Morgunblaðið - 08.06.2003, Blaðsíða 16
16 SUNNUDAGUR 8. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ALÞJÓÐAHÚSIÐ, sól-skin, Hrafn segir fráheimildamyndunum:„Það hefur verið aðþróast ákveðin sýn inni í
mér, bæði á höfuðborgina og landið.
Þessi sýn hefur kannski skekkst og
mótast við það að ég hef verið að búa
til bíómyndir og þurft að leita að
stöðum sem gætu verið Ísland á
landnámsöld – spekúlera í því hvern-
ig þessir staðir litu út. Hvað höfum
við gert sem hefur breytt þeim?
Þessi vangavelta var kveikjan að Ís-
landi í öðru ljósi; byrjaði þegar ég fór
að leita að tökustöðum fyrir Hrafn-
inn flýgur.
Hvað Reykjavík í öðru ljósi varð-
ar, þá var fyrsta kveikjan, þegar ég
las hugmyndir Kjarvals um að byggð
yrði glerhvelfing ofan á hitaveitu-
tankana í Öskjuhlíð. Þetta var löngu
fyrir daga Perlunnar. Svo gerðist
það. Þá hugsaði ég sem svo: Svona
sýnir vantar inn í þessa hversdags-
legu umræðu, eins og til að mynda
hugmyndir Trausta Valssonar.
Vinnsla Íslands í öðru ljósi reynd-
ist mikið maraþonhlaup. Tölvu-
vinnslan í myndinni er harðsnúnasti
endasprettur sem ég hef háð í nokk-
urri mynd. Ég hafði samið við ís-
lenska sjónvarpið um að sýna hana
um páskana og vildi standa við dag-
setninguna. Þegar komið var fram í
nóvember var enn mjög langt í land
þótt tökum væri lokið, ég fór því
varla úr húsi og vann allan þann tíma
sem ég stóð uppi, fram að frumsýn-
ingu. Ég fór ekki í leikhús, ég fór
ekki á mannamót. Metnaðurinn við
myndvinnsluna hafði tekið yfir, ég
hafði áður byrjað að kynna mér
þessa nýju tölvutækni og er loksins
búinn að læra hana núna. Ég hef
ekki farið á eina einustu leiksýningu
í allan vetur því ég hef ekki haft tíma,
ég náði því ekki, bara. Ég hef að vísu
skroppið til útlanda í örstutta stund,
bara til að hvíla mig.“
Hef aldrei verið blindur
„Ég upplifi bíómyndir eins og ljóð,
eins og höfundarverk. Myndin kem-
ur alveg alsköpuð í höfuðið á mér.
Vandinn er, og hræðslan, að ná ekki
inn öllum elementunum, þannig að
myndin verði eins og þú sást hana
inni í höfðinu á þér. Það er angistin
sem fylgir þessu því ég á svo erfitt
með að slaka á kröfunum. Ég berst
og slít alveg til síðustu blóðdropa til
að ná myndinni eins og ég vil hafa
hana. Því ég veit hvernig hún er, ég
hef aldrei verið blindur í minni kvik-
myndagerð, ég hef alltaf séð mynd-
ina fyrir. Ég fer í gang af því ég hef
séð og heyrt og upptakan sjálf er
ekkert annað en handverk. Ég
impróvisera aldrei í upptöku. Það er
bara spurning um að fá þessa sýn í
höfðinu til að breytast í veruleika.“
Á Íslandi bara afturhald og íhald
Er maðurinn eða kvikmyndagerð-
armaðurinn Hrafn Gunnlaugsson
hægrisinnaður?
„ Ég hef verið anarkisti alla mína
ævi. Ég hef aldrei hugsað í hægri og
vinstri. Ég hef ekki haft neina þörf
fyrir þessi hugtök, hægri og vinstri.
