Morgunblaðið - 08.05.2003, Blaðsíða 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. MAÍ 2003 11
FÓLK, sem gengur í fyrsta sinn að kjörborðinu
á laugardaginn, man tæplega eftir hefðbund-
inni, íslenzkri stjórnarmyndun, þar sem erfitt
er að koma saman stjórn og stjórnarmyndunar-
umboðið gengur á milli flokksformanna vikum
eða mánuðum saman án þess að árangur náist.
Slíkt átti sér síðast stað fyrir sextán árum, þeg-
ar yngstu kjósendurnir sem kjósa nú á laugar-
daginn voru tveggja ára. Þá eru a.m.k. 23 ár
frá því að forseti lýðveldisins beitti sér að ráði
til að hafa áhrif á stjórnarmyndun.
Síðustu stjórnir myndaðar
á nokkrum dögum
Vorið 1987 stóðu tilraunir til stjórnarmynd-
unar yfir á þriðja mánuð, þar til loks náðist
saman um þriggja flokka stjórn Sjálfstæðis-
flokksins, Framsóknarflokksins og Alþýðu-
flokksins. Kosningaúrslitin höfðu verið með
þeim hætti að enginn möguleiki var á tveggja
flokka stjórn, enda var Sjálfstæðisflokkurinn
minni en nokkru sinni fyrr eða síðar, fékk 27%
atkvæða. Stjórnin sprakk árið eftir, en þá var
mynduð vinstristjórn Framsóknarflokks, Al-
þýðuflokks og Alþýðubandalags, auk Stefáns
Valgeirssonar, á einni viku.
Eftir að Davíð Oddsson gerðist þátttakandi í
landsmálapólitíkinni hafa ríkisstjórnir verið
myndaðar á fáeinum dögum. Davíð fékk stjórn-
armyndunarumboðið hjá Vigdísi Finnboga-
dóttur forseta árið 1991, eftir að Sjálfstæðis-
flokkurinn hafði endurheimt mestan part þess
fylgis, sem hann missti í kosningunum 1987.
Vinstristjórnin hafði haldið mjög naumum
meirihluta, 32 af 63 þingmönnum, en þá var Al-
þingi haldið í tveimur deildum og stjórnin hafði
ekki meirihluta í báðum. Auk þess lá fyrir að
áhugi Alþýðuflokksins á áframhaldandi stjórn-
arsamstarfi var takmarkaður. Steingrímur Her-
mannsson forsætisráðherra baðst því lausnar
fyrir stjórnina. Davíð Oddsson og Jón Baldvin
Hannibalsson, formaður Alþýðuflokksins, sett-
ust niður úti í Viðey og mynduðu stjórn á fjór-
um dögum.
Leikfléttan 1995
Sú stjórn hélt einnig afar naumum, eins
manns meirihluta í kosningunum 1995 – þá var
Alþingi reyndar komið í eina deild. Vegna þess
að meirihlutinn hélt, var engin þörf á því fyrir
Davíð Oddsson að biðjast lausnar. Hann lék þá
hins vegar óvenjulega leikfléttu. Páskahelgin
fylgdi í kjölfar kosninganna og meðan á henni
stóð töldu alþýðuflokksmenn að þeir væru í við-
ræðum við Sjálfstæðisflokkinn um áframhald-
andi stjórnarsamstarf. Að morgni annars í
páskum tilkynnti Davíð Jóni Baldvin hins vegar
að þeim viðræðum væri slitið og hann hefði náð
samkomulagi kvöldið áður við Halldór Ásgríms-
son um að reyna stjórnarmyndun Sjálfstæð-
isflokksins og Framsóknarflokksins.
Þetta kom mörgum á óvart, vegna þess að
Halldór Ásgrímsson hafði talað þannig fyrir
kosningar að hann vildi reyna myndun vinstri-
stjórnar. Hann hafði hins vegar þegar rætt við
Alþýðuflokkinn, sem ekki hafði áhuga á slíku á
meðan hann væri í viðræðum við Sjálfstæðis-
flokkinn. Þá taldi Halldór að ef hann tæki ekki
boði Davíðs um stjórnarmyndun, gæti hann
misst Alþýðubandalagið fram fyrir sig, sem
væri reiðubúið að mynda stjórn með Sjálfstæð-
isflokknum. Þannig stóð Davíð Oddsson með
pálmann í höndunum, baðst lausnar fyrir
stjórnina og Halldór fór síðan á fund Vigdísar
Finnbogadóttur forseta og mælti með því að
Davíð fengi stjórnarmyndunarumboðið, sem
hann og fékk.
