Morgunblaðið - 18.05.2003, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 18. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
23. maí 1993: „Menn beina
gjarnan sjónum að fyr-
irtækjum sem í hvað mestum
rekstrarörðugleikum eiga
hverju sinni og hugleiða þá
meðal annars hvað hafi farið
úrskeiðis, hverju sé um að
kenna, hvað megi betur fara
og hvernig sé hægt að hrinda
umbótum í framkvæmd. Ým-
is sjávarútvegsfyrirtæki hafa
þannig undanfarna mánuði
verið undir smásjá þjóð-
arinnar og má í þeim efnum
benda á Einar Guðfinnsson
hf. í Bolungarvík, sem nú er
þrotabú EG, Borgey hf. á
Höfn í Hornafirði, Ísfélag
Vestmannaeyja í Vest-
mannaeyjum og Vinnslustöð-
ina hf. í Vestmannaeyjum.
Ugglaust munu mörg önnur
sjávarútvegsfyrirtæki verða í
fréttum á næstu vikum og
misserum vegna rekstrarörð-
ugleika og erfiðrar afkomu.“
. . . . . . . . . .
22. maí 1983: „Í tvö þúsund
ár hefur Kristur fylgt mann-
kyni á velferð þess. Á hvíta-
sunnu var kirkja Krists
stofnuð. Þennan dag hugleiða
kristnir menn þann atburð,
þegar Jesús birtist lærisvein-
um sínum skyndilega, ræddi
við þá og hvarf aftur líkt og
hann kom. Þeir eignuðust
nýtt líf og nýjan fögnuð. „Og
skyndilega varð gnýr af
himni, eins og aðdynjandi
sterkviðris, og fyllti allt hús-
ið, sem þeir sátu í,“ segir í
Postulasögunni þar sem því
er lýst þegar heilagur andi
kom yfir lærisveinana, sá
andi sem veitti þeim afl til að
stofna kirkju Krists og boða
fagnaðarerindið.“
. . . . . . . . . .
20. maí 1973: „Landbúnaður-
inn er ein höfuðatvinnugrein
landsmanna. Öllum er ljóst,
að miklu máli skiptir, að
stjórnvöldum á hverjum tíma
takist að stuðla að skyn-
samlegri þróun þessarar at-
vinnugreinar. Um þetta við-
fangsefni eins og mörg önnur
eru skiptar skoðanir. En
segja má, að síðastliðinn ára-
tug hafi verið lögð megin-
áhersla á ræktun landsins og
stækkun rekstrareininga í
landbúnaðinum.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
V
iku bókarinnar lauk fyrir
skömmu, en hún er orðin
árviss viðburður í menn-
ingarlífi þjóðarinnar og
hefst á afmælisdegi Hall-
dórs Laxness, 23. apríl,
sem reyndar ber upp á
þann dag er Sameinuðu
þjóðirnar hafa gert að alþjóðlegum degi bók-
arinnar. Þótt vika bókarinnar heyrði vitaskuld
til ánægjulegra tíðinda hér á landi þar sem
bókmenntahefðin og frelsi til að tjá sig um
hvaðeina er snýr að mannlegum veruleika
stendur traustum fótum sem undirstaða í
þjóðarvitundinni, er full ástæða til að hafa í
huga að bókmenning stendur ekki alls staðar
jafn vel að vígi og hér. Víða um heim er van-
þóknun á boðskap bóka enn látin í ljós með
bókabrennum, auk þess sem margar þjóðir
þurfa að sæta ritskoðun og skertum aðgangi
að bókum jafnt sem lesefni á rafrænum miðl-
um. Einnig er vert að minnast þess að í heim-
inum er um milljarður fullorðinna manna ólæs
og af tæplega níutíu milljónum barna sem
ekki njóta skólagöngu og skortir lestrarkunn-
áttu eru tveir þriðju hlutar stúlkur. Þó þarf
enginn að efast um þann ávinning sem aukin
lestrarkunnátta leiðir af sér, í félagslegum,
menningarlegum og efnahagslegum skilningi.
