Morgunblaðið - 25.05.2003, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 25. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞEGAR komið er inn yfir Kono-hérað blasa við úr lofti
flákar af brúnum flekkjum með gryfjum og uppgrefri
eftir demantaleit í áratugi. Grimmileg langvinn borg-
arastyrjöld, sem Revolutionary United Front hóf 1991
þarna í austasta hluta Síerra Leone í Vestur-Afríku með
pólitík að yfirvarpi snerist í raun um að ná yfirráðum yf-
ir demantaökrunum. Aflaði þannig vopna til að halda við
grimmilegum stríðsátökum í áratug. Naut til þess stuðn-
ings Charles Taylors Líberíuforseta. Þessi átök um
demantana, sem hefðu átt að gera Síerra Leone að auð-
ugu landi en voru hættir að veita þjóðinni nokkrar
tekjur, voru þó ekki ný af nálinni. Demantarnir runnu út
úr landi eftir ólöglegum leiðum.
Að tína demanta
Hvar sem farið er á þessum slóðum birtist þessi
furðulega sýn. Fólk að bogra með skóflu og höggva í
jörðina. Út frá bænum Koindu við landamæri Líberíu
dreifist þetta fólk hokið um hæðir svo langt sem augað
eygir. Bograr svo og hristir sigtin sín yfir ánni. Örsnautt
fólk að freista gæfunnar. Eygir vonina um að finna feng,
sem þó oftast rennur út í sandinn. Sumir eiga að greiða
einhverjar prósentur til eiganda landsins, sem hefur þá
eftirlitsmann í litlu skýli. Sá vokir yfir þeim og sér með
arnfráum augum ef einhver óeðlileg hreyfing kemur
upp um fund. Er eldfljótur að koma í veg fyrir að
finnandinn geti gleypt demantinn eða komið
honum undan. Jafnvel þótt þar sé einskis
manns tínsluland gengur ágóðinn hon-
um úr greipum. Fer fyrir lítið til milli-
manna, sem smygla demöntunum
úr landi, mest um hin ótraustu
landamæri til Líberíu og vestræn-
ir demantahringir koma þeim svo
áfram á markaðina í Evrópu. Mér
er sagt að afrakstur þessa fólks af
þrældómi í 40 stiga hita undir
brennandi sól meðan dagur endist
sé kannski jafngildi eins dollara á
tveimur dögum. En það breytir engu,
græðgin eða vonin rekur allt þetta fólk
áfram og kemur í veg fyrir að það reyni að
hafa ofan af fyrir sér með öðrum hætti. Ef
bóndi finnur demant í landinu sínu við að rækta jörðina
hættir hann búskap og tekur til við að róta daginn lang-
an í jörðinni. Bannað er að grafa inni í bænum en það
kemur ekki í veg fyrir að leitarfólkið krafsi inn undir
ystu húsin og jafnvel í laumi undir sín eigin hús. Þar var
aldrei búið að leita áður en það flúði! Enn von!
Í þessum rústaða bæ Koindu, þar sem varla nokkur
bygging stendur uppi, má þó sjá einstaka málað og íbúð-
arhæft hús í rústunum. Þetta reynast undanteking-
arlaust vera hús líberísku millimannanna og samtaka
þeirra. Þeir voru og eru ríku mennirnir og voru fljótir á
vettvang þegar bardögum linnti nú eins og þegar dem-
antar fundust þarna fyrst.
Demantar í moldinni
En ekki vaxa demantar í mold, eða hvað? Þessir dem-
antar, sem að gæðum eru allt frá lélegum iðnaðar-
demöntum upp í ómetanlega stóra dýrgripi, dreifast yfir
8 þúsund ferkílómetra framburðarsvæði Sewa-árinnar í
Kono-héraði og vatnasvæði hennar. Demantaæðin hefur
aldrei fundist. Allir demantarnir, sem komið hafa frá
Síerra Leone, eru úr framburði árinnar. Hafa í þúsundir
ára borist með henni og sest í jarðlögin. Eftir því sem
dýpra er grafið eru þeir sagðir stærri, svo að víða má sjá
hvar aftur er tekið til við að freista þess að grafa í gömlu
gryfjunum. Engu er eirt.
