Morgunblaðið - 29.03.2003, Page 38

HEILSA
38 LAUGARDAGUR 29. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ deyja árlega fimm milljónir barna yngri en 15 ára af
völdum skaðvalda í nánasta umhverfi.
Fólk tekur lítið eftir svona tilkynningu. Það eru alltaf
að berast fréttir af einhverjum hörmungum. Margt fer
inn um annað eyrað og út um hitt, án verulegrar viðkomu
í nokkurri heilastöð. En þetta samsvarar því að ein þota
full af farþegum farist á 45 mínútna fresti.
Börn eru næmari fyrir óheilbrigðu um hverfi en full-
orðnir. Skaðvaldarnir gera sér líka mannamun. Þeir
leggjast helst á þá fátæku. Þá sem eru veikir fyrir vegna
næringarskorts, skorts á hreinu drykkjarvarni og ein-
földustu hreinlætisaðstöðu og þekkingu. Það er hægt að
koma í veg fyrir þessi dauðsföll. Það er vitað til hvaða
aðgerða þarf að grípa, en það er ekki gert.
Tími örbirgðarsjúkdóma er liðinn á Íslandi. En um-
hverfið heldur áfram að taka sinn toll, þegar sjúkdómar eru annars vegar.
Rannsóknir gerðar hér á landi sýna að börnum og unglingum frá heimilum
sem búa við bág kjör hættir meira til að fá ýmsa nútímakvilla. Að einhverju
leyti er lífsstíl um að kenna.
Heilsuleysi barna vegna fátæktar
Sjálfsagt eru flestir þeirrar skoðunar hér á landi að allir eigi jafnan rétt á
að búa við góða heilsu, að minnsta kosti meðan þeir eiga ekki sjálfir þátt í að
spilla henni vísvitandi. Þetta á enn frekar við um börn. Þau fæðast inn í um-
hverfi og aðstæður, sem þau hafa engin tækifæri til að hafa áhrif á að neinu
marki. Heilsuleysi meðal barna, sem tengist umhverfisþáttum, er því merki
um ójöfnuð og óréttlæti, sem okkur ber að berjast gegn.
Stjórnvöld eiga að skapa fólki þau skilyrði að það geti sjálft haft sem mest
áhrif á eigið líf og að heilbrigðasta leiðin sé sem greiðfærust, til dæmis með
meiri skattlagningu á óholla vöru eða niðurgreiðslu á íþróttastarfsemi. Ekk-
ert barn á að þurfa að búa við fátækt og skort hér á landi. Heilsuleysi barna
sem rekja má til þess er óþolandi.
Í heilbrigðisáætlun fyrir Ísland til ársins 2010 segir að unnið verði að því
að jafna mun á heilsufari barna sem tengist þjóðfélagsstöðu foreldra. Ekki er
þess getið hvaða leið verði farin. En orð eru til alls fyrst og þess er vænst að
ekki verði látið sitja við orðin tóm.
Matthías Halldórsson, aðstoðarlandlæknir,
tímabundið við störf hjá lýðheilsudeild ESB.
 Frá Landlæknisembættinu
Heilsan í brennidepli
Börn, fátækt
og heilbrigði
Tími örbirgðar-
sjúkdóma er
liðinn á Íslandi
Spurning: Ég hef heyrt að maður
þurfi minni svefn með aldrinum.
Er þetta satt og hvað munar
miklu þegar maður eldist? Ég
þekki mann sem segist eiginlega
ekkert þurfa að sofa, hann segist
móka í fáeina klukkutíma á nóttu
en vita af sér allan tímann. Ég
trúi þessu varla, er þetta mögu-
legt? Ég er sjálfur um sjötugt og
þarf að sofa 8 til 9 klst. á nóttu.
Hver er svefnþörf fólks á mis-
munandi aldri? Hvað gera svefn-
lyf?
Svar: Eðlileg svefnþörf er mjög
einstaklingsbundin og fer þar að
auki eftir aldri. Nýfædd börn sofa
meirihluta sólarhringsins en
svefnþörf þeirra minnkar fljótt.
Talið er að fólk á miðjum aldri
þurfi yfirleitt frá 4 og upp í 9 klst.
svefn á sólarhring. Flest ef ekki
öll dýr (a.m.k. hryggdýr) sofa á
nóttunni og svefninn er okkur lífs-
nauðsynlegur en ekki er vitað
með vissu hvers vegna svo er.
Lengd svefnsins og sú hvíld og
endurnæring sem hann gefur
okkur fer eftir ýmsu, m.a. hugar-
ástandi hverju sinni. Svefninum
má skipta í tvær gerðir sem m.a.
einkennast af mismunandi dýpt.
Þegar við sofnum byrjar venju-
lega grunnur svefn af gerð sem
kallast NREM (no rapid-eye-
movement) en þessi svefngerð
skiptist í fjóra flokka eftir dýpt
(1–4 þar sem 4 er dýpsti svefn-
inn). Spenna í vöðvum, hjartslátt-
artíðni, öndunartíðni og blóð-
þrýstingur lækka eftir því sem
svefninn verður dýpri og á 4. stigi
er erfitt að vekja viðkomandi ein-
stakling. Þessi svefngerð
(NREM) nær venjulega yfir 75–
80% af svefntímanum en afgang-
urinn fer í þá svefngerð sem köll-
uð er REM (rapid-eye-move-
ment). REM-svefn einkennist af
enn slakari vöðvum en eru á 4.