Kofi Annan, framkvæmdastjóri Sameinuðu
þjóðanna, lagði enda áherslu á það á alþjóð-
legum degi helguðum átaki um læsi árið 2001,
að „sá sem væri læs væri færari um að vinna
gegn fordómum og þeim sem eru fjandsam-
legir menntun og framförum. Menntaðir for-
eldrar eiga heilbrigðari börn, sem eru líklegri
til að haldast í skóla og læra betur. Læsi er
því forsenda framgangs allra okkar baráttu-
mála á öllum vígstöðvum.“
Atlaga að
vöggu
ritlistarinnar
Nokkrum dögum áð-
ur en alþjóðlegi
bókadagurinn hófst,
voru í sjálfri vöggu
ritlistarinnar unnin
slík skemmdarverk á
bókmenntaarfi heimsbyggðarinnar að margir
sérfræðingar á sviði fornbókmennta telja þau
hin verstu er sögur fara af allt frá því að
bókasafnið í Alexandríu var endanlega eyði-
lagt fyrir um 1600 árum. Þegar farið var ráns-
hendi um Þjóðskjalasafnið í Bagdad í síðasta
mánuði og eldur lagður að sölum þess, fóru
forgörðum einhverjar elstu minjar um þróun
ritlistar sem varðveist hafa frá upphafi –
ómetanlegur fjársjóður er tilheyrði sameigin-
legri menningararfleifð heimsbyggðarinnar –
þ. á m. 5000 elstu handrit sem vitað var um.
En það var einmitt á því landsvæði er til-
heyrir Írak í dag sem menn lögðu grunninn að
þróun siðmenningarinnar, fundu upp hjólið,
þróuðu fyrsta ritmálið og uppgötvuðu grund-
vallaratriði reiknislistarinnar, svo sem núllið
og skiptingu hrings í 360 gráður. Sú atlaga er
þarna var gerð að handritum, minjum um rit-
list og jafnframt fornminjum á íraska Þjóð-
minjasafninu beindist því ekki einvörðungu að
írösku þjóðinni, heldur að undirstöðum sið-
menningar alls heimsins.
Hversu alvarlegur skaðinn er á menningar-
sögulegum mælikvarða er enn ekki að fullu
ljóst, en atburðir sem þessir verða óneitanlega
til þess að beina sjónum manna um heim allan
að þeim verðmætum sem hægt er að rækta í
hinum sameiginlega menningararfi. Því auk
þess að vera grunnþáttur mannlegrar sam-
félagsgerðar sem heildar, er menning einnig
lykillinn að sjálfsímynd einstakra þjóða og
mikilvægt afl við mótun einstaklinga hvers
tíma, á hverjum stað fyrir sig. Rannsóknir og
fræðimennska í aldanna rás hafa enda leitt í
ljós að menningin er sú undirstaða er bestar
vísbendingar gefur um ástand mannsandans
hverju sinni, hvort heldur sem litið er til for-
tíðar eða samtíðar.
Hlutverk
Bókmennta-
kynningarsjóðs
Örlagastundir í
menningarsögulegu
samhengi, á borð við
þá sem heimsbyggð-
inni bárust fregnir af
í síðasta mánuði, eru
sem betur fer fáar, en eins og áður sagði vel
til þess fallnar að hvetja þjóðir heims til að
rækta sinn eigin garð á þessu sviði. Og það á
vissulega ekki síður við hér en annars staðar.
Meðan á viku bókarinnar stóð, birtist í
Morgunblaðinu viðtal við Jónínu Michaelsdótt-
ur, formann stjórnar Bókmenntakynningar-
sjóðs. Eins og þar kom fram hafa bókmenntir
verið eitt áhrifamesta aflið við mótun sjálfs-
myndar íslensku þjóðarinnar í gegnum ald-
irnar, enda óumdeilanlega fyrirferðarmesti
þáttur menningararfleifðar okkar fram á
þennan dag. Af því leiðir að ef íslenska þjóðin
vill deila sínum menningararfi á sem áhrifa-
ríkastan máta með umheiminum, skiptir miklu
að rétt sé að kynningu hans staðið. Að öðrum
kosti munu ávinningar okkar á því sviði tæp-
ast njóta sannmælis á alþjóðlegum vettvangi,
enda málsvæðið smátt og lítt aðgengilegt
stærstum hluta heimsins.
Þrátt fyrir að Bókmenntakynningarsjóði
hafi verið þröngur stakkur sniðinn hefur hlut-
verk hans verið veigamikið í kynningu ís-
lenskra bókmennta erlendis, m.a. í gegnum
víðtækt net alþjóðlegra tengsla sem aflað hef-
ur verið í gegnum tíðina. Sjóðurinn, sem er á
vegum menntamálaráðuneytisins, starfar á
áþekkum nótum og þær kynningarmiðstöðvar
bókmennta er nú eru til staðar í nánast öllum
Evrópulöndum, þótt þær séu margar hverjar
mun umsvifameiri í starfsemi sinni en verið
hefur hér á landi fram að þessu. Að sögn Jón-
ínu sjá þær m.a. um „kynningarrými á bóka-
stefnum, málstofur fyrir útgefendur, vefsíður,
taka þátt í alþjóðlegum viðburðum; bóka-
stefnum og hátíðum, og veita ferðastyrki til
rithöfunda. Einnig veita þær þýðingarstyrki
til útgefenda og/eða þýðenda, beina útgáfu-
styrki og fjármagna jafnframt ákveðin verk-
efni þýðenda, ýmist til rannsókna eða ferða-
laga. Þessar miðstöðvar fjármagna einnig
alþjóðlega viðburði í eigin landi, svo sem mál-
stefnur og málþing þýðenda sem og stefnu-
mótandi þing og ráðstefnur.“
Í viðtalinu við Jónínu – rétt eins og í viðtali
við Halldór Guðmundsson, þáverandi útgef-
anda Eddu, hér í blaðinu í byrjun mars sl. –
kom fram að umræður hafa verið í gangi síð-
ustu misserin um framtíð Bókmenntakynning-
arsjóðs og þá starfsemi sem þar fer fram, en
aðilar að þeim umræðum voru stjórn sjóðsins,
Félag íslenskra bókaútgefenda og stjórn Rit-
höfundasambands Íslands. Áþekkar umræður
hafa víða átt sér stað í nágrannalöndum okkar
og Jónína nefnir m.a. að gagngerar breytingar
standa yfir „á tilhögun þeirrar deildar sem sér
um menningarkynningar í danskri stjórnsýslu.
Eftir 1. júlí verður danska bókmenntakynn-
ingarmiðstöðin undir svokölluðu listráði ásamt
miðstöðvum tónlistar, myndlistar og leiklist-
ar,“ en að hennar sögn virðist þó sem hún
haldi sjálfstæði sínu. „Í Noregi er í skoðun að
Muninn, sem kynnir fræðibækur, gangi inn í
norsku bókmenntamiðstöðina NORLA og
einnig eru einhverjar hreyfingar í gangi hjá
FILI, sem er miðstöðin í Finnlandi,“ segir
Jónína enn fremur.
Í þessu sambandi er vert að vekja athygli á
því sem fram kom í viðtalinu að samkvæmt
upplýsingum frá Alexöndru Büchler, er leiðir
fjölþjóðlegt verkefni sem Bókmenntakynn-
ingarsjóður er aðili að, Literature Across
Frontiers (Bókmenntir yfir mærin) eða LAF,
virðist ljóst að því sjálfstæðari sem þessar
stofnanir eru varðandi fjárhagslegar áætlanir
og ákvarðanatöku, þeim mun meiri virðist
árangurinn af starfi þeirra verða. Upplýsing-
arnar byggjast á rannsókn sem LAF vinnur
að um þessar mundir þar sem starf bók-
menntakynningarmiðstöðva í ýmsum Evrópu-
löndum er skoðað. Niðurstöðurnar verða
kynntar á málþingi í Helsinki í júní næstkom-
andi en þær gætu einmitt orðið þarft innlegg
inn í umræðu um þessi mál hér á landi.
Hvað bollaleggingar um framtíð Bók-
menntakynningarsjóðs varðar segir Jónína í
viðtalinu að í stuttu máli megi segja að „rit-
höfundar leggi fyrst og fremst áherslu á að
sjóðurinn sé rekinn í Gunnarshúsi, sé í sam-
starfi við [Rithöfunda]sambandið og kraftarn-
ir sameinaðir, en útgefendur telja mikilvægast
að fá hærri þýðingarstyrki og finnst fjár-
munum til kynningar betur varið með því en
að reka skrifstofu.“
Útrás
útgefenda
Sjónarmið Rithöf-
undasambandsins og
Félags íslenskra
bókaútgefenda, eins
og Jónína lýsir þeim, eru fullkomlega eðlileg
enda er það hlutverk þeirra að gæta hags-
muna ákveðinna hópa. Hins vegar má velta
því fyrir sér út frá hagsmunum þjóðarinnar
sem heildar og stefnumótunar á sviði menn-
ingarmála hvort sjálfstæður aðili, sem ekki
hefur fyrirfram ákveðinna hagsmuna að gæta,
sé ekki best til þess fallinn að sinna þessum
mikilvæga starfa – hér rétt eins og í ná-
grannalöndunum. Starfsemin yrði þá hluti af
opinberri stefnumótun á sviði menningarmála,
SKREF Í
RÉTTA ÁTT
Hinn 1. júlí nk. taka gildilög, sem sett voru á Al-þingi í vetur um að yf-
irtökuskylda í skráðum félögum
skapist þegar tiltekinn aðili ráði
yfir 40% hlut í fyrirtæki, en fyrri
lagaákvæði voru miðuð við 50%
hlut. Þessar breytingar eru skref
í rétta átt.
