Morgunblaðið - 02.04.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 MIÐVIKUDAGUR 2. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
M
yndlistarþróunin
fer ekki eftir nein-
um ákveðnum og
afmörkuðum
reglum eins og
lunginn af síðustu
öld er helst til
vitnis um. Hún virðist háð sömu lög-
málum og sjálf náttúran, sem endurnýjar
sig reglulega sbr. veðrabrigði, jarð-
skjálfta, eldgos sem og tilvistarbarátta
alls sem lifir og hrærist á jarðmöttlinum.
Jafnvel mætti illu heilli álykta, að víga-
ferli og styrjaldir heyri undir lífskeðjuna,
sem nauðsynlegur liður til viðhalds lífi í
mannheimi, ennfremur að einslit
mannsátt, friður og lognmolla geti borið í
sér úrkynjun og dauða. Tvær heimsstyrj-
aldir á síðustu öld báru þannig í sér
mestu tækniframfarir í sögu mannsins og
ollu um leið umfangsmikilum hvörfum í
mannlegum samskiptum og hugs-
unarhætti. Í þeirri fyrri hrundu fordómar
gagnvart óheftri tjáningu og hinu and-
lega og vitræna í
myndlistinni.
Þannig settust
nokkrir fulltrúar
úthverfs innsæis
sem áður voru ut-
angarðs í prófess-
orstóla virðulegra akademía og listahá-
skóla í Þýskalandi eftir að stríðinu lauk.
Hefði annars verið óhugsandi fyrr en
löngu seinna. Jafnframt litu stílbrigði líkt
og surrealisminn og dada dagsins ljós um
miðbik þess. Svipað skeði um seinni
heimsstyrjöldina, þá viðhorf manna til
huglægra vinnubragða tók umskiptum,
abstraktið og óformlega málverkið sem
höfðu verið að þróast fyrir stríð þrengdu
sér fram, loks strangflatalistin í kjölfar
kalda stríðsins. Enginn skyldi þó álykta
að styrjaldir og pólitísk átök þurfi til að
valda byltingu í myndlist, frekar að
myndlistin sem fyrrum hafi verið hin
virka ratsjá tímanna. Aldrei á undan
samtímanum heldur samhliða honum,
púls spegill og kviksjá. Það virðist jafn-
framt viðlíka óhugsandi að til lengdar sé
hægt að fjarstýra listinni og til að mynda
hræringum í iðrum jarðar, jarðskjálftum
og eldgosum, jafnvel breyta gangi him-
intungla. Listin er nefnilega í kjarna sín-
um óáþreifanlegt líf, hún er vitundin um
vitundina og trúin á óáþreifanlegan guðdóm-
inn, mögulegt að fjalla um þessi fyrirbæri út í
það óendanlega, enda um engan botn að ræða
frekar en sjálfa eilífðina, upphaf, miðju og
endi. Kannski getur kalda atómið sem vís-
indamenn voru nýlega að uppgötva gefið svör
við lífsgátunni, en væri það nokkurs virði að
lifa ef menn vissu svör við öllu, forvitni, metn-
aður og óvæntar uppgötvanir úr leik. Allt það
sem skarar sjálfan kjarna lífsfyllingarinnar og
er í góðum samhljómi með grómögnum jarð-
ar? Andráin er þungamiðja lífsins, en kalda
atómið setur spurningarmerki við tímann,
hvað sé fram og hvað aftur, þá farsælast að
hafa allt á hreinu eins og vegfarandi við um-
ferðaræð. Ana ekki beint áfram heldur líta til
beggja hliða áður en haldið skal yfir hana, á
sama hátt má sá vera jarðfastur í núinu sem
lítur jafnt til fortíðar og framtíðar þá hann
tekst á við samtímann.
Fyrir margt hefur hátækniiðnaðurinntekið við af styrjöldum, þess sérstað frá tilkomu örtölvunnar líkt ogá línuriti, í heimi þar sem hlutirnir
úreldast með ógnvekjandi hraða, sem menn
eru svo til hættir að ráða við. Hvað listina
áhrærir er það í ljósi fortíðar hámark glópsku
að spá langt til framtíðar, því ef eitthvert fyr-
irbæri ræður sér sjálft er listin í kjarna sínum
holdgervingur þess í óræði sinni og ófreski.
