Morgunblaðið - 25.05.2003, Blaðsíða 41

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25. MAÍ 2003 41
✝ MargretheGíslason var
fædd á Lyngebæks-
gården við Auderød
í Karlebosókn á
Sjálandi 19. janúar
1904. Hún lést á
Sólvangi í Hafnar-
firði 13. maí síðast-
liðinn. Foreldrar
hennar voru Laur-
its Carl Nielsen, þá
bóndi en síðar sölu-
maður landbúnað-
arvéla í Kaup-
mannahöfn, f. 28.
apríl 1872, d. 1951,
og Johanne Malmvig, f. 19. ágúst
1871, en hún lést úr barnsfar-
arsótt hálfum mánuði eftir fæð-
ingu dóttur sinnar 1904. Eldri
systkini voru Michael, f. 20. jan-
úar 1902, og Marca, f. 30. janúar
1903, bæði látin. Við lát móð-
urinnar var Michael tekinn í
fóstur hjá föðurbróður sínum
Joachim, overjæger við Svenst-
rup, en systurnar fylgdu föður
Vilborg Gunnarsdóttir, f. 1956,
gift Halldóri Guðmundssyni.
Þeirra börn eru Brynjar, Hrafn-
hildur, Gunnar og Guðmundur
Óskar. Elsta dóttir Önnu Vil-
borgar er Kolbrún Ósk Ívars-
dóttir Gissurarsonar og hennar
dóttir er Anna Lena.
Margrethe ólst upp í Kaup-
mannahöfn og lauk þar hefð-
bundnu grunnskólanámi. Veik-
indi á unglingsárum komu í veg
fyrir frekara nám. Hún stundaði
síðar enskunám, hraðritunarnám
og íslenskunám í kvöldskólum.
Hún vann um skeið í vistum, en
lengst af við skrifstofustörf,
fyrst hjá heildsölu Hugo Grün
við Ráðhústorg og síðan í átta ár
við Danske forfatteres forlag
þar til hún fluttist til Íslands.
Hún vann síðan við skartgripa-
verslun þeirra hjóna við Skóla-
vörðustíg í 32 ár og rak barna-
fataverslunina Emmu í 17 ár.
Margrethe var í Dansk kvinde-
klub, var þar í stjórn um árabil,
og starfaði einnig lengi með
kirkjunefnd kvenna Dómkirkj-
unnar. Hún bjó lengst af í
Reykjavík en síðustu 12 árin í
Hafnarfirði hjá dóttur sinni.
Útför Margrethe fór fram í
kyrrþey að hennar eigin ósk.
sínum til Kaup-
mannahafnar. Seinni
kona hans var Astrid
sem gekk systrunum
í móðurstað.
Hinn 9. júlí 1932
giftist Margrethe
Þorleifi Óskari Gísla-
syni gullsmið, f. 30.
október 1902, d. 11.
júlí 1980. Foreldrar
hans voru Friðbjörg
Friðleifsdóttir, f.
13.2. 1882, d. 3.3.
1946, og Gísli Jó-
hannesson trésmiður,
f. 18.10. 1867, d.
26.3. 1948. Dóttir Margrethe og
Óskars er Edda Óskarsdóttir
myndlistarkennari, f. 18. janúar
1938, eiginmaður Hjalti Krist-
geirsson. Dætur Eddu og fyrri
manns hennar Gunnars Dyrset
(þau skildu) eru: 1) Margrét
Þóra Gunnarsdóttir, f. 1954, gift
Örnólfi Thorssyni. Þeirra börn
eru: Margrét Edda, Þórgunnur
Anna og Gunnar Thor. 2) Anna
Látin er í hárri elli heiðurskonan
Margrethe Gíslason, en hún var á
hundraðasta aldursári er hún lést
hinn 13. maí sl.
Ég hef þekkt Grethe síðan ég man
eftir mér. Hún var gift uppáhalds
frænda mínum frá fyrstu tíð, Óskari
heitnum Gíslasyni gullsmíðameist-
ara.