Demantar fundust þarna fyrst upp úr 1930, í ná-
munda við landamæri Líberíu og Gíneu. Fyrirtæki að
nafni Sierra Leone Selection Trust, (grein af stóru
málmvinnslufyrirtæki í Suður-Afríku) fékk einkaréttinn
á demantavinnslunni til 99 ára og skyldi greiða 45% í
skatt. Þá var Síerra Leone bresk nýlenda. Vandræðin
hófust skömmu áður en Síerra Leone fékk sjálfstæði
1961. Þótt Selection Trust héldi áfram í samvinnu við
stjórnvöld þá hafði spilling og óstjórn smám saman veitt
demantavinnslunni í ólöglegan útflutningsfarveg. Flokk-
ar manna tóku að grafa stjórnlaust hvar sem var. Þetta
varð eins og gullæðin alræmdu og stjórnvöld höfðu ekki
bolmagn til að koma í veg fyrir það. Þessi rányrkja fór
hratt vaxandi og löglega vinnslan minnkandi að sama
skapi. Fyrirtækið rak upp kvein, sem endaði 1955 með
samningum við stjórnvöld um að það héldi einkaleyfinu
við neðri hluta árinnar, en engin höft voru á öðru landi.
Ólöglegu demantagrafararnir, sem margir voru gerðir
út af útlendingum, Sýrlendingum og Líbönum, afhentu
smyglurum fenginn sem fór gegnum Líberíu og Gíneu
til vinnslu í demantafyrirtækjum í Ísrael og heims-
borgum Evrópu. Um 1950 voru 20% af demanta-
mörkuðum heims smyglaðir demantar frá Síerra Leone.
Ástandið fór síversnandi í þeirri spillingu sem var í land-
inu.
Löglega demantavinnslan hrapaði hratt úr 2 milljón
karata löglegri demantasölu seint á sjöunda áratugnum
í 595 þúsund karöt 1980 og var komin í 48 þúsund karata
sölu um 1990. Hvarf svo nánast á stríðsárunum. Sel-
ection Trust mun þá hafa verið nánast búið að gefast
upp. Ég sá í skóginum rústirnar af eyðilögðum hinum
gríðarstóru byggingum þeirra.
Þessi náttúruauðæfi af gæðademöntum
og raunar fleiru, sem hefðu getað gert
Síerra Leone að ríkasta landi í Afríku,
skapaði þjóðinni meiri vandræði og
hörmungar en lífsgæði. Sumir full-
yrða að demantarnir séu böl þessa
fátækasta lands á lista Afríku-
landa.
Skila engu
Ekkert áhlaupaverk er að tak-
ast á við þessa langþróuðu ólög-
legu demantavinnslu, sem er býsna
föst í sessi, þótt hin nýja stjórn undir
forustu Kabbah forseta hafi það með
stuðningi Sameinuðu þjóðanna efst á sinni
stefnuskrá að fá inn fjárfesta til að koma henni
í gang aftur og afla skatttekna til að standa undir rekstri
samfélagins. Þeir sem nú bogra, grafa og krafsa þarna í
moldinni skila engu, hvorki sjálfum sér né þjóðinni.