Um þetta er öll síðasta öld einnig til vitnis
um, einkum seinni hluti hennar, er menn voru
í kapphlaupi við að hafna eldri gildum, valta
yfir fortíðina og spá í framtíðina. Eldri gildin
svo stöðugt að rísa upp aftur og sanna sig,
einkum ef hinn hreini kjarni listarinnar
leynist í þeim, því gild list er alltaf fersk og
ný. Spádómar og lærðar fræðikenningar bera
ekki alltaf í sér visku og hvernig í ósköpunum
datt mönnum á sínum tíma og í fullri alvöru í
hug að fígúrann væri úrelt, maðurinn sjálfur
og allt hlutvakið á myndfleti um leið. Allt eins
hægt að úrelda kynlífið og tímgunina, hvernig
skyldi mögulegt að viðhalda mannkyninu án
hvatalífsins? Strangflatalistin iðkuð sem
trúarbrögð í heilan áratug, síðan ýtt út af
borðinu, kastað fyrir róða sem hverjum öðr-
um úrtíningi. Svo kom poppið og þarnæst
hugmyndafræðin, sem ríkti sem grimmur
harðstjóri allann áttunda áratuginn og hélt
fyrri áratuga númálverki í gislingu, síðan nýja
málverkið er gaf hugmyndafræðinni langt nef
og loks síðmódernisminn með alla sína list-
heimspeki, orðræðu, afneitun skynfæranna,
háleitra hugmynda og afturhvarfi til fortíðar,
loks naumhyggjan og í kjölfar hennar end-
urreisn hugmyndalistarinnar. Í upphafi tutt-
ugustu aldar er líkast sem stefnur og hugtök
séu fljótandi, jafnframt að menn hafi ekki við
að tína gullmola úr rennsli fortíðar, en nú til
að lyfta sjálfum sér á stall og lauga í ný-
uppgötvuðum sannindum, heita vatninu.
Það sem mönnum hefði þótt óhugsandifyrir nokkrum áratugum spretturnú upp, vex og dafnar, almenningurmeira en nokkru sinni með á nót-
unum. Á sama tíma loka fræðingar að sér
dyrunum og vilja helst leysa listhugtakið upp
í frumeindir sínar, umbreyta í samræmd
fræði og þjóðfélagslega umræðu. Geta þó ekki
án þess og fortíðarinnar verið ef listmiðlun á
að hafa bakland. En skyldi það ekki mál mál-
anna, að fólk nálgist listaverk opnum huga og
fordómalaust, læri að uppgötva og upplifa á
eigin spýtur í takt við hina miklu möguleika
sem hátæknin býður upp á, og við eldri stönd-
um höggdofa frammi fyrir. Man þá tíð á
fimmta áratugnum þá hver ný bók um heims-
listina sem að utan rataði í bókabúðir þótti
ungum listspírum opinberun. Nú geta jafnt
listnemar sem almenningur heimsótt heims-
listasöfnin á netinu, nálgast svo til hvaða lista-
verk sögunnar sem er á skjánum. Eru þó vel
að merkja litlu nær en menn fyrrum að fanga
sjálft eðli listaverkanna af bókum og litprent-
unum. Sú lifun að standa frammi fyrir þeim
sjálfum allt annar heimur, það sem hefur
breyst er að flæði upplýsinga er þúsund, ef
ekki mörg þúsund sinnum meira.