Óskar lauk gullsmíðanámi í
Reykjavík árið 1922 og hélt til Kaup-
mannahafnar árið 1925 til tónlistar-
náms. Hann var músíkalskur maður
og lék bæði á selló og trompet, en
tónlistarnámið reyndist honum dýr-
ara en ráð hafði verið fyrir gert í
fyrstu, svo ekki var um annað að
ræða en leggja það á hilluna. Hann
brá þá á það ráð að fara í framhalds-
nám í gull- og silfursmíði (drifsmíði)
til hins þekkta fyrirtækis Georg Jen-
sen. Hann starfaði svo hjá því fyr-
irtæki að framhaldsnáminu loknu,
eða til ársins 1930.
Á Hafnarárum sínum kynntist
Óskar Grethe, sem þá vann við skrif-
stofustörf. Árið 1930 sneri Óskar aft-
ur heim til Íslands og kom hún svo í
heimsókn árið eftir til að hitta fólkið
hans. Jafnframt hefur tilgangur
ferðarinnar að öllum líkindum verið
sá að komast að raun um, hvort hún
gæti hugsað sér að flytjast til Ís-
lands fyrir fullt og allt. Hún hefur
sjálfsagt tekið ákvörðunina að heim-
sókninni lokinni, því veturinn 1931 til
1932 stundaði hún íslenskunám í
Kaupmannahöfn hjá Sigfúsi Blöndal
og Vestergaard-Nielsen.
Sumarið 1932 tók Grethe sér far
með gamla Gullfossi til Íslands og
fluttist þar með alkomin til landsins.
Hinn 9. júlí var svo brúðkaup þeirra
haldið. Ekki tíðkaðist það nú á Ís-
landi á þessum árum, að brúðhjón
færu í brúðkaupsferðalög, en það
gerðu þau Grethe og Óskar. Óskar
átti forláta Harley-Davidson mótor-
hjól. Þau fóru með gamla Laxfossi
upp í Borgarnes og þaðan á hjólinu
að Arnbjargarlæk í Þverárhlíð til afa
míns og ömmu, en amma, Guðrún
Erlendsdóttir frá Sturlureykjum í
Reykholtsdal, og Óskar voru systk-
inabörn. Eftir nokkurra daga dvöl á
Arnbjargarlæk fóru þau að Húsa-
felli, þaðan um Kaldadal til Þingvalla
og til Reykjavíkur. Óskar hlýtur að
hafa verið frækinn mótorhjólakappi
að geta hjólað þessa leið með far-
þega á aftursætinu, eins og vegirnir
voru á þessum árum, að ekki sé nú
talað um Kaldadalinn eða Uxa-
hryggina.
Eitt er víst: Aldrei hefði ég getað
leikið þetta eftir honum.
Þegar Grethe fluttist til Íslands
hófu þau Óskar búskap hjá tengda-
foreldrum Grethe á Grettisgötu 27,
og þar bjuggu þau til ársins 1938, að
þau fluttust að Laugavegi 5, beint á
móti verkstæði og verslun Óskars.
Eftir fárra mánaða dvöl þar keyptu
þau hús á Laugarnesvegi 47, bjuggu
þar til ársins 1941, en þá flytja þau á
Skólavörðustíg 5, sem þau höfðu
keypt árið áður og þar bjó Grethe til
ársins 1991, eða í 50 ár. Þá flutti hún
með einkadóttur sinni Eddu og
manni hennar, Hjalta Kristgeirs-
syni, til Hafnarfjarðar.
Þess má til gamans geta, að húsið
á Skólavörðustíg 5 byggði Sigurður
Jónsson árið 1872, en hann var fyrsti
fangavörðurinn í Hegningarhúsinu
við Skólavörðustíg. Húsið var kallað
„Ekkjukassinn“, því hann byggði
það sem athvarf fyrir konu sína ef
hans missti við og hún yrði að flytja
úr íbúð þeirra í Hegningarhúsinu.
Stækkuðu Óskar og Grethe svo
húsið eftir að þau keyptu það og
byggðu m.a. ofan á það rishæð.