stigi NREM-svefns en aftur á
móti verður öndunin dýpri og
hraðari og einkennandi fyrir
þessa svefngerð eru hraðar augn-
hreyfingar. Þegar við sofum
gengur svefninn frá einu stigi til
annars og einni svefngerð til ann-
arrar. Okkur dreymir aðallega í
REM-svefni og 3. stigi NREM-
svefns, en martraðir, svefngöngur
og tal upp úr svefni eiga sér stað á
3. og 4. stigi NREM-svefns. Það
svefnmunstur sem hér hefur verið
lýst breytist með aldrinum en eins
og flest í lífinu er það ákaflega
einstaklingsbundið. Það er afar
algengt, en ekki algilt, að svefn-
tíminn styttist með aldrinum. Stig
4 í NREM-svefni hverfur oft al-
veg og svefninn verður oft óró-
legri. Þetta verður að teljast eðli-
legt og ekkert bendir til að slíkar
svefnbreytingar hafi slæm áhrif á
heilsufar. Sumum finnst þessar
eðlilegu breytingar óþægilegar,
álíta að þeir þjáist af svefnleysi og
leita að ástæðulausu eftir með-
ferð. Mörg lyf hafa áhrif á svefn,
sum stytta svefninn og önnur
lengja hann. Svefnlyf lengja
svefninn en rýra jafnframt gæði
hans með því að breyta hlutföllum
milli svefnstiganna sem lýst er að
ofan. Svefnlyf geta verið ágæt í
stuttan tíma en forðast ætti að
nota þau lengi, þau gera svefninn
minna endurnærandi og fólk verð-
ur háð þeim. Áfengi hefur svipuð
áhrif og svefnlyf, það auðveldar
fólki að sofna en rýrir jafnframt
gæði svefnsins.
Hver er eðlileg
svefnþörf okkar?
MAGNÚS JÓHANNSSON LÆKNIR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Svefnmunstur
breytist með
aldrinum
 Lesendur Morgunblaðsins geta spurt
lækninn um það sem þeim liggur á hjarta.
Tekið er á móti spurningum á virkum dög-
um milli klukkan 10 og 17 í síma 5691100
og bréfum eða símbréfum merkt: Vikulok.
Fax 5691222. Einnig geta lesendur sent
fyrirspurnir sínar með tölvupósti á net-
fang Magnúsar Jóhannssonar:
elmag@hotmail.com.
MIKIL aukning á notkun þunglynd-
islyfja hefur leitt til þess að sjálfs-
morðum hefur fækkað í Svíþjóð, að
sögn Göran Isacsson, yfirlæknis við
Huddinge-geðsjúkrahúsið í Svíþjóð.
Niðurstöðu sína birti hann nýlega í
sænska Læknablaðinu.
Tíðni sjálfsmorða hefur lækkað í
Svíþjóð undanfarin ár, árið 2000
frömdu um 1.385 manns sjálfsmorð
en árið 1991 voru þeir um 2.015, er
haft eftir Isacsson á sænska Yahoo
vefnum. Fækkunin er í samræmi við
þróunina í fleiri löndum, svo sem
Bandaríkjunum, Ungverjalandi,
Nýja-Sjálandi, Noregi, Danmörku og
Ástralíu.
„Aukning í notkun þunglyndislyfja,
auk forvarna, er án efa helstu ástæð-
ur þess að sjálfsmorðum hefur fækk-
að. Ætla má að geðlyf hafi bjargað
um það bil 2.500 mannslífum undan-
farin áratug í Svíþjóð,“ skrifar Göran
Isacsson í sænska Læknablaðið.
Tíðni aukist á heimsvísu
Alþjóðaheilbrigðismálastofnun
(WHO) reiknar með að um ein milljón
manna hafi framið sjálfsmorð árið
2000. Tíðni sjálfsmorða á heimsvísu
hefur aukist um 60% undanfarin 45 ár
og eitt af hverjum þremur dauðsföll-
um má rekja til fólks á aldrinum 15–
44 ára. Lengi vel hefur verið talið að
eldri karlmenn væru líklegastir til
þess að fyrirfara sér en nú er unga
fólkið í mesta áhættuhópnum.
Talsmenn WHO telja að aukin
fræðsla og forvarnir þar sem lögð er
áhersla á meðhöndlun þunglyndis í
tíma, muni verða til þess að sjálfs-
morðum fækki. Enn sem komið er
leggja ekki öll ríki áherslu á forvarnir
og fræðslu um geðsjúkdóma.
Þunglyndislyf bjarga mannslífum
EVRÓPUBÚUM mun fækka í fram-
tíðinni, sér í lagi vegna þess að konur
eignast börn seinna en áður. Fækk-
unin gæti numið um 88 milljónum
manna árið 2100 sem er nánast fjórð-
ungsfækkun frá því sem nú er, að
mati rannsakenda.
Íbúum álfunnar fjölgar samt sem
áður enn sem komið er, en nú er svo
komið að það eru fleiri fullorðnir bú-
settir í Evrópu en börn. Konur í álf-
unni eignast að meðaltali 1,5 barn.
Mannfjöldarannsóknir frá 15 Evr-
ópulöndum voru notaðar við rann-
sóknina og í ljós kom að fyrir-
sjáanlega fólksfækkun megi að
stórum hluta rekja til þess að barn-
eignum er í auknum mæli skotið á
frest.
Wolffang Lutz, hjá Vísindaaka-
demíuna í Vín, sem stjórnaði rann-
sókninni segir að stöðugt lækkandi
fæðingartíðni og sífellt hærri með-
alaldur þjóða muni auka þrýsting á
félags- og eftirlaunakerfið sem gæti
einnig aukið líkur á enn færri fæð-
ingum.
Fyrirsjáan-
leg fólks-
fækkun
Nýr listi
www.freemans.is