Demantar eru auðveldasta leiðin sem mannkynið
þekkir til að flytja auðæfi milli manna og skattlaust yfir
landamæri. Þeir seljast hratt og auðveldlega og ógerlegt
að rekja slík kaup. Er nú vitað að al-Qaeda hryðjuverka-
samtök Osama bin Ladens höfðu einmitt keypt milljóna
dollara virði af Síerra Leone demöntum til undirbúnings
11. september árásinni á turnana tvo í Bandaríkjunum
2001. Kannski hefur það loks orðið til að vekja vilja um-
heimsins til að setja þessum ólöglegu viðskiptum skorð-
ur. Í þeim tilgangi samþykktu Sameinuðu þjóðirnar á
árinu 2000 að komið yrði á vottorðakerfi, sem jók lögleg-
an útflutning. En aukningin er afar hæg. Kimberley-
vottorðakerfið gengur út á að demöntum verði að fylgja
upprunavottorð á öllum sölustigum eða sönnunargögn
um að þeir séu ekki ólöglega fengnir. Gera menn sér
vonir um að það geti komist á með hjálp World Diamond
ráðsins. Slíkt alþjóðakerfi yrði Síerra Leone ómetanlegt.
Enda fullyrt að jarðlög í allt að þriðja hluta landsins
geymi demanta.
Sjálfir eru þeir að byrja að veita einstaklingum leyfi
til demantaleitar í Kono, en þótt þeir skuli þá greiða 1% í
skatt verður það ódrjúgt þar sem ekki er mikið gefið
upp af fengnum. En ég heyrði að löglegar demanta-
vinnslur hygðu á að koma aftur eftir áralangt hlé, svo
sem kanadíska námufyrirtækið Diamond Works.
Demantar eru besti vinur ljóskunnar, er fullyrt í al-
þekktu dægurlagi. En líklega eru þeir versti óvinur alls
þessa bláfátæka, bograndi fólks í hitabeltissólinni í
Kono-héraði.
Fólk að krafsa í moldinni í demantaleit, eins og mý á mykjuskán, svo langt sem augað eygir.
Demantar
Fólk að krafsa í moldinni eins og mý á mykjuskán. Í stórum
breiðum. Ekki þó að taka upp kartöflur. Ekki aldeilis. Að tína
demanta. Maður trúir ekki eigin augum, segir Elín Pálmadóttir. Nú í lok hryllilegs stríðs er
sjálfsbjargarviðleitnin alls ráðandi.
Böl eða besti vinur
vegavinnuna með hermönnunum.
Þeir gáfu því bara að borða og
gerðu því eitthvað gott, sem er
raunar ekki til að forsmá við þessar
aðstæður. Þeir kváðu það skipta
geysimiklu máli að virkja samfélag-
ið og koma því í gang, því ekki yrði
lið Sameinuðu þjóðanna þarna til
eilífðar.
Þarna voru þeir búnir að leggja
144 km veg í átt til höfuðborg-
arinnar og kváðust ætla að ná 375
km leið, þar til hann næði tengslum
við færa veginn, en samgöngur eru
þarna alls engar.
Á gatnamótum við þennan veg
höfðu Pakistanarnir strax við kom-
una sumarið 2001 byggt skýli með
15-16 sölubásum og í annan stað
biðskýli til hlífðar í brennandi sól-
inni. Höfðu séð hve brýn þörfin var
þegar fólkið fór að streyma að og
setjast að við veginn með græn-
metið sitt og ávexti. Konurnar með
börnin á bakinu daginn langan í
nær 40 stiga hita undir miðbaugs-
sólinni. Þar sá ég meira að segja
vatnspóst. Þarna var nú fólk sem
hafði komið gangandi með byrði
sína og börn úr sveitinni og bauð
varning sinn í skugganum undir
þaki. Mikill munur eða á aðstöðu
fólksins í upphrófluðum hreysum
við göturnar í bænum. Þetta er
okkar eigið framlag, sögðu vega-
gerðarmennirnir.
Inngangur að lærdómi
„Enter to learn“ mátti allt í einu
lesa á snyrtilegu skilti við slóða-
mót. Þarna hafði pakistanska liðið
reist á fallegri hæð í sveitinni
skólahús með sex stórum stofum.