Eitt af því sem óforvarendis hefur gengið í
endurnýjun lífdaga er mannamynda- og and-
listsmálun, í öllum sínum blæbrigðum. Allt
það sem skilgreinist blóðrík og svipmikil túlk-
un á myndefninu, síður andlaus kortlagning
ytra byrði þess eða fallvaltur stundlegur boð-
skapur. Menn þurfa ekki lengur að mála fyrir
byrgðum gluggum né fara hjá sér þótt við-
fangið sé mannslíkaminn, andlit eða gips-
stytta, þessi sígildu viðföng akademíska
grunnsins. Og eins og ég hef áður vísað til
kom ameríski núlistamaðurinn Jim Dine
mönnum í opna skjöldu er hann bað um að fá
að teikna gipsfígúrur í Glyptotekíinu í Kaup-
mannahöfn fyrir nokkrum árum og framkall-
aði í vinnubrögðum sínum gilda núlist. Það
sem er hið góða við sanna listamenn að þeir
spyrja ekki, eru hvorki viðhengi annarra né
þræða einvörðungu hin glóðheitu spor, heldur
framkvæma það sem þeim dettur í hug. Hér
má enn árétta það sem E. H. Gombrich sagði
í viðtali teknu í tilefni áttræðsafmælis list-
spekingsins; langi þig til að mála blóm, mál-
aðu blóm ...
Fyrir nokkrum árum skrifaði ég greinum nýuppgötvað portrett safn viðausturrenda Þjóðlistasafnsins viðTrafalgartorg í London, sem var
mér opinberun. Næst þegar mig bar að voru
nokkrar efri hæðirnar lokaðar vegna end-
urnýjunar og þegar þær komust aftur í gagn-
ið nokkrum árum seinna voru menn strax
farnir að ræða um umtalsverða stækkun
safnsins í formi viðbyggingar. Einnig skrifað
greinar um hina stórmerku portrettdeild í
Friðriksborgarsafninu, í Hillerød í nágrenni
Kaupmannahafnar, sem geymir myndverk af
ásjónum fjölda stórmenna Danmerkur lífs og
liðinna, og þenst út. Um þessar mundir er í
höllinni sýning á danskri portrettlist í 500 ár,
list þess að halda hinum dauðu lifandi, eins og
safnstjórinn Tove Thage komst að orði í við-
tali í Weekendavisen 21.-27. mars. Sýningin
er haldin í tilefni 125 ára afmælis safnsins og
einungis um samtíning mikils úrvals að ræða.
Okkar fyrrum kúgarar hafa þannig lagt
rækt við að jarðtengja núið og leggja í hendur
óborinna kynslóða, virkjað marga sína bestu
listamenn í því skyni og gera enn, bæði í hin-
um sígildu geirum og ljósmyndum. En þótt
Íslendingar nútímans þurfi einungis að fara
yfir bækjarlækinn eða svo til að vera í beinu
sjónmáli við myndverkin hafa þeir verið nær
blindir á þessa hlið sjónmennta og þjóðmenn-
ingar. Portrettlist afgangsstærð, nema í flest-
um tilvikum í formi frekar veigalítilla
skjalfestinga á ásjónum stjórnskörunga,
banka- og forstjóra. Síður metnaðarfullt
uppgjör listamanns og viðfangs.
Portrett, eru tveir í áflogum, eins og
Danskurinn skilgreinir framningin svo
skemmtilega og á þá við árekstra
tveggja ólíkra sjónarmiða, gerandans og
viðfangsins. Við höfum þó átt prýðilega
myndlistarmenn og ljósmyndara, sem
hafa komið að portrettgerð, og eigum
nóg til í stofn að slíku samsafni.
Beini ítrekað sjónum manna hérað, nota um leið tækifærið ogles í portrettmálverk sem Sig-urður Sigurðsson (1916-1998)
málaði 1968 af konu sinni, hinni nýlátnu
Önnu Kristínu Jónsdóttur. Mynd af mál-
verkinu blasti við mér framan á skrá við
útför Önnu Kristínar á dögunum og varð
mér til margra hugleiðinga um lífið og
listina, tel það í tölu frammúrskarandi
portrettmálverka sem gerð voru á síð-
ustu öld. Í henni kennir maður hina
danska menntun málarans, en Sigurður
nam við listakademíuna í Kaupmanna-
höfn 1939-45 og var lærimeistari hans
Kresten Iversen, sem taldist af Born-
hólmsskólanum svonefnda. Af þeim skóla
má nefna Kristian Zahrtmann, kennara
Jóns Stefánssonar, Oluf Høst, Michael
Ancher, Holger Drachmann, Kresten
Iversen, Karl Isakson, Nils Leergaard,
Richard Mortensen, kennara Sigurðar
Örlygssonar og Magnúsar Kjart-
anssonar, Asger Jorn, Olav Rude og
Edvard Weie, kennara Svavars Guðna-
sonar, að því hann sagði sjálfur. Þetta er
fríð sveit nokkurra snjöllustu málara
Danmerkur, en innbyrðis voru þeir afar
ólíkir.