Í dag er það afturhaldið á Íslandi,
þessi þrönga sýn á heiminn sem vill
draga veröldina niður í svart/hvítt –
hægri og vinstri. Ég hugsa í lit, ég
hugsa ekki í svarthvítu. Hvað er
Óðal feðranna? Sænskir gagnrýn-
endur greindu hana sem sósíal-real-
isma. Það var fjallað um hana í er-
lendu vinstri pressunni sem mjög
pólitískt meðvitað vinstrisinnað
verk. Mér var alveg sama um það –
ég var að segja sögu, mínu fólki, og
það gilti einu hvaða pólitísku for-
merki menn vildu setja á þessa sögu.
Ég sagði fyrir mörgum árum að á
Íslandi væru bara tvær pólitískar
stefnur eða tvö pólitísk öfl. Það væri
afturhaldið og íhaldið. Það væri ekki
til nein prógressíf pólitík á Íslandi og
við það stend ég. Í mínum huga er til
afturhald og það er til íhald á Íslandi
– ég hef ekki séð þessa anarkistísku
framfarapólitík neins staðar þannig
að neinu máli skipti í þjóðfélaginu.“
Víkjum að myndinni – hvernig
myndir þú lýsa þinni pólitísku sýn
eða sýn á Ísland? Það er ákveðin
gullaldarþrá í Íslandi í öðru ljósi, til
dæmis ljóðið eftir Davíð Stefánsson.
„Mín pólitíska sýn á Ísland er
kannski ekkert ólík sýn Einars
Benediktssonar. Ég hef aldrei litið á
Íslendinga sem óþrif á yfirborði
jarðar eða allt sem mannskepnan
gerir sem skemmdarverk. Við
dáumst að því sem dýrin búa til, til
dæmis fuglshreiðrum. En það sem
maðurinn býr til getur oft verið ekki
minna stórkostlegt og mannvirki
geta verið náttúruperlur. Ef þú ætl-
ar að framkvæma hlutina á annað
borð, þá áttu að gera það glæsilega.
Eða sleppa því. En ekki fara í þá
feluleiki sem mér finnst mikið ein-
kenna mannvirkjagerð í dag. Við eig-
um til dæmis að byggja glæsilega
hraðbraut þvert yfir landið og austur
á firði, hálendisveg sem væri nátt-
úruperla. Það er hægt að gera verk
mannanna þannig að þau prýði nátt-
úruna. Þá sýn hef ég. Ég held að
þessi talibaníska sýn náttúruvernd-
ar-fúndamentalista að mannskepnan
sé óþrif á yfirborði jarðar …“
Skírlífi gagnvart tilverunni
Talibaníska sýn?
„Já, það er þessi talibaníska sýn
að heimurinn sé óumbreytanlegur
og mannskepnan og hátterni hennar,
langanir, girndir og framkvæmdir,
séu bara óþrif á yfirborði jarðar og
stjórnist af hinu illa. Menn skjóta
niður heilu búddalíkneskin …þetta
er einhvers konar skírlífi gagnvart
tilverunni, afneitun á tilverunni og
þeim sköpunarkrafti sem er æðsta
djásn mannskepnunnar. Athugaðu
að þú getur í flestum tilfellum af-
skaplega lítið ráðið við náttúruna og
„eyðilagt“ hana vegna þess að nátt-
úran fer alltaf sínu fram á sinn hátt.
Þó að við myndum friðlýsa Vatna-
jökul þá er ekkert víst að Vatnajök-
ull tæki sérstaklega tillit til þess.
Hann myndi trúlega halda áfram að
bráðna þó að hann væri friðlýstur.
Jafnvel þó að honum væri hótað refs-
ingu. Og einn daginn gæti hann horf-
ið. Þannig að þessi hugmyndafræði
sem heldur að þú getir bremsað og
varðveitt hlutina eins og þeir eru,
hún er jafnmikil tálsýn og að halda
að maður geti alltaf verið 24 ára.
Þótt þú ákveðir að vera 24 ára, alltaf,
og látir jafnvel samþykkja það á Al-
þingi að þú ætlir að vera 24 ára um
aldur og ævi, þá eldist þú. Þú breyt-
ist. Og þannig er heimurinn. Um-
ræðan um náttúruvernd gengur oft
svo út á að menn halda að það sé
hægt að halda hlutunum kyrrum.“
Muntu gera þriðju myndina um
Ísland og alþjóðaumhverfið. Reykja-
vík, Ísland, áfram?
„Nei, ég er í raun og veru búinn að
segja allt sem ég hef um þetta að
segja. Jæja, ég hef stundum velt því
fyrir mér að gera mynd um Íslend-
inga í öðru ljósi. Skoða þetta kons-
ept, hvað er að vera Íslendingur,
þetta „ídentitet“. Ingólfur Arnarson
var hundeltur sakamaður sem flúði
út hingað á sínum tíma og myndi
náttúrlega ekki komast í gegnum út-
lendingaeftirlitið í dag. Hér hefur átt
sér stað landnám alla tíð og mér er
hlýtt til þeirra landnámsmanna sem
eru að koma hingað. Orðið nýbúi
finnst mér skrumskæling. Auðvitað
eru þetta bara landnámsmenn. Hver
er munurinn á Ingólfi Arnarsyni sem
nam land 874 og þeim mönnum sem
nema hér land í dag?“
Þú ert ekki þjóðernissinnaður?
„Nei. Það er ekki til í mér þjóðern-
ishyggja eða þjóðremba. Ég er hins
vegar þjóðlegur og met margt í okk-
ar þjóðareinkennum. Það er mikil-
vægt að flóran sé marglit. Og í al-
þjóðavæðingunni megum við ekki
heldur missa flóruna, sjáðu til. Þér
finnst gaman að fara á kínverskan
„restaurant“, af því það er kínversk-
ur matur þar. Þér finnst líka gaman
að fara á arabískan restaurant af því
þú færð kebab eða kúskús. Sjáðu,
það er gaman að vera Íslendingur,
einmitt í alþjóðasamfélaginu, af því
að Ísland hefur sín einkenni og sinn
sjarma. Eins og ólíkir myndlistar-
menn gera ólíkar myndir. Ég er al-
veg sannfærður um að alþjóðavæð-
ingin er eina leiðin til að koma á friði
í heiminum. Það er örstutt síðan
Þjóðverjar og Frakkar háðu tvær
heimsstyrjaldir. Nú eru þeir komnir
saman í Evrópubandalagið. Vonandi
á slík þróun eftir að verða áfram í
heiminum, ég vona það, og verða til
þess að fornir fjendur og stríðandi
aðilar gangi í bandalag.“
Lífið er óregla
„Ég held það sé mikilvægt að við
förum inn í þetta alþjóðlega samstarf
allt á okkar forsendum. Tökum þátt í
því á sem bestan hátt, án þess að
drekkja okkur í reglugerðafargani
sem á við í stórum þjóðfélögum en
passar kannski ekki smáum. Sem an-
arkisti er ég skeptískur á stórar ein-
ingar. Ef við erum um borð í litlum
bát, þá skynjum við alltaf þegar bát-
urinn breytir um stefnu. En á risa-
stóru flutningaskipi tökum við ekki
eftir því og það fer framhjá okkur
þegar skipið breytir um stefnu.
Kokkurinn um borð gleymir því að
hann er um borð í skipi og heldur að
hann sé á hóteli. Í litlum bát eins og í
okkar, litla þjóðfélagi, geturðu fund-
ið breytingarnar mikið betur og það
er viss kostur. Hætta nútímans er
eftirlitsþjóðfélagið – upplýsinga-
þjóðfélagið sem er að breytast í eft-
irlitsþjóðfélag. Um það fjallar í raun
og veru myndin sem ég er að ganga
frá núna, Opinberun Hannesar. Það
er grunntónninn í þeirri mynd.
Boð og bönn hafa aldrei bætt
heiminn. Og enn síður patentlausnir.