Að auki afsíðis hús undir kvöld-
skóla, þar sem íslömskum ungling-
um og fullorðnum er boðið upp á
fræðslu. Eftir 10 ára allsleysi er
mikill fjöldi ungs
fólks sem aldrei
hefur átt kost á
skólagöngu.
Þegar ég kom í
gættina í barna-
skólanum blöstu
við brosandi and-
lit á þétt setnum
skólabekkjunum,
höfuð við höfuð.
Níutíu börn í
bekk, sem hróp-
uðu í kór: Vel-
komin! Velkom-
in! Sama í næstu
stofu og þeirri
þriðju. Skólastjórinn Tímí Kork-
uru, sem kom aðvífandi, sagði að
þetta væru alltof mörg börn í bekk.
Fyrrum voru þau ekki nema um 40,
en nú skortir kennara. Þeir hafa
ekki snúið aftur. Sjálfur hafði
skólastjórinn flúið til Gíneu og ver-
ið í útlegð í 4 ár, enda allt í rúst og
engir skólar. Svo kom hann aftur
til að reyna að byrja skólastarf, en
hafði ekkert til þess fyrr en pakist-
anska friðargæsluliðið kom til
bjargar. Í tveimur stofum til við-
bótar var enginn, aðeins kennslu-
gögn á borðunum, því stærri börn-
in voru úti að læra verklegan
landbúnað. Þetta er bændahérað
og við erum að reyna að kenna
þeim svolítið nútímalegar aðferðir,
sagði skólastjórinn. Utan í hæðinni
var stór hópur unglinga frá 15-25
ára að róta með skóflum og hökum
og draga upp vatn til að vökva.
Við settumst undir gríðarstórt
mangótré á háhæðinni með fallegu
útsýni yfir þessar grænu frjósömu
lendur meðan brynnt var. Í þessu
loftslagi verður maður alltaf að
hafa með sér vatnsflösku og drekka
mikið og oft. Pakistanarnir mínir
sáu til þess að hafa alltaf tiltæka
vatnflösku, hafa ekki viljað hafa
kvenmann í yfirliði á sinni könnu.
Skólastjórinn ætlaði að fara að
krækja í mangóávöxt með langri
stöng, þegar skólastrákur klifraði
eins og api upp eftir trénu og leit-
aði í þykkninu að nógu þroskuðum
ávöxtum sem hann henti niður til
mín. Skólastjórinn talaði um hve
himinlifandi hann væri yfir að hafa
komið upp þessum skóla við góðar
aðstæður, því Pakistanarnir höfðu
líka gefið bækur eða látið fjölfalda
gamlar skólabækur handa börnun-
um. Allir komu þeir sér saman um
að það skipti sköpum ef þessari
þjóð eigi að takast ná sér á strik að
hlynna að æskunni, sem hefur liðið
slíkar hörmungar og misst svo mik-
ið úr.
„Ef Síerra Leone á að ná árangri
í tilraunum til endurhæfingar eftir
stríðið verður æskan í landinu að
geta átt sinn þátt í uppbyggingunni
og endurreisnarverkefninu,“ stóð í
einni af þeim framkvæmdaáætlun-
um í þá veru sem fylgdarmaður
minn, hann Sylvanus Murray, hafði
fengið mér á diski og sýndi að ný
stjórnvöld væru á þeim buxunum
með aðstoð UNMASIL. Þetta eru
umfangsmikar áætlanir fyrir end-
urhæfingu æskunnar og ungling-
anna og kostnaðaráætlanir til 18
mánaða. En að koma þessum um-
fangsmiklu góðu áformum í fram-
kvæmd er ekki auðhlaupið. Þessi
ungi áhugasami Sylvanus hafði ver-
ið sendur með mér í þennan leið-
angur af því að hann var frá Kono-
héraði og staðkunnugur. Sjálfur fór
hann í byrjun átakanna í skóla í
Freetown. Þegar ég spurði hann
hverjir hefðu verið í þessum skelfi-
legu ribbaldaflokkum, sem höfðu
þarna meira og minna öll völd í 10
ár, svaraði hann: Bara fólkið hér!