Samhverf burðargrind myndarinnar
er í anda sígildrar hefðar, algeng í
danskri myndlist en þaulhugsuð og mjög
vel útfærð af málaranum, litir jarð-
tengdir hófstilltir og þó ferskir og mett-
aðir. Lóðréttu línurnar sem skera bak-
grunninn til vinstri vinna vel á móti
hinum opnu og stóru flötum í hægra
helmingi hennar. Öll er myndin vígð ein-
faldleika og myndrænni rökvísi, ber mik-
illi þekkingu og þjálfun vitni, hefur jafnt
yfir sér svipmót traustleika og við-
kvæmni. En á bak við allan þennan aga
og einfaldleika í útfærslu skynjar maður þó
drjúg átök við myndbyggingu, línu, liti og
form. Átök sem kristallast í einhverjum yf-
irhöfnum og þó jarðtengdum léttleika, líkast
sem núið standi í stað, fangað og skilað til
óborinna kynslóða.
Sjálfri útfærslu myndarinnar hefur núverið gerð nokkur skil en allt þaðsamanlagt og margt annað, semmögulegt væri að vísa til, væri harla
léttvægt ef ekki kæmi til innra svipmót fyr-
irmyndarinnar, er líkt og streymir út úr
myndinni sem nokkurs konar lífsins hljóm-
botn. Allt vinnur hér saman, ást málarans á
lífsförunaut sínum, löngun hans og metnaður
að skila góðu verki, afhjúpa persónuleika, við-
mót og skapfestu róðunnar með miðlunum
handa á milli, kvenleika jafnt sem nægjusemi
og hógværð. Bæði voru þau Sigurður og Anna
náttúrubörn, sóttust ekki eftir veraldlegu fá-
nýti og hneigðust að hollu líferni, þótt mein-
læti væri þeim fjarri. Þannig trúði málarinn
mér eitt sinn fyrir því að þeim þættu góðar
súpur, hefðu þó aldrei keypt svonefndar
pakkasúpur og stæði ekki til. Allt sótt til nátt-
úrunnar og hollar jurtir ræktaðar bæði í
gluggakistum og garði sem þau gengu að af
mikilli alúð og nærfærni. Var enginn venju-
legur samræmdur garður heldur ævintýri út
af fyrir sig og sem minnst hróflað við upp-
runalegu náttúrunnar sköpunarverki. Ein-
hvern veginn hefur málarinn fest ímynd þessa
alls á dúk sinn og að vissu marki hefur hann
frekar búið til Ikon úr viðfanginu en að þræða
og kortleggja nákvæmlega útlit þess, styðst
við menntunargrunn sinn, skynjanir og til-
finningar, hreinar og falslausar. Málunarhátt-
urinn hefur í það heila svip þess að nú sé létt
yfir gerandanum og hann sáttari við til-
veruna, myndin einmitt máluð á þeim tíma þá
hið hlutvakta reis upp úr öskustó, sem fullgild
núlist við hlið hins óhlutlæga, eftir að poppið
hafði sprengt öll fyrri gildi og opnað sviðið til
margra átta. Léttkeypt áhrifameðöl hér
fjarri, meginveigurinn skýr afdráttarlaus og
fastmótuð heild. Að öllu samanlögðu hefur
málarinn reist konu sinni minnisvarða, bauta-
stein til langrar framtíðar.
Anna, eiginkona málarans
Sigurður Sigurðsson: Anna, 1968, olía á dúk.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragia@itn.is