Atbeini forseta óþarfur
ef stjórn heldur meirihluta
Í síðustu kosningum hélt svo núverandi rík-
isstjórn meirihluta sínum og var samþykkt
strax eftir kosningarnar í þingflokkum beggja
stjórnarflokka að halda samstarfinu áfram. Það
kom því ekki til þess að forseti Íslands þyrfti
að úthluta stjórnarmyndunarumboðinu, heldur
greindu forystumenn stjórnarflokkanna honum
frá því að þeir ætluðu að halda samstarfinu
áfram á nýju kjörtímabili.
Slíkt hefur einungis gerzt tvisvar áður á lýð-
veldistímanum, þ.e. 1963 og 1967 þegar Við-
reisnarstjórn Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks
hélt meirihluta sínum og starfaði áfram.
Atbeini forseta er með öðrum orðum ekki
nauðsynlegur, haldi ríkisstjórn meirihluta sín-
um. Jafnvel þar sem ekki er grundvöllur fyrir
áframhaldandi samstarfi í ríkisstjórn, getur það
að halda meirihlutanum veitt sitjandi stjórnar-
flokkum ákveðið svigrúm til stjórnarmyndunar,
eins og dæmið frá 1995 sýnir. Ef Davíð Odds-
son hefði orðið að biðjast lausnar strax, er ekki
hægt að útiloka að Halldóri Ásgrímssyni hefði
tekizt að mynda vinstristjórn.
Forsetinn hefur stundum
haft afgerandi áhrif
Hið alla jafna valdalitla embætti forseta Ís-
lands hefur stundum orðið valdamikið við
stjórnarmyndun. Þannig beitti Ásgeir Ásgeirs-
son forseti sér með afgerandi hætti fyrir mynd-
un Viðreisnarstjórnarinnar 1959. Almenna regl-
an hin síðari ár er þó að forsetinn hefur
persónulega ekki mikil áhrif á gang mála. Í
grundvallarriti sínu um stjórnskipunarrétt,
Stjórnskipan Íslands, bendir Ólafur Jóhann-
esson heitinn á að forseti verði að kynna sér
vilja Alþingis við myndun ríkisstjórnar. „Er
honum nokkuð í sjálfsvald sett með hverjum
hætti hann gerir það. Venjulega ræðir hann þó
við fráfarandi ráðherra og formenn stjórn-
málaflokka, en getur auðvitað ráðfært sig við
forseta Alþingis og aðra þingmenn, eftir því
sem hann telur þörf á,“ segir Ólafur.
Hann bendir sömuleiðis á að fái einn flokkur
hreinan meirihluta á þingi, beri forseta að sjálf-
sögðu að leita til forystu hans um stjórnar-
myndun. Fái enginn þingflokkur hreinan meiri-
hluta, hafi forseti hins vegar óefað frjálsari
hendur við stjórnarmyndun. „Þá ráðfærir hann
sig að sjálfsögðu með sama hætti við for-
ystumenn þingflokkanna. Er hann hefur kynnt
sér viðhorf þeirra, ræður hann hverjum hann
felur að gera tilraunir til stjórnarmyndunar og
hvern frest hann veitir til þeirrar tilraunar. Að
jafnaði mundi hann sjálfsagt fela þeim manni
stjórnarmyndun, er hann teldi líklegastan til að
geta myndað meirihlutastjórn, þ.e. samsteypu-
stjórn fleiri flokka. Þyrfti það alls ekki að vera
formaður stærsta flokksins, og eigi heldur for-
maður þess flokks, sem mest hefði unnið á í
kosningum. Það fer alveg eftir atvikum.“
Ólafur Jóhannesson bendir sömuleiðis á að
reynist ókleift að mynda meirihlutastjórn, verði
forsetinn að skipa ráðherra án beins atbeina
meirihluta Alþingis og sé það hans að meta,
hvenær slík niðurstaða sé fyrir hendi. Forset-
inn eigi þá tvo kosti; að fela stjórnmálaflokki að
mynda minnihlutastjórn, eða þá að mynda ut-
anþingsstjórn. Nokkrar minnihlutastjórnir hafa
starfað hér og allar um skamman tíma, sú síð-
asta var stjórn Alþýðuflokksins árið 1979. Einu
sinni hefur verið mynduð utanþingsstjórn á Ís-
landi; það var fyrir atbeina Sveins Björnssonar,
þegar hann var ríkisstjóri árið 1942 og fór með
vald Danakonungs vegna hernáms Danmerkur.
Sveinn Björnsson varð fyrsti forseti Íslands
1944 og hótaði að mynda aftur utanþingsstjórn
árið 1950 til að knýja fram stjórnarmyndun,
eftir langt og árangurslaust þóf. Niðurstaðan
varð þá að Sjálfstæðisflokkur og Framsóknar-
flokkur mynduðu ríkisstjórn. Þá gerði Kristján
Eldjárn, sem annars hafði alls ekki beitt sér við
stjórnarmyndanir, sig líklegan til að mynda ut-
anþingsstjórn árið 1980 eftir tveggja mánaða
stjórnarkreppu. Henni lauk með því að Gunnar
Thoroddsen myndaði stjórn nokkurra þing-
manna Sjálfstæðisflokksins með Framsóknar-
flokknum og Alþýðubandalaginu.