Þú kemur aldrei í veg fyrir umferð-
arslys með hertum umferðarlögum
eða reglugerðum. Það er bara ein
leið til að koma í veg fyrir umferð-
arslys, að banna bíla. En við veljum
að hafa bíla þó að við vitum að það
þýðir ákveðið mörg dauðsföll á ári.
Okkur finnst það þess virði. Sjáðu,
þetta er það sem við borgum fyrir
bílasamfélagið. Lífið er lífshætta og
skipulögð óregla, það er ófyrirsjáan-
legt.“
Hjónaband og hernaður
Hvað næst? Ferðu aftur að gera
leiknar myndir?
„Ég veit það ekki. Ég hef það ekki
á tilfinningunni að ég muni gera
margar fleiri myndir um ævina. En
það eru þrjú verk sem banka stund-
um upp á í huganum mínum.
Ég á ennþá eina víkingamynd eft-
ir, sem gerist á Sturlungaöld um vet-
ur. Hún bankar stundum upp á, mig
dreymir hana stundum. Það væri
öðruvísi sýn á Sturlungaöldina eins
og Hrafninn flýgur er önnur sýn á
landnámsöldina en við þekkjum úr
skólabókum. Ég sé stundum fyrir
mér fjöruna eftir Flóabardaga.
Brakið sem hefur rekið á land eftir
Flóabardaga. Þessi sýn bankar
stundum upp á í draumi. Og svo á ég
inni í mér tvær aðrar myndir sem
gerast í nútímanum, yndislega
væmna ástarsögu um fráskilið fólk
og unglingamynd um flugrán sem
gerist í þorpi úti á landi og að hluta
til í Ameríku og á sólarströnd, en
hvort ég hef svo nokkurn tíma
orkuna og úthaldið til að gera þetta,
það er annað mál. Þegar þú ert að
gera kvikmynd eins og Í skugga
hrafnsins þá er sú vélasamstæða
sem þú setur í gang með upptökunni
svo kröfuhörð og þung að þú kemst
ekki undan henni og ert ekki lengur
sjálfs þín herra. Vélasamstæða
verksins tekur yfir. Eins og hjóna-
band. Allt er lagt undir. Þú veist að
þú hefur tvo daga, 200 statista og
þrjátíu hesta uppi í Heiðmörk. Og
þessir dagar verða ekki hreyfðir til á
tímaplaninu. Hver einasta mínúta á
þessum tveim dögum er líf og dauði –
ef þú segir ekki „akjsón“ og startar
upptöku, þá gerist ekki neitt. Þú
„parkerar“ ekkert bíómynd. Þetta er
„militarískt“.
Kvikmyndagerð er „militarísk“
nálgun, að fara með herfylki yfir fjall
og ætla að sigra borg. Það skilur
þetta enginn sem hefur ekki gengið í
gegnum þetta. Þess vegna fæ ég
meiri og meiri vinnuskrekk í hvert
skipti sem ný mynd bankar upp á. Þá
óttast ég að ég verði svo brjálaður að
ég fari í raun að gera hana. Þessi ótti
vex og vex og vex með hverri mynd,
því þá eykst samkeppnin við sjálfan
þig, þú ert nauðbeygður til að vera í
samkeppni við sjálfan þig og gera þá
kröfu að þú gerir betur en síðast. “
Anarkisti alla mína ævi
Á hvítasunnudag end-
ursýnir Sjónvarpið mynd
Hrafns Gunnlaugssonar, Ís-
land í öðru ljósi, sem hefur
vakið nokkurt umtal og
jafnvel deilur. Með haustinu
er síðan von á myndinni
Opinberun Hannesar sem
Hrafn sækir hugmyndina að
í smásögu eftir Davíð
Oddsson. Haukur Már
Helgason hitti Hrafn að
máli og þeir ræddu um
kvikmyndir og heimsmynd-
ir.
Morgunblaðið/Sverrir
„Mín pólitíska sýn á Ísland er kannski ekkert ólík sýn Einars Benediktssonar“, segir Hrafn Gunnlaugsson.