Morgunblaðið - 08.06.2003, Blaðsíða 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 8. JÚNÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Komið og skoðið
hinar glæsilegu
Lowell standklukkur
og veggklukkur.
Veltusundi 3b Sími 5513014
FORSÆTISRÁÐHERRA Svía,
Göran Persson, er ótvírætt í vanda
staddur. Eftir rúma þrjá mánuði fer
fram þjóðaratkvæða-
greiðsla í Svíþjóð um
það hvort sænska
krónan verði aflögð
og evran tekin upp.
Árum saman hafa
ESB-sinnar í Svíþjóð
beðið eftir rétta tæki-
færinu til að láta þjóðina kjósa um
þetta umdeilda mál. Þeir hafa hikað
við að láta til skarar skríða vegna
þess að þeir vildu vera vissir um að
jákvæð niðurstaða fengist. Á s.l.
hausti þegar ljómi lék um ESB vegna
stækkunar þess til austurs var ákveð-
ið að láta til skarar skríða og for-
ystumenn hægriflokkanna studdu
þessa ákvörðun ríkisstjórnar sósíal-
demókrata. En það óvænta gerðist að
mögnuð andstaða reis og brátt varð
ljóst af skoðanakönnunum að meiri-
hluti þjóðarinnar hafði snúist til and-
stöðu við þessi áform. Ekkert skal um
það fullyrt hvort andstæðingar evr-
unnar halda velli þegar áróðursstríð
og auglýsingaflóðið nær hámarki en
evrusinnar hafa tvímælalaust öflugri
flokksvélar og margfalt meira fjár-
magn á bak við sig en fylgismenn
krónunnar. En hver sem úrslitin
verða er umræðan lærdómsrík fyrir
okkur Íslendinga.
Þess hafði verið vænst að evran
nyti þess að hún er vinsæl í hópi
ferðamanna. Sú röksemd er einföld
og auðskilin að hentugt sé og ódýrara
fyrir fyrirtæki og ferðamenn að geta
notað sömu myntina sem víðast. Því
þótti líklegt að allur fjöldinn léti það
sjónarmið ráða afstöðu sinni. En
meirihluti kjósenda virðist ekki hafa
fallið fyrir þeim rökum enda gera
langflestir ferðamenn upp útgjöld sín
erlendis með greiðslukortum rétt
eins og þeir væru heima hjá sér. Það
er ekki myntin sjálf sem málið snýst
um. Hún reynist léttvæg í sam-
anburði við ýmsar aðrar hliðar máls-
ins. Það er sveigjanlegt gengi mynt-
arinnar sem allt veltur á. Til lengdar
má það ekki verða of hátt gagnvart
öðrum myntsvæðum því að ella lenda
útflutningsatvinnuvegir í háskalegri
kreppu og af hlýst atvinnuleysi og
stöðnun. En gengið má heldur ekki
síga um of því að þá er hætt við að
magnist upp verðbólga, kaupmáttur
launa falli og efnahagslegu jafnvægi
sé raskað. Hér sem víðar gildir að
meðalhófið er vandratað.
Hagsveiflurnar ekki í takt
Mikill fjöldi nafnkunnra sænskra
hagfræðinga hefur varað við því að
Svíar afsali sér valdi til beinna eða
óbeinna áhrifa á gengi eigin myntar
með hliðsjón af efnhagsástandi innan-
lands á hverjum tíma. Þeir telja að of
oft sé gengi evrunnar ekki í samræmi
við hagsmuni sænsks efnahags- og
atvinnulífs en ráðist af því sem best
hentar kjarnalöndunum í ESB,
Þýskalandi, Frakklandi og á Ítalíu.
Hagkerfin og viðskiptasamböndin
eru of ólík. Að sjálfsögðu standa Svíar
ekki einir frammi fyrir þessari stað-
reynd. Hún var aðalástæðan fyrir því
að deGaulle hafnaði aðild Breta að
Efnahagsbandalagi Evrópu 1963
(eins og ESB hét þá) og þetta er ein-
mitt helsta ástæðan fyrir því að Bret-
ar eru nú tregir til að taka upp evr-
una. Hagsveiflur í Bretlandi hníga
ekki og rísa í takt við sveiflur á meg-
inlandinu. Munurinn á hagsveiflum á
Íslandi og í kjarnalöndum ESB er þó
enn meiri vegna gjörólíkra atvinnu-
hátta.