Ólafur Ragnar ólíklegur
til að beita sér pólitískt
Kristján Eldjárn og Vigdís Finnbogadóttir
beittu sér lítt við stjórnarmyndun, með áður-
nefndri undantekningu í tíð Kristjáns. Stundum
hefur það verið rakið til þess að þau hafi ekki
komið úr stjórnmálum, eins og Sveinn Björns-
son og Ásgeir Ásgeirsson. Núverandi forseti,
Ólafur Ragnar Grímsson, kemur hins vegar úr
slag stjórnmálanna og menn hafa velt því fyrir
sér hvort hann sé líklegur til að reyna að hafa
meiri áhrif á stjórnarmyndun en tveir forverar
hans, ekki sízt vegna þess að Ólafur Ragnar
hafði sterkar skoðanir á myndun tveggja síð-
ustu ríkisstjórna, kallaði það „svartasta daginn
í sögu íslenzkrar jafnaðarmannahreyfingar“
þegar Jón Baldvin myndaði stjórn með Sjálf-
stæðisflokknum 1991 og orðaði það svo að Jón
Baldvin hefði drepið þann draum að öflug jafn-
aðarmannahreyfing setti Sjálfstæðisflokkinn til
hliðar í íslenzkum stjórnmálum. Árið 1995 sak-
aði hann Halldór Ásgrímsson um að hafa geng-
ið á bak orða sinna um að reyna myndun
vinstristjórnar.
Hins vegar bendir ekkert til þess að Ólafur
Ragnar vilji gera hlutverk forsetans við stjórn-
armyndun pólitískara á nýjan leik. Skömmu áð-
ur en hann fór í forsetaframboð á sínum tíma, í
byrjun október 1995, hafði hann framsögu á
fundi Félags stjórnmálafræðinga um forseta-
embættið, en þannig var sagt frá erindi hans í
Morgunblaðinu: „Ólafur benti á að frá 1944 til
1988 hafi aðeins Viðreisnarstjórnin og tvær aðr-
ar stjórnir setið út kjörtímabilið. Þess vegna
hafi mikið verið horft til hverjum forsetinn af-
henti vald til stjórnarmyndunar. Í þessu hafi
áhrifavald fyrstu forsetanna birst. Þrjár síðustu
stjórnir sýni hins vegar að forystumenn í
stjórnmálum hafi þróað með sér aðferðafræði
til að mynda stjórn og því hafi þeir fengið þetta
vald. Nú ríkir stöðugleiki, sagði Ólafur, og mun
ríkja um langa framtíð og því ólíklegt að þær
aðstæður skapist að forsetinn hafi afgerandi
áhrif á stjórnarmyndun.“
Eftir að Ólafur var svo kominn í forseta-
framboð, sagði hann í viðtali við Morgunblaðið
28. júní 1996: „Blessunarlega hefur orðið sú
breyting að forystumönnum flokkakerfisins á
Íslandi hefur smátt og smátt lærst að mynda
ríkisstjórnir. Það sést meðal annars á því að
þær þrjár ríkisstjórnir, sem síðast hafa verið
myndaðar hér á landi, ríkisstjórnir 1995, 1991
og 1988, voru allar myndaðar á um það bil viku.
Það tel ég hið æskilega, að forystumenn
flokkanna á vettvangi Alþingis annist sjálfir það
verk að finna flöt til stjórnarmyndunar. Ég
vona að sá lærdómur, sem þeir hafa tileinkað
sér, haldi áfram að móta störf þeirra við stjórn-
armyndunina. Það er það leiðarljós, sem ég
mun fyrst og fremst hafa.“
Hið horfna stjórnar-
myndunarþref
Hefðbundið, íslenzkt stjórn-
armyndunarþref hefur ekki
átt sér stað í sextán ár, held-
ur hafa ríkisstjórnir verið
myndaðar á nokkrum dög-
um, skrifar Ólafur Þ. Steph-
ensen. Þá hefur forseti lýð-
veldisins lítið beitt sér við
stjórnarmyndun síðustu
áratugi og ekkert bendir til
að breyting verði á því.
Morgunblaðið/Jim Smart
Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands. Hann
hefur talið ólíklegt að þær aðstæður skapist á ný
að forsetinn hafi afgerandi áhrif á stjórnar-
myndun. „Það tel ég hið æskilega, að forystu-
menn flokkanna á vettvangi Alþingis annist
sjálfir það hlutverk að finna flöt til stjórnar-
myndunar,“ sagði Ólafur Ragnar í viðtali við
Morgunblaðið fyrir forsetakosningarnar 1996.