Ekki var það þeim hjónum nóg að
koma sér upp húsnæði í hjarta bæj-
arins. Áður höfðu þau með hjálp
tengdaföður Grethe, Gísla Jóhann-
essonar trésmiðs, byggt sér lítinn
sumarbústað fyrir utan bæinn, nán-
ar tiltekið þar sem Bústaðakirkja
stendur nú.
Árið 1945 byggðu þau svo stærri
sumarbústað við Elliðavatn, girtu
landið af sem þau höfðu keypt undir
hann og hófu ræktun trjáa. Á þess-
um fallega stað undi fjölskyldan sér
vel á sumrin í marga áratugi. Þenn-
an sumarbústað á Edda enn. Senn
fer að þrengja þar verulega að, því
byggðin á Norðlingaholti rís áður en
langt um líður.
Strax eftir komuna til Íslands
byrjaði Grethe að vinna við fyrirtæki
eiginmannsins, en hann hafði fest
kaup á gullsmíðaverkstæði og versl-
un á Laugavegi 4. Fyrirtækið fluttu
þau svo síðar á Skólavörðustíginn,
en það ráku þau til ársins 1962 eða í
32 ár.
Auk afgreiðslustarfa í versluninni
annaðist Grethe bókhald, útborgun
launa til starfsfólks og lærlinga og
önnur skrifstofustörf. Á starfsævi
sinni útskrifaði Óskar sjö gullsmiði.
Árið 1959 stofnaði Grethe barna-
fataverslun, sem hún rak á Skóla-
vörðustígnum til ársins 1976, eða í 17
ár. Verslun þessi gekk vel og man
ég, að lengst af störfuðu þar tvær
konur við afgreiðslu, auk Grethe.
Auk þeirra fyrirtækja sem nú hafa
verið nefnd, rak Óskar Silfursmiðj-
una á Hverfisgötu í mörg ár, ásamt
fleirum. Umsvifin hafa því verið mik-
il og frístundir þeirra hjóna fáar.
Grethe annaðist allt bókhald sjálf
ásamt verslunarstörfunum, en það
varð hún að gera á kvöldin, jafnvel á
næturnar og um helgar. Ofan á allt
þetta bættust svo við tíðar innkaupa-
ferðir til útlanda eftir að hún stofn-
aði barnafataverslunina, en hún
keypti inn vörur frá Danmörku,
Englandi, Þýskalandi og Hollandi.
Grethe var sístarfandi og ham-
hleypa til allra verka; hún var út-
sjónarsöm og skipulögð og kunni vel
að forgangsraða verkefnum, enda
hefði hún aldrei komið því öllu í verk,
sem eftir hana liggur, ef hún hefði
ekki notið þessara hæfileika sinna.
Á fjórða áratugnum voru ferðalög
fólks ekki algeng, að ekki sé nú talað
um ferðalög á milli landa. Grethe fór
þó í heimsókn til fólksins síns í Dan-
mörku árið 1934 og aftur með litlu
dóttur sína árið 1939. Þær mæðg-
urnar sluppu heim skömmu fyrir
stríðsbyrjun, en þá lokaðist allt og
þar með slitnaði sambandið við fjöl-
skylduna úti, sem Grethe frétti ekk-
ert af öll stríðsárin. Það hefur án efa
verið þungbært fyrir hana og tíminn
oft lengi að líða. Þegar samband
komst loks aftur á eftir stríðslok hóf
Grethe að senda fjölskyldu sinni í
Danmörku matföng, fatnað og fleira,
en þar var þá nánast skortur á öllu.
Þessu hélt hún áfram meðan þörf
var á, og þetta lýsir henni vel. Hún
var höfðingi í lund, raungóð, hjálp-
söm og mátti ekkert bágt sjá.
Hún heimsótti svo fjölskylduna í
Danmörku reglulega eftir að eðlileg-
ar samgöngur komust á milli land-
anna eftir stríðið og hélt uppfrá því
góðu sambandi við hana.
Þá sendi hún Eddu dóttur sína til
sumardvalar hjá henni árin 1946,
1948 og 1950. Þó aginn hafi verið í
hávegum hafður eins og hjá öðrum
dönskum fjölskyldum líkaði Eddu
vistin vel. Edda dvaldi svo hjá móður
minni og okkur systkinunum á
Grund sumrin 1947, 1949 og 1952.