Fyrir þá sem fylgst hafa með um-
ræðum hagfræðinga hér á landi eru
þetta engin ný sannindi. Í ritum Más
Guðmundssonar, aðalhagfræðings
Seðlabanka Íslands, er víða vikið að
þessu vandamáli og hefur hann reikn-
að út að samhverfni (symmetry) ís-
lenskra og norskra hagsveiflna við
hagþróun í ESB hafi aðeins verið
5–7% á seinustu áratugum en tæp
49% í Svíþjóð og Bretlandi og um
63% í Danmörku og Hollandi. Mun-
urinn er þó enn meiri hvað varðar
breytingar á viðskiptakjörum
ríkjanna þar sem samhverfnin hefur
verið því sem næst 0% á Íslandi og í
Noregi, 12% í Bretlandi, 63% í Sví-
þjóð og 71,6% í Danmörku. Ragnar
Árnason, prófessor, hefur einnig lýst
þessum vanda ítarlega, m.a. í fyr-
irlestrum á opnum fundi Heimssýnar
og í málstofu Seðlabankans.
Áhætta tekin með einni mynt
Nú fyrir skemmstu gafst mér færi
á að kynna mér þá líflegu umræðu
sem fram fer í Svíþjóð um krónuna og
evruna. Mér þótti fróðlegt að verða
þess var að umræðan um muninn á
hagsveiflum í Svíþjóð og á meg-
inlandinu gegnir þar lykilhlutverki.
Eftirtektarvert er að í hópi þeirra
sem berjast fyrir því að krónan verði
ekki aflögð er mikill fjöldi hagfræð-
inga og bankamanna. Tveir fyrrver-
andi bankastjórar sænska Seðla-
bankans taka þátt í
kosningabaráttunni, en annar þeirra,
Lars Wohlin, er væntanlegur til Ís-
lands í haust á vegum Heimssýnar.
Niels Lundgren, sem áður var aðal-
hagfræðingur Nordea bankans, hefur
ritað bók sem vakið hefur mikla at-
hygli, einnig stjórnar hann vefsíðunni
www.euronej.nu.
Lundgren leggur áherslu á að eigin
mynt og sjálfstæð peningapólitík sé
nauðsynleg forsenda fyrir háu at-
vinnustigi og fullnægjandi arðsemi
fyrirtækja. Með sveigjanlegu gengi
lagi krónan sig að kostnaðarstigi og
verðbreytingum. Ein mynt og sam-
eiginleg peningapólitík fyrir 25–30
lönd með mjög mismunandi efna-
hagskerfi sé áform sem feli í sér
mikla áhættu þegar að kreppir og
gangi hreint ekki upp nema fólk á
vinnumarkaði sé almennt reiðubúið
að flytjast búferlum milli landa frá
þeim svæðum þar sem atvinnuleysi
ríkir og þangað sem eftirspurn eftir
vinnuafli er mest hverju sinni. Þótt
nokkuð sé um það að íbúar í núver-
andi ESB-ríkjum fari milli landa í at-
vinnuleit sé hreyfanleiki á vinnuafli
miklu minni þar en í Bandaríkjunum
þar sem ýmsar aðstæður, m.a. sam-
eiginlegt tungumál, valdi því að fólk
er ekki eins bundið heimaslóðum og í
Evrópu. Jafnframt séu atvinnuleys-
istryggingar mun hagstæðari í ríkj-
um ESB en í Bandaríkjunum og því
sé fólk ekki knúið til þess í sama mæli
að flytja til fjarlægra staða. Lund-
gren spyr, hvort fýsilegt sé að byggja
gengissamstarf á þeirri grunn-
forsendu að launafólk þurfi að vera
reiðubúið að flytjast til annarra landa
í langan tíma.
