Morgunblaðið - 07.04.2003, Blaðsíða 16

UMRÆÐAN
16 MÁNUDAGUR 7. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
FYRIR skömmu hélt Hallgrímur
Helgason erindi sem síðan var birt í
Kistunni á Vísisvefnum. Klausa úr
erindinu birtist svo í Lesbók MBL,
29. mars, og vakti athygli mína.
Hallgrímur er að fjalla um það hvort
rithöfundar eigi að taka þátt í þjóð-
félagsumræðu eða ekki, og segir svo:
„Sjálfur hef ég alltaf hrifist meir
af þeim höfundum sem láta líka til
sín taka í þjóðmálaumræðu. Laxness
og Guðbergur hafa alltaf höfðað
meira til mín en hin þægu og þöglu
atómskáld.“
Hin þægu og þöglu atómskáld?
„Um hverja er Hallgrímur að tala?“
hugsaði ég.
Eitt af hinum „þægu og þöglu“ at-
ómskáldum var faðir minn, Jón Ósk-
ar, og þóttu mér þessi orð býsna sér-
kennileg, því að frá því að ég man
eftir var hann sískrifandi greinar um
alls konar þjóðmál og fékk marga
upp á móti sér með þeim hætti. Og
hvað um hin atómskáldin? Stað-
reyndin er sú að öll tóku þau einarða
afstöðu í stjórnmálum og þjóðmál-
um, sum í ljóðum sínum, önnur bæði
í ljóðum og blaðaskrifum.
En sú klisja skýtur upp kollinum
við og við að atómskáldin hafi aðeins
ort um eitthvað sem enginn skildi,
lagt mesta áherslu á breytingar á
ljóðforminu og ekki haft nokkur
tengsl við það sem var að gerast í
kringum þau.
Þessa klisju virðist Hallgrímur
hafa étið upp eftir öðrum gagnrýn-
islaust.
Orð hans hljóma raunar eins og
hann hafi lítið sem ekkert lesið eftir
atómskáldin og ekki virðist hann
heldur hafa fylgst vel með þjóðmála-
umræðu í blöðum síðustu áratugi því
þá hefði hann varla komist hjá því að
sjá greinar eftir atómskáld.
Við skulum líta aðeins á ljóð at-
ómskáldanna. Þeir sem vanalega eru
taldir til þess hóps eru Einar Bragi,
Sigfús Daðason, Hannes Sigfússon,
Stefán Hörður Grímsson, Jónas
Svafár og Jón Óskar. Ef við flettum
bókum þessara manna líður ekki á
löngu þar til við sjáum ádeiluljóð,
sama hver þeirra á í hlut.
Fyrsta ljóðabók Einars Braga,
„Kvöld í júní“, kom út árið 1950.
Annað ljóð bókarinnar heitir „Í Ás-
byrgi“ og er hvöss ádeila á herstöðv-
arsamninginn við Bandaríkjamenn,
sama má segja um þriðja ljóð bók-
arinnar, „Kveðjuhátíð“. Mörg fleiri
ádeiluljóð mætti nefna eftir Einar
Braga, til dæmis ljóðið „Gamalla
augna gleði“ í ljóðabókinni „Svanur
á báru“ sem kom út árið 1952, en það
er bitur ádeila á Kóreustríðið.
Í ljóðabókinni „Hendur og orð“
(1959) eftir Sigfús Daðason má finna
ljóðaflokkinn „Hvílíkar lygar“, en
þar standa meðal annars þessi orð:
„Vér erum málsvarar frelsis
frjálslyndi vort er svo yfirtak víðtækt
að það krefst frelsis handa kúgaranum
friðar handa rústunum
lífsréttar handa dauðanum.“
Hannes Sigfússon var ekki þögulli
en svo að hann talaði beinlínis um
þörf fyrir „hið skorinorða ljóð“.
Af ádeiluljóðum hans mætti til
dæmis nefna ljóðin „Afríka“ og „Nú
á dögum þjóðarmorðanna“ í bókinni
„Jarteikn“ (1966).
Af ádeiluljóðum Stefáns Harðar
Grímssonar má nefna ljóðið „Stríð“ í
„Svartálfadansi“ (1951) og ljóðið
„Síðdegi“ í bókinni „Hliðin á slétt-
unni“ (1970), en það er mjög harka-
leg ádeila á Víetnamstríðið.
Jónas Svafár orti oft ádeiluljóð og
þekktast er líklega ljóðið „Geislavirk
tungl“ úr samnefndri ljóðabók 1957,
en þar segir:
„vinna vélbyssur
að vélritun
á sögu mannsins“.