Síðan höfum við systkinin litið á
hana sem eitt af okkur og held ég að
það sé gagnkvæmt af hennar hálfu.
Skólavörðustígur 5 var mikið fjöl-
skylduhús. Þar bjó Edda einnig með
dætrum sínum, Margréti og Önnu,
þar til þær náðu fullorðinsaldri, og
þær einnig síðar á sínum fyrstu bú-
skaparárum. Þeim báðum var
Grethe sem önnur móðir og þær
henni mjög nánar, sem dætur væru.
Grethe fór ekki varhluta af veik-
indum þegar líða tók á ævina. Á átt-
unda áratugnum fór hún að þjást af
æðaþrengslum og uppúr þeim fékk
hún blóðtappa í hægri handlegginn.
Eftir miklar hörmungar varð að taka
af henni handlegginn við olnboga.
Hún lét ekki bugast við þetta
mikla áfall, hélt ró sinni og tók að
læra að skrifa með vinstri hendinni.
Það var með ólíkindum hve þraut-
seig hún var og hve frábær árang-
urinn varð. Hún varð svo fyrir
hverju áfallinu á fætur öðru á næstu
árum, beinbrotnaði þrisvar sinnum
og verst af þeim varð síðasta áfallið
fyrir páskana í fyrra, en þá lær-
brotnaði hún heima hjá sér í Víð-
vanginum. Eftir þetta áfall náði hún
sér aldrei, hún dvaldist á St. Jósefs
spítalanum í Hafnarfirði fram á síð-
astliðið haust, en vistaðist þá á Sól-
vangi í Hafnarfirði, þar sem hún
fékk hægt andlát.
Eftir að Grethe varð að fara á
sjúkrahús var gott fyrir hana að eiga
slíka dóttur að sem Edda var henni
alla tíð. Það var ekki auðvelt að ann-
ast hana heima í öllum veikindum
hennar, en aldrei hvarflaði það að
þeim hjónum að láta hana fara frá
sér.
Edda gerði það ekki endasleppt
við móður sína. Tvisvar sinnum á
hverjum degi heimsótti hún hana á
sjúkrahúsin og tók hana heim þegar
mögulegt var.
Ég heimsótti þessa öldnu vinkonu
mína alloft eftir að hún varð að vist-
ast á sjúkrastofnunum. Í langflest-
um heimsóknum mínum hafði hún
orð á því, hve Edda væri henni góð
og hve vel hún hefði reynst sér. Hún
kunni því svo sannarlega að meta
það hve góð dóttir Edda var henni.
Ég er viss um það, að sú ást og um-
hyggja sem Edda sýndi móður sinni
er afar fátíð ef ekki algjört eins-
dæmi. Margrét, Anna og öll börnin
létu heldur ekki sitt eftir liggja.
Lífið varð Grethe gott og gjöfult,
þótt andstreymi það, sem ávallt
fylgir veikindum mætti henni á
seinni hluta ævinnar. Hún hefur ef-
laust verið orðin södd lífdaga og þráð
hvíldina í þeirri von, að hitta eigin-
mann sinn aftur eftir 23 ára aðskiln-
að.
Blessuð veri minning hennar.
Bjarni Pétursson.
Ég kynntist Grethe Gíslason fyrir
tæpum þrjátíu árum; þá kom ég
fyrst inn á heimili hennar og Óskars
Gíslasonar á Skólavörðustíg fimm;
laumaðist upp stigann með Margréti
Þóru dótturdóttur hennar og heyrði
á eftir mér upp seinni stigann:
„Hvaða búskmaður er nú þetta?“ Þá
bjuggu þær systur, Margrét og
Anna, í risinu, og ólust raunar þar
upp með móður sinni í góðu sam-
félagi við afa sinn og ömmu á neðri
hæðinni.
