasi á því 40 ára tímabili,
frá 1957–1998, sem Ísland
var fastur punktur í lífi
hans. En Dieter var að
sjálfsögðu ekki einungis
áhrifavaldur hér á landi, heldur er óhætt að
fullyrða að tíminn hafi ótvírætt leitt í ljós mik-
ilvægi hans sem eins margbrotnasta og áhrifa-
mesta listamanns tuttugustu aldar. Áhrif hans
á aðra listamenn eru slík að vísað hefur verið
arfleifðar hans með þeim orðum að hann hafi
fyrst og fremst verið „listamaður listamann-
anna“, eins og segir í kynningu bókarinnar
„Unique Pieces“ fremur en listamaður er kom-
ið var á framfæri fyrir tilstilli stofnanavaldsins í
listheiminum.
Þrátt fyrir að Dieter Roth hafi allt fram ásíðustu tíma að mestu leyti veriðóþekkt stærð meðal almennings, ervissulega óhætt að halda því fram að
listheimurinn sem slíkur hafi verið frekar fljót-
ur að átta sig á því sem í honum bjó. Hann var
ekki nema þrítugur þegar hann fékk mikilvæga
viðurkenningu fyrir list sína; verðlaun stofn-
unar Williams og Normu Copley, en í dóm-
nefndinni voru auk Williams Copley sjálfs, þeir
Marcel Duchamp, Max Ernst, Herbert Read
og Richard Hamilton. Strax um 1967 fór frægð-
arsól Dieters að rísa á alþjóðlegum vettvangi og
á næstu árum ferðaðist hann mjög víða og
sýndi verk sín beggja megin Atlantsála.
Dieter var ótrúlega afkastamikill á sviði
myndlistar og engin svið hennar voru honum
óviðkomandi. Helsta framlag hans til samferða-
manna sinna var þó líklega það hversu ferskar,
eða jafnvel byltingarkenndar, þær hugmyndir
er birtust í verkum hans voru alla tíð. Dieter
notaði marga og ólíka miðla til að finna list sinni
farveg, svo sem ljósmyndatækni, kvikmyndir,
myndbönd, teikningar, hljóðupptökur og drasl
af ýmstu tagi, en allt frá því byrjun sjöunda
áratugsins voru verk hans þess eðlis að þau
kollvörpuðu viðteknum hugmyndum um efnis-
eiginleika, hlutverk og tilgang lista. Á þeim
tíma hóf hann t.d. að vinna verk er byggðust á
rannsókn hans á hverfulleikanum, ekki síst með
því að nota óstöðug efni á borð við súkkulaði,
ost, krydd og brauð til listsköpunarinnar. Allt
frá fyrsta degi voru þessi verk síbreytileg því
niðurbrotið – eða rotnunarferlið – varð að mik-
ilvægum þætti þeirra.
Ef litið er yfir ævistarf hans er ljóst aðDieter safnaði ekki einungis samanmisleitu safni hluta í listrænum til-gangi, heldur var hann einnig afar af-
kastamikill við skráningu og flokkun af ýmsu
tagi. Þannig tókst honum öðrum fremur að
setja þá sundurlausu mola er hrjóta af borði
hversdagstilverunnar í það samhengi er um-
breytti þeim í kraftmikil og einstök listaverk.
Bókverk hans hafa einnig haft mikla þýðingu í
gegnum tíðina – en þau skipta hundruðum – og
lét Richard Hamilton eitt sinn hafa eftir sér að
„bækur hans einar og sér myndu duga til þess
að skipa honum í heiðurssæti á sviði lista tutt-
ugustu aldar“.
Eins og Laszlo Glozer bendir á var í list-
sköpun Dieters ætíð fólgin sterk viðleitni til
þess að kanna mörkin á milli lífs og lista, en sá
könnunarleiðangur varð óhjákvæmilega til
þess að stundum skarst í odda á milli hans og
stofnana listheimsins eða jafnvel dyggra vina.
Dieter gætti þess þannig alla tíð að falla ekki
inn í það umhverfi er hugsanlega gæti haft
sljóvgandi áhrif á sýn hans á starfsumhverfi sitt
eða hlutverk listarinnar í samfélagslegum
skilningi. En þótt hann hafi orðað afstöðu sína á
þann veg að hann „hlypist á brott“, þá er
ástæðulaust að taka þau orð of bókstaflega –
þau eru fyrst og fremst myndlíking fyrir þörf
hans til að leita stöðugt á ný mið og um leið and-
stöðu hans við stöðnun. Þótt honum væru boðn-
ar virðingarstöður við kennslu innan listaaka-
demíunnar rakst hann illa í þeim hópi og entist
því yfirleitt stutt á hverjum stað. Samt eru ótal-
margir til frásagnir um það hversu mikilhæfur
kennari hann var og víst er að aðferðin sem
hann tileinkaði sér og nefndi „engin-kennsla
sem kennsla“ (non-teaching as teaching) virðist
hafa verið nemendum hans, á þeim umrótatím-
um er hann var upp á sitt besta, mikill inn-
blástur – einskonar mótvægi við hefðbundnari
og kreddufastari kennslu er fyrst og fremst
horfði til hefðar fortíðar.
Sem dæmi um það hversu öflugur hann var
sem kennari má nefna frásögn gamals nem-
anda hans og samstarfsmanns, Jan Voss, er
hann flutti vorið 1999 við Moore lista- og hönn-
unarskólann í Bandaríkjunum og nefndi „Diet-
er Roth, minn föðurlegi vinur“. Þar segir hann
að Dieter hafi fyrst og fremst litið á listaskóla
sem „opinn markað fyrir hugmyndir“. Hann
minnist þess er Dieter kom með vin sinn, hinn
fræga listamann Robert Filliou, í skólann og
nemendurnir urðu vitni að tilurð þekkts verks
er Filliou nefndi, „The Principle of Equiva-
lence“ (Jafngildislögmálið). Titill verksins vísar
auðvitað til kenninga Einsteins um jafngildi, en
með verkinu kom Filliou þeirri skoðun sinni á
framfæri að það skipti engu máli hvort verk
væri „vel gert, illa gert eða ógert“, þar sem
hann áleit listina óháða slíkri stigveldishugsun.
„Með því einu að setja rauða sokka í gul box“
tókst Filliou „að víkka út hugmyndir okkar um
listina með áhrifaríkum hætti“, segir Voss.
Námið hjá Dieter afhjúpaði að lokum fyrir hon-
um þá staðreynd að sem nemandi á sviði lista
var hann „knúinn til að fleygja fyrir borð miklu
magni af listtengdri þráhyggju, stöðnuðum list-
hugmyndum, listrænum fordómum og meinlok-
um, um leið og hann öðlaðist innsýn inn í list
sem lífið“.
Samtal sem Jan Voss átti eitt sinn viðDieter, afhjúpar einstaklega vel óvenju-lega afstöðu hans til tilverunnar. Í sam-talinu segir Dieter Voss frá erfiðleikum
sínum með að nota orðasambönd á borð við
„það er“ eða „ég er“, þar sem honum fannst þau
svo afgerandi að þau gætu ekki falið í sér mögu-
leika til frekari þróunar. Þessi rótgróna andúð
Dieters Roth á stöðnun segir meira en nokkuð
annað um þann kraft sem knúði hann áfram við
rannsókn hans á sambandi lífs og listar. Sú
rannsókn náði hápunkti þegar hann, sem
fulltrúi Sviss á Feneyjatvíæringnum árið 1982,
sýndi sitt eigið hversdagslíf í jafnmarga daga
og tvíæringurinn stóð á óteljandi skjám. Þetta
sjálfsævisögulega verk, sem hann nefndi „Dag-
bók“, sætti miklum tíðindum á sínum tíma, en
þar er það einmitt „ferð hans til Feneyja, frek-
ar en hin hefðbundna og upphafna viðvera list-
ar hans, sem hann leggur fram á þessum áber-
andi vettvangi sem sýningu sprottna beint úr
daglegu lífi“, eins og Glozer orðar það.
Líf Dieters Roth spannaði einhverja mestu
átakatíma í heimssögunni. Hann var fæddur í
Þýskalandi árið 1930 og var aðeins barn að
aldri er heimsstyrjöldin hófst. Sem ungur mað-
ur fór hann því ekki varhluta af þeirri hugsun
eftirstríðsáranna að fortíðin væri ekki sá jarð-
vegur er betri framtíð gæti sprottið úr og í kjöl-
farið hefur hann rannsókn sína á eðli (hvers-
dags)lífsins og tengslum einstaklingsins við
umhverfi sitt. Í þeirri rannsókn „hljópst hann á
brott“ frá hefðinni og stofnunum hennar með
meðvituðum hætti – ekki af því hann gæti ekki
horfst í augu við það sem við honum blasti,
heldur vegna þess að hann hafði hugrekki til
þess að takast á við og kanna hið óþekkta. Og
það er vitaskuld fyrir slíkt hugrekki sem Dieter
Roth hefur áunnið sér orðstír þess sem með
réttu má teljast „listamaður listamannanna“.
Listamaður listamannanna
„Án titils“, verk eftir Dieter Roth, unnið í Reykjavík árið 1964 úr hverfulu efnum hversdagsleikans;
konfekti, súkkulaði, límbandi, akrílmálningu, móti og málmhandföngum á málmplötu í pappakassa.
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.is