Hann kvaðst ekki hafa átt annarra
kosta völ en að forða sér eða vera
innlimaður í þeirra flokk og taka
þátt í að limlesta og drepa. Allir
sem ekki gerðu það voru umsvifa-
laust drepnir.
Stuðningsmaður knattspyrnuliðs
Síðdegis var orðið krökkt af
strákum á knattspyrnuvellinum og
körfuboltavellinum við Félagsheim-
ilið í bænum, þar sem Pakistanarn-
ir höfðu úbúið og héldu við völlum
til afnota fyrir unga fólkið í bæn-
um. Þarna var knattspyrnulið við
æfingar. Þetta reynist vera knatt-
spyrnulið Kono-héraðs, Dimond
Star, sem hafði verið í útlegð í
Freetown yfir stríðsárin, en var nú
komið aftur heim í algert allsleysi.
Pakistönsku
friðarliðarnir
höfðu útbúið
þennan
ágæta völl og
gefið til af-
nota 10-15
frábæra fót-
bolta, enda
Pakistanar
frægir fyrir
sína bolta-
framleiðslu.
En að öðru
leyti höfðu
þeir ekkert.
Ég leit á fæt-
urna á þeim og sá að sumir voru í
skóm sem varla voru á fætur setj-
andi. Augnabliks hugljómun lét
mig sækja peninga í bílinn og gefa
þeim 60.000 leonur. Á dauða mín-
um átti ég von en ekki viðbrögð-
unum. Þessir kröftugu svörtu
knattspyrnumenn hoppuðu í kring
um mig og hrópuðu: I love you! I
love you! Þótt þetta hafi ekki verið
nema um 30 dollara virði sagði
Sylvanus að þeir gætu líklega
keypt skó á hálft liðið fyrir það.
Þegar ég áttaði mig ætlaði ég að
deyja úr hlátri. Að Elín væri orðin
stuðningsmaður knattspyrnuliðs
þykir félögum mínum á Morgun-
blaðinu áreiðanlega ekki síður
fyndið. Svo lengi sem ég hefi gert
grín að þeim fyrir knattspyrnudellu
þegar stórleikir eru á ferðinni. En
Dimond Star-strákarnir báðu mig
blessaða að bera íslenskum knatt-
spyrnumönnum kveðju sína og ut-
anáskriftina Dimond Stars, Foot-
ball Team, Koindu Town, Kongo
District, Síerra Leone, ef einhver
vildi vera í sambandi við þá. Þeir
eru alveg einangraðir orðnir. Eng-
inn veit sína ævina ...
Ekki er það þó svo að Pakbat sé
eina friðargæsluliðið sem gefur
slíka sjálfboðavinnu í þágu fólksins.
Í Sameinuðu þjóða liðinu eru ófáir
álíka krossfarar. Ég hafði farið í
áramótafagnað hjá liðinu frá
Bangladesh, þar sem hermennirnir
léku sjálfir brúðkaup og höfðu
komið upp sýningu á Bangladesh-
þorpi. Framkvæmdastjóri UNMA-
SIL, Steinar Berg Björnsson, var
þar heiðursgesturinn og við María
kona hans flutum með. Þar voru
þeir einmitt að segja honum frá og
sýna honum þessa vegi sem þeir
voru að leggja í sínu héraði norðan
við Freetown. Höfðu þeir lagt tvo
dollara á hvern hermann til efnis-
kaupa, en unnu annars þessa vegi,
sem svo sárt var saknað, í sjálf-
boðavinnu. Ég frétti raunar af fleiri
Pakistanarnir byggðu strax þrjár moskur
og tvær kirkjur svo allir mættu eiga sér
sitt athvarf eftir hörmungar stríðs-
áranna.