Grethe var athafnakona. Þegar ég
kynntist henni voru þau hjón, hún og
Óskar gullsmiður, hætt að reka gull-
smíðaverslun og vinnustofu í húsinu,
einsog þau gerðu um áratugi, sam-
hent og samstiga. En þegar þeim
rekstri sleppti stofnaði Grethe
barnafataverslunina Emmu og
kenndi við konurnar fjórar í fjöl-
skyldunni, Eddu dóttur sína, sjálfa
sig og dótturdæturnar Margréti og
Önnu Vilborgu. Mér fannst Grethe
vera ung þegar við kynntumst, kvik í
hreyfingum og sístarfandi; ef hún
var ekki að elda með smávindil í
munnvikinu sat hún yfir bókhaldinu
eða sýslaði með kontanta. Hún var
glæsileg kona og tignarleg, suðræn í
útliti með andlitsdrætti sem minntu
á fornar styttur, en ef mér reiknast
rétt til hefur hún verið tæplega sjö-
tug þegar við kynntumst.
Og samt fannst mér hún ung.
Kannski það hafi verið vegna þess
hvað hún var lifandi í öllu sem hún
tók sér fyrir hendur, forvitin um um-
hverfi sitt og náunga, ekki síst þá
sem næst hjarta hennar stóðu,
greind og fordómalaus, vel lesin og
sílesandi, skemmtileg og hláturmild;
umhyggjusöm og stundum áhyggju-
full yfir afkomendum sem stöðugt
urðu fleiri; hún vildi vita af öllum,
helst hafa þá í augsýn, alltaf. Og hún
var aldrei kölluð annað en Mómó í
fjölskyldunni, mormor; og ættliðirn-
ir urðu fimm í beinan kvenlegg áður
en kallið kom, fimm glæsilegar kon-
ur.
Þau hjónin tóku mér vel frá upp-
hafi: við Mómó urðum góðir vinir og
kannski Óskar hafi í aðra röndina
verið feginn að karlpeningi fjölgaði í
þessum fansi sjálfstæðra atorku-
kvenna á heimilinu. Og samskiptin
urðu nánari þegar við Margrét flutt-
um inn í risið þar sem við bjuggum í
nokkur ár; og einn vetur bjuggum
við Mómó ein í húsinu þegar Mar-
grét var við nám erlendis og Óskar
látinn.
Þau hjónin byggðu sér unaðsreit á
Norðlingaholti við Elliðavatn,
breyttu þar mel og bakka í skóg og
lund með þrotlausri elju í hálfa öld.
Og þangað fannst Mómó gott að
koma, ekki síst kannski vegna þess
að þar voru endalaus verkefni til að
takast á við. Og þegar ellin færðist
mjúklega yfir var gott að sitja úti í
sólinni með hattinn eða við gluggann
með bók og vita af fólkinu sínu
nærri.
Það var ekki mulið undir Mómó í
lífinu. Hún missti móður sína ung og
braust til mennta af eigin rammleik.
Þegar þau Óskar kynntust árið 1928
í Kaupmannahöfn þar sem hann var
við nám í gullsmíði var hún þegar bú-
in að hasla sér starfsvöll á sviði út-
gáfu. En hún var reiðubúin að hefja
nýtt líf með honum á Íslandi og lærði
íslensku hjá þeim Sigfúsi Blöndal
orðabókarhöfundi og Christian
Westergaard Nielsen áður en þau
fluttu heim. Og brúðkaupsferðin má
vera til marks um bjartsýni og bar-
áttuhug þessara ungu hjóna: þau
fóru á mótorhjóli uppá Kaldadal.
Á efri árum herjuðu þrálát veik-
indi á Mómó sem lyktaði með því að
hún missti hægri handlegg við oln-
boga. En það sýnir baráttuhug
hennar að hún tók sér þá fyrir hend-
ur að þjálfa skrift með vinstri hendi
og gafst ekki upp fyrr en hún hafði
náð sömu leikni og fyrrum með
þeirri hægri. Og þrátt fyrir líkamleg
áföll og háan aldur hélt hún fullum
andlegum styrk allt til loka. Og vant-
aði lítið á aldarafmælið, sem ég hafði
þó aldrei efast um að hún næði.