Ádeiluljóð Jóns Óskars eru einnig
mörg og ég nefni hérna ljóðin „Ljós
tendruð og slökkt í Guatemala“ og
„Frelsi“, annað ádeila á Bandaríkja-
stjórn, hitt á Sovétríkin, en bæði
birtust í bókinni „Nóttin á herðum
okkar“ 1958.
Það var þó ekki aðeins í ljóðum
sem atómskáldin tóku þátt í þjóð-
málaumræðunni.
Á 6. og 7. áratugnum kom út bók-
menntatímaritið Birtingur sem tvö
atómskáld, Einar Bragi og Jón Ósk-
ar, ritstýrðu ásamt fleirum. Þar var
oft fjallað um stjórnmál og þjóð-
félagsmál, t.d. NATO, herstöðvar-
sjónvarpið og réttindi rithöfunda.
Og þegar uppreisnin var gerð í Ung-
verjalandi og bæld niður af innrás-
arher Sovétmanna 1956 birtist ein-
örð grein í Birtingi sem fordæmdi
innrásina. Urðu sumir vinstri menn
reiðir þessu og létu Birtingsmenn
heyra það.
Jón Óskar fjallaði einnig mikið um
stjórnmál í bókum sínum.
Árið 1964 sendi hann frá sér bók-
ina „Páfinn situr enn í Róm“, en þar
gagnrýndi hann Sovétríkin og fyrir
það bakaði hann sér óvild margra. Í
endurminningabókum sínum, sex að
tölu, liggur hann ekki heldur á skoð-
unum sínum, og fjallar síðasta bókin
beinlínis um stjórnmálasögu 5. og 6.
áratugarins.
Enginn held ég þó að hafi verið
fjær því að vera „þægur og þögull“
en Einar Bragi, en á 8. áratugnum
var hann dæmdur til sektar fyrir
meiðyrði vegna orða sem hann lét
falla í grein þar sem hann gagnrýndi
aðstandendur undirskriftasöfnunar-
innar „Varið land“.
Þannig er nú arfur hinna „þægu
og þöglu“ atómskálda. Ég hefði ekki
staðið í því að skrifa um þetta blaða-
grein, nema af því að ég veit að
margir álíta Hallgrím Helgason vel
að sér í bókmenntum og gætu þess
vegna gagnrýnislaust lagt trúnað á
þessi orð. Þannig gæti þetta orðið að
lífseigri sögufölsun. Og ég vil að lok-
um ráðleggja Hallgrími að lesa bæk-
ur atómskáldanna því að það er nú
einu sinni svo að það er betra að
kynna sér málin áður en maður tal-
ar.
Hin þægu
og þöglu
atómskáld
Eftir Unu Margréti
Jónsdóttur
Höfundur er dagskrárgerðarmaður.
„En sú klisja
skýtur upp
kollinum
við og við
að atóm-
skáldin hafi aðeins
ort um eitthvað sem
enginn skildi.“
HIN dularfulla dagskrárfyrir-
sögn á velsóttum 15:15 tónleikum
Guðna Franzsonar á Nýja sviði
Borgarleikhússins á laugardag,
„Kjúklingur sveigir stein sem kallar
á engla í spegli“ skýrði sig sjálfa við
nánari athugun, enda ekkert nema
sambræðingur á fjórum verkatitlum
dagsins (1.–4.–3.–2.).
Hitt var óljósara hvers vegna einn
fremsti frumkvöðull framsækins
klarínettleiks hér um slóðir kaus að
hesthúsa alla dagskrána í einu lagi,
þ.e. attacca án þess að stoppa milli
verka eins og ævinlega er gert. Gat
það verið strákslegur grikkur í garð
áheyrenda almennt (og umfjallenda
sérstaklega)? Tilraun til að sýna
fram á heildarskyldleika verka í efst-
greindri uppröðun? Eða lævísleg að-
ferð til að beina aukinni athygli að
flytjandanum? Spyr sá er ekki veit.
Alltjent er hætt við að uppátækið
hafi ruglað suma í ríminu. A.m.k.
undirritaðan, er framan af hélt að
Haukur Tómasson væri búinn að
bæta svona rosalega miklu nýju efni
aftan við Vorkjúkling sinn frá því er
undirr. heyrði verkið síðast fyrir all-
mörgum tónleikum. Enda ekki auka-
tekið orð um það á dagskrárblaðinu.
Hvað þá (eins og kom í ljós þegar
maður stalst til að renna hálfu auga
yfir nóturnar að leikslokum) að sumt
væri þáttaskipt. Né heldur var tekið
fram hvaða verk væru flutt með tón-
bandi (-diski).
Þó að ummæli höfunda (og flytj-
andans um verk Arnes Melnäs, er
lézt í fyrra) á nefndu dagskrárblaði
væru að öðru leyti góð og gild, lagðist
flest annað á eitt um að ónýta fyrir
manni sanngjarna úttekt á tónverk-
um dagsins af skiljanlegum ótta við
að rugla einu og öðru saman. Nægja
verður því í stöðunni að segja, að
Guðni vann ekki aðeins mikið út-
haldslegt þrekvirki með því að leika
svo til viðstöðulaust í rúman klukku-
tíma, heldur túlkaði hann einnig
kröfuharðar tónsmíðarnar af þeirri
vammlausu tækni og nærri dáleið-
andi innlifun sem fyrir löngu hafa
gert hann að eftirlæti framsækinna
tónhöfunda þessa lands, og þótt víðar
væri leitað.
TÓNLIST
Borgarleikhúsið
Haukur Tómasson: Spring Chicken
(2001). Arne Mellnäs: Riflessioni
(1981). Lars Graugaard: Calling Angels
(1995–96). Atli Ingólfsson: Flecte Lapis
(1997–98). Guðni Franzson klarínett/
bassaklarínett. Laugardaginn 5. apríl kl.
15.15.
EINLEIKSTÓNLEIKAR
Í einni bendu
Ríkarður Ö. Pálsson
Þ
AÐ voru váleg tíðindi
sem bárust manna á
milli á dögunum, að
glerlistamaðurinn Søren
Staunsager Larsen
hefði látist í hörmulegu bílslysi,
fórnardýr tilviljana þar sem sek-
úndubrot skildu milli lífs og dauða.
Hinn hávaxni geðþekki Dani var
einn þeirra góðu tengdasona Ís-
lands, sem auðgað hafa íslenzkan
listavettvang með verkum sínum,
færni og þekkingu, bæði á sviði leir-
og glerlistar. Ásamt konu sinni,
Sigrúnu Einarsdóttur, stofnaði
hann glerverkstæði að Bergvík á
Kjalarnesi, hið fyrsta sinnar teg-
undar á landinu, og framleiðsla
þeirra beggja löngu vel metin og
þekkt stærð í íslenzkum listiðnaði.
Einnig kenndi hann við leir-
listadeild Myndlista- og hand-
íðaskólans í
nokkur ár
og var þar
traustur,
framtaks-
samur og
nýtur liðs-
maður.
Mér er í ljósu minni hve vel hann
undirbjó kennsluna, hvað var jafn-
vel sýnilegt á kennarastofunni,
einnig að hér fór mikilhæfur og
samviskusamur lærimeistari með
drjúgan metnað fyrir hönd nem-
enda sinna og kennslufagsins. Á
þessu tímaskeiði fór kennurum við
skólann ört fjölgandi sem varð til
þess að innbyrðis samskipti urðu í
mörgum tilvikum ekki eins náin og
lengstum áður. Søren hafði sig að
auki lítið í frammi, hélt sig mikið til
inni í leirlistardeildinni þannig að
kynni við hann urðu minni en ég og
vafalítið fleiri hefðum kosið. En ég
fylgdist með starfseminni í Bergvík
úr fjarlægð, sem var í raun óumflýj-
anlegt í ljósi rýnisskrifa minna.
Hafði því miður aðeins einu sinni
tækifæri til að koma þangað á ár-
vissum opnunardögum verkstæð-
isins uppundir jól, og hafði af því
mikla ánægju og uppljóman. Søren
bar hag og döngun íslenzks listiðn-
aðar mjög fyrir brjósti, sem vel
mátti marka af grein sem hann
skrifaði í Lesbók fyrir nokkrum ár-
um, hann var ekki ánægður með
umskiptin í leirlistadeildinni við
stofnun Listaháskólans og var þar
rökfastur og ómyrkur í máli.Var
hér raunar á svipuðu róli og einn
nafnkenndasti leirlistamaður Dan-
merkur sem skrifaði gagnorða neð-
anmálsgrein í Politiken um svipaða
öfugþróun í sínu heimalandi nokkr-
um mánuðum seinna.
Með Søren StaunsagerLarsen er genginnlangt fyrir aldur framhugmyndafrjór og
dugandi listamaður sem mikil eft-
irsjá er að og íslenzk þjóð stendur í
þakkarskuld við.
Søren Staunsager Larsen
Søren Staunsager Larsen á verkstæðinu í Bergsvík.