GUÐMUNDUR Einarsson, útgerð-
armaður og skipstjóri í Bolungarvík,
segir í viðtali við Bæjarins besta á
Ísafirði að ef stefnum Samfylkingar-
innar, Frjálslynda flokksins eða
Vinstrihreyfingarinnar – græns
framboðs í sjávarútvegsmálum verð-
ur komið í framkvæmd hér á landi eft-
ir kosningar muni það setja allt í upp-
nám og kippa grundvellinum undan
rekstri smábátaútgerðarinnar í Bol-
ungarvík. Guðmundur segir stefnu
Frjálslynda flokksins hreina aðför að
smábátunum og að fyrningarleiðin
myndi leggja sjávarútveginn í rúst.
Guðmundur segir að hugmyndir
flokkanna um að gera aflaheimildir
útgerðanna upptækar um 5–10% á
ári, eins og hann kallar það, og selja
þær síðan aftur á uppboði, muni eyði-
leggja smábátaútgerðina ekki síður
en útgerð stærri skipanna. Þessi að-
ferð muni leggja fyrirtækin í rúst og
stefna atvinnu starfsfólks í voða, að
því er segir í blaðinu.
Fram kemur að meginuppistaðan í
þeim 2.500 þorskígildistonnum sem
smábátaútgerðin í Bolungavík hefur
nú aflaheimildir fyrir er þorskur eða
1.258 tonn og ýsan er 1.016 tonn.
Guðmundur Einarsson hefur
reiknað út þann kostnað sem 5–10%
fyrning aflaheimilda myndi hafa. „Ef
miðað er við líklegt verð á fyrndri
aflahlutdeild í krókaaflamarkskerfinu
og gert ráð fyrir sama verði og spáð
er í stóra kerfinu, má samkvæmt út-
reikningum Guðmundar gera ráð fyr-
ir að árlegur kostnaður vegna endur-
kaupa á árlegri 10% fyrningu verði
rúmar 170 milljónir króna hjá útgerð-
um smábáta í Bolungarvík. Það er um
47% af áætluðu aflaverðmæti
bátanna,“ segir í Bæjarins besta.
Guðmundur Einarsson
um áhrif fyrningarleiðar
á smábátaútgerð
Myndi setja
allt í uppnám
og leggja fyr-
irtækin í rúst
Baráttufundur Vinstri grænna í
Gamla bíói. Vinstrihreyfingin –
grænt framboð í Reykjavíkur- og
Suðvestur-kjördæmum heldur bar-
áttufund í Gamla bíói (Íslensku óp-
erunni) fimmtudagskvöldið 8. maí. Á
dagskránni eru barátturæður í bland
við skemmtiefni. Ögmundur Jón-
asson þingmaður, sem leiðir lista VG í
Reykjavík suður, Kolbrún Halldórs-
dóttir þingmaður, sem leiðir lista VG í
Reykjavík norður og Þórey Edda El-
ísdóttir, sem skipar 2. sæti í Suðvest-
urkjördæmi, halda barátturæður.
Kórsöngur og Guðrún Gunnarsdóttir
söngkona syngur lög Ellýjar Vil-
hjálmsdóttur við undirleik Valgeirs
Skagfjörð. Dagskráin hefst kl. 20.30 –
húsið opnað kl. 20.00.
Heimsókn í Kosningamiðstöð VG Í
Bæjarlind 12. Fimmtudaginn 8. maí
milli kl. 15-17 kemur Sigursteinn
Másson í kaffi og spjall. Fjöl-
skylduhátíð í Vetrargarðinum
Samfylkingin býður til fjöl-
skylduhátíðar í Vetrargarðinum í
Smáralind í dag 8. maí kl. 17.00 –
19.00. Fjölbreytt tónlistaratriði, Birg-
itta Haukdal og Írafár flytja Euro-
visionlagið auk nokkurra Írafárslaga,
Dísella Lárusdóttir syngur m.a. vin-
sæl lög úr Disneymyndum, Ríó Tríó,
Jóna Einarsdóttir leikur á harm-
onikku og Reynisstaðabræður, Hall-
dór Gylfason og Freyr Eyjólfsson
syngja, leika og fara með gamanmál.
Fimleikasýning frá Gerplu Sirk-
usatriði úr leikritinu Rómeó og Júlíu
og sjónvarpsmennirnir Sveppi og
Auddi. Stutt ávörp flytja:Ingibjörg
Sólrún Gísladóttir, forsætisráð-
herraefni Samfylkingarinnar, Össur
Skarphéðinsson, formaður Samfylk-
ingarinnar, Jóhanna Sigurðardóttir
alþingismaður og Guðmundur Árni
Stefánsson alþingismaður.
Trúðar, blöðrur og andlitsmálun
verða fyrir börnin. Hátíðinni stýrir
Helgi Pétursson.
STJÓRNMÁL