Undir lokin átti Mómó athvarf og
heimili hjá Eddu dóttur sinni og
Hjalta í Hafnarfirði sem sýndu henni
einstaka umhyggju og ástúð. Megi
hún hvíla í friði.
Örnólfur Thorsson.
Reisn – reisn og æðruleysi eru
fyrstu orðin sem koma í hugann þeg-
ar hugsað er til Grétu, eða mómó
einsog hún var alltaf kölluð af sinni
fjölskyldu, í íslenskri afbökun
danska orðsins mormor. Það er vægt
til orða tekið að segja um konu sem
fæddist í upphafi 20. aldar og lifði –
með skilningarvitin í lagi – fram á þá
21., að hún hafi lifað tímana tvenna:
Hún er tíu ára þegar Ferdinand
erkihertogi er myrtur og fyrri
heimsstyrjöldin brýst út, hún er
rúmlega níræð þegar langömmu-
börnin eignast sína fyrstu gsm-síma.
Mómó, sem ólst upp í gróinni borg
og var þó í æsku aldrei fjarri vinaleg-
um þyt í dönskum laufskógum, sagði
skilið við það allt og fluttist með
manni sínum, Óskari Gíslasyni, til
Íslands í upphafi kreppunnar. Það
var ekki um annað að ræða en bjarga
sér, og fáir eiginleikar hafa verið
gagnlegri í þeirri viðleitni en hinir
fyrrnefndu, auk alveg ótrúlegs
dugnaðar, einsog sjá mátti hvort
heldur var í heimilisstússi eða versl-
unarrekstri, félagsstörfum eða skóg-
rækt, því fyrr en varði var hún búin
að koma sér upp sínum eigin skógi á
hrjóstrugum mel upp við Elliðavatn.
Heimili Óskars og Grétu við
Skólavörðustíginn varð þungamiðja
fjölskyldunnar, enda bjó Edda dóttir
þeirra þar ásamt dætrum sínum og
þær svo síðar með sínu fólki um
lengri og skemmri tíma. Systurnar
ólust því upp í húsi afa síns og mómó
og tengdust þeim órjúfandi böndum.
En það var í gróðurreit sínum við
sumarbústaðinn við Norðlingabraut,
sem þau hjónin byggðu í lok seinni
heimsstyrjaldar, sem mómó var í
essinu sínu, þar eyddi hún ómældum
tíma á sumrin með afkomendum sín-
um. Mómó var ein af þessum mann-
eskjum sem laða fyrirhafnarlaust að
sér menn og málleysingja; börn
fengu umsvifalaust á henni fullkomið
traust, og án þess að hún hefði um
það mörg orð bar hún til þeirra ótak-
markaða elsku. Slíkur fastur punkt-
ur í fjölskyldulífi verður seint ofmet-
inn, jafnvel þótt athafnasömum
börnum gæti þótt umhyggjan fyrir
því að þau dyttu ekki í ökkladjúpt
Elliðavatnið full mikil á stundum.
Rétt einsog það var bara sjarmer-
andi eiginleiki að hún skyldi aldrei
losa sig alveg við dönskuna í sinni
ágætu íslensku, og alltaf spyrja um
möndulinn í grautnum á aðfangadag.
Það var gaman að ræða við mómó;
maður hafði á tilfinningunni að heim-
ili þeirra hjóna hafi löngum mótast
af hæfilegri borgaralegri íhaldssemi
á menningarlegum grunni, en jafn-
framt að hún hafi orðið æ opnari fyr-
ir öðrum skoðunum með aldrinum,
öfugt við margan andlegan þurra-
búðarmanninn. Hún las kynstrin af
bókum alveg fram í andlátið, var
raunsæ og jarðbundin og hafði gam-
an af að velta mörgu fyrir sér, en hún
bar harm sinni í hljóði – aldrei heyrði
ég hana til dæmis hafa orð á því að
það væri erfitt að vera einhentur, en
hún missti aðra höndina fyrir ald-
arfjórðungi. Þá gilti sem fyrr í uppá-
komum lífsins að bjarga sér, æðru-
laust og með reisn.
Við þökkum þér samfylgdina,
mómó.
Halldór Guðmundsson.
MARGRETHE
GÍSLASON