SJÓNSPEGILL
Eftir Braga
Ásgeirsson
bragia@itn.is
ÞAÐ fylgir því alltaf viss spenna
og tilhlökkun að heyra eitthvað nýtt
í tónlistinni. Á þriðjudagskvöld
héldu þrír kennarar Tónlistarskóla
Kópavogs tónleika í Salnum, þar
sem einmitt var boðið upp á for-
vitnilegt, rafmagnað nýmeti. Hóp-
urinn kallar sig Hexrec og er skip-
aður Camillu Söderberg, sem
spilaði bæði á tölvutengda midif-
lautu og hefðbundna kontrabassaf-
lautu, og tölvutónlistargúrúunum
Ríkharði H. Friðrikssyni og Hilm-
ari Þórðarsyni, sem báðir eru í
fremstu röð íslenskra raftónskálda.
Forvitnilegt var að heyra elektrón-
ískt verk eftir Camillu, en hún er
sjálfsagt flestum þekktari fyrir þýð-
an leik á blokkflautur en raftón-
smíðar. Verk hennar heitir Sylanop
og er frá námsárum hennar í Vín.
Það reyndist fallega ljóðrænt, byggt
á einhvers konar ferðalagsnið með
ívafi ótal spennandi hljóða. Á undan
gat að heyra Sýnheima frá 1999 eft-
ir Ríkharð, „misþægilega hljóðupp-
lifun fyrir gagnvirkt tölvukerfi“,
eins og tónskáldið lýsir verkinu.
Þetta var hrynrænt verk, þar sem
leikið var með andstæður púls og
púlsleysis. Hljóðheimurinn var ein-
hvers konar málmahaf, þar sem
bæði vökvahljóðum og arabískri
lútu eða persneskum tar skaut upp.
Hlutverk tónskáldsins í flutningi
verksins var stórt og gagnvirknin
réðst af samskiptum hans við tölv-
una. Verkið náði þó ekki flugi og
vakti litla músíkalska spennu. Öllu
kraftmeira var N.N.N., samið af
Hilmari Þórðarsyni og flutt af hópn-
um öllum. Þar voru spennandi mús-
íkölsk átök í frumlegum hljóðheimi
og verkið flott og áhrifamikið. 4by4
eftir Hilmar og Harald Karlsson
sjónskáld er gagnvirkt verk, þar
sem tónlistin og myndbandið vinna
saman og takast á við midiflautuleik
Camillu. Camilla hafði með leik sín-
um áhrif á framvindu myndbands-
ins, en þessi þrenning flautu, mynd-
bands og tölvu náði eiginlega hvorki
músíkölskum myndugleik né því að
vera spennandi sem margmiðlunar-
verk. Það hefði þurft að vinna betur
úr músíkhugmyndum og tengslum
milli miðlanna þriggja. Camiliana
eftir Ríkharð fyrir kontrabassa-
flautu og gagnvirkt tölvukerfi var
áheyrilegt verk, Flæði, lítil etýða
Ríkharðs fyrir rafgítar, síður
spennandi, en lokaverkið,
N1N.N.N. (Enn eitt N.N.N.) fetaði
í fótspor hálfnafna síns og fyrir-
rennara frá því fyrir hlé og verks
Camillu sem eitt áhugaverðasta
verk tónleikanna. Samspil midif-
lautunnar og rafmagnsgítarsins var
stórskemmtilegt og tölvufönkið
hans Hilmars byggði upp músík-
alska spennu sem hitt flaut ofan á.
Hljóðheimurinn var heillandi og
verkið virkilega bitastætt og
skemmtilegt.
Það hlýtur að vera gaman fyrir
tónskáld að hafa allt það undir í
tónsmíðum sem tölvur dagsins í dag
bjóða upp á. Bestu verkin á tónleik-
unum voru borðleggjandi dæmi um
hvernig hægt er að nýta þá tækni
til að skapa áhugaverða tónlist. Til
þess að svo verði má ekki gleyma
sköpuninni sjálfri, og því að músík
er músík. Síðri verkin báru þess um
of merki að þótt möguleikar tækn-
innar séu óþrjótandi má ekki missa
sjónar á músíkalska metnaðinum.
TÓNLIST
Kammertónleikar
Kennaratónleikar Tónlistarskólans í
Kópavogi. Raf- og tölvutónlistarhópurinn
Hexrec skipaður Camillu Söderberg,
Hilmari Þórðarsyni og Ríkharði H. Frið-
rikssyni flutti eigin verk.
Þriðjudag kl. 20.00.
Salurinn
Enn eitt áhugavert N.N.N.
Bergþóra Jónsdóttir
LISTIR
Perlunni. Opið alla daga kl. 10 -18