Í mörgum löndum er þetta hlut-
fall miðað við 33% og jafnvel
lægri hlut. Hugsunin er auðvitað
sú, að tryggja rétt minni hluthafa
í fyrirtækjum. Aðilar, sem ráða
yfir stórum minnihluta í fyrir-
tækjum geti ekki ráðskast með
fyrirtækið í ljósi mjög dreifðrar
eignaraðildar að öðru leyti.
Miklar umræður urðu um þetta
mál fyrir áratug, þegar hlutbréfa-
markaður var að verða til hér á
Íslandi. Morgunblaðið lagði þá
eindregið til að sett yrðu í lög
ákvæði um að þetta mark yrði
miðað við 33%. Tveir þáverandi
þingmenn Sjálfstæðisflokksins,
Eyjólfur Konráð Jónsson og
Matthías Bjarnason, lögðu fram
þingsályktunartillögu um málið.
Niðurstaða Alþingis nokkrum ár-
um síðar var að miða við 50%. Þar
var varlega farið og skal út af fyr-
ir sig ekki lasta það.
Nú hefur hlutabréfamarkaður-
inn á Íslandi tekið út nokkurn
þroska. Almennari stuðningur
hefur augljóslega verið fyrir því
hin síðari ár að lækka þessa pró-
sentutölu og m.a. hefur Kauphöll-
in hvatt til þess. Í ljósi þeirra um-
ræðna, sem fram hafa farið um
þetta mál á undanförnum árum er
ástæða til að fagna því skrefi, sem
stigið hefur verið í rétta átt en
jafnframt er augljóst að tilefni er
til að ganga lengra.
Í gær var skýrt frá því að
stærstu eigendur Baugs hf.
mundu gera smærri hluthöfum
tilboð í hlut þeirra í félaginu.
Þetta er eðlileg ákvörðun af
þeirra hálfu. Það hefur lengi verið
ljóst, að ráðandi hlutur í Baugi
væri nánast á einni hendi og í
samræmi við það er þetta rétt
ákvörðun af þeirra hálfu.
Gera má ráð fyrir að stórir
hluthafar í fleiri fyrirtækjum
þurfi á næstunni að skoða stöðu
sína í ljósi nýrra lagaákvæða um
þetta efni.
Auðvitað eiga hluthafar, sem
ráða yfir fyrirtækjum í skjóli
stórs minnihluta, þann kost að
selja eitthvað af sínum bréfum og
lækka þar með eignarhlut sinn
niður fyrir þau mörk, sem lögin
miða við. Líklegt má telja, að það
gerist í einhverjum tilvikum.
Hin nýju lagaákvæði munu því
bæði stuðla að því að fyrirtæki
verði tekin af markaði eins og í
tilviki Baugs en þau geta líka átt
þátt í því, að eignaraðild að fyr-
irtækjum verði dreifðari en nú er.
Í því sambandi mun athyglin m.a.
beinast að bankakerfinu. Eignar-
aðild að Íslandsbanka er orðin
mjög dreifð og augljóst að bank-
inn nýtur góðs af því. Eignaraðild
að Landsbanka og sameinuðum
banka Kaupþings og Búnaðar-
banka er augljóslega mun
þrengri. Athyglisvert verður að
fylgjast með því hver þróunin
verður í eignarhaldi á þeim bönk-
um tveimur. Raunar hafa nýir
eigendur Landsbanka Íslands lýst
því yfir, að það sé markmið þeirra
að selja a.m.k. hluta af þeim
hlutabréfum, sem þeir keyptu af
ríkinu. Ekki er ólíklegt að þróun-
in geti orðið sú sama í báðum
þessum bönkum og orðið hefur í
Íslandsbanka að eignaraðildin
dreifist umtalsvert á næstu árum.
Jafnframt er full ástæða fyrir
Alþingi til þess að fylgjast vel
með því hvaða áhrif hin nýju laga-
ákvæði hafa á hlutabréfamark-
aðinn almennt og hvort tilefni
kunni að vera til að fara með hlut-
fallið á næstu árum úr 40% niður í
u.þ.b. þriðjung.