Í bók sinni svarar Lundgren ít-
arlega þeim fullyrðingum að lítil
myntsvæði séu lakari kostur en stór
og hafnar því algerlega að Svíar ein-
angrist efnahagslega þótt þeir taki
ekki upp evru. Hann minnir á að
landamæri Kanada og Bandaríkj-
anna séu gríðarlöng. Fólksfjöldi í
Kanada sé aðeins tíundi hluti af íbúa-
tölu Bandaríkjanna. Sama tunga sé
töluð í báðum ríkjum og feikimikil
samskipti yfir landamæri, meira að
segja sameiginlegur vinnumarkaður
og fríverslun. Þó sjáist þess engin
merki að Kanada sé að einangrast
efnahagslega eða bandaríski doll-
arinn að yfirtaka Kanadadollarann.
Sama gildi um Sviss sem er umkringt
núverandi eða verðandi evrulöndum
á alla vegu.
Þverklofin ríkisstjórn
Ljóst er að stærsti flokkur lands-
ins, sósíaldemókratar, er þverklofinn
upp úr og niður úr í afstöðu sinni til
evrunnar. Göran Persson, forsætis-
ráðherra, fer fyrir já-liðinu en fimm
ráðherrar ríkisstjórnarinnar eru and-
vígir því að fórna krónunni fyrir evru,
þ.e. Leif Pagrotsky, atvinnu-
málaráðherra, Margaretha Vinberg,
varaforsætisráðherra, Marita Ulv-
skog, menningarmálaráðherra, Lena
Sommestad, umhverfismálaráðherra
og Morgan Johansson, heilbrigð-
isráðherra. Þau neyðast hins vegar til
að hafa hægt um sig og hefur Pagr-
otsky hlotið tiltal frá Göran Persson
fyrir að lúta ekki yfirlýstri stefnu rík-
isstjórnar og þingflokks. Er Persson
vændur um að vilja kefla ráðherra
sína og svipta þá málfrelsi og er sú
umræða nefnd „munnkavledebatt-
en“. Samkvæmt skoðanakönnunum
virðist meirihluti kjósenda sósíal-
demókrata vera á móti því að fórna
krónunni og sama gildir um fé-
lagsmenn Alþýðusambandsins.
„Demparasjóðir“
„Socialdemokrater mot EMU“ er
nýstofnuð hreyfing sem þingmað-
urinn, Sören Wibe, veitir forystu
ásamt tveimur öðrum þingmönnum
úr sama flokki og hefur hún skrif-
stofur sínar í höfuðstöðvum Samtaka
verslunarmanna. Þau samtök hafa
tekið mjög eindregna afstöðu gegn
evrunni og er formaður þeirra, Ninel
Jansson, og hagfræðingur, Stefan
Carlén, þar einnig í stjórn. Ég ræddi
við Tony Johansson, skrifstofustjóra
hreyfingarinnar, sem lýsti fyrir mér
umræðunni innan verkalýðshreyfing-
arinnar undanfarin ár. Langt er síðan
farið var að ræða um það í Svíþjóð
hvað komið gæti í staðinn fyrir sjálf-
stætt gengi eigin myntar til sveiflu-
jöfnunar í atvinnulífi ef Svíar tækju
upp evru. Menn veltu því fyrir sér
hvernig komist yrði hjá stórauknu at-
vinnuleysi, undir þeim kring-
umstæðum að hagsveiflan væri í lág-
marki en gengi evrunnar alltof hátt
fyrir aðstæður í Svíþjóð. Fram komu
hugmyndir um volduga sjóði sem
grípa mætti til þegar harðnaði í ári og
útflutningsframleiðslan lenti í
klemmu. Sjóðirnir áttu að gegna hlut-
verki sjálfstæðs gengis sem högg-
deyfar í atvinnulífinu til að komist
yrði hjá þungbærum áföllum og voru
sjóðirnir kenndir við dempara bílsins
og kallaðir „buffertfonder“.
Aðalgallinn á hugmyndinni um
sveiflujöfnunarsjóðina er þó sá að
þeir yrðu ekki til nema fyrir mikla
skattlagningu til viðbótar háum
sköttum sem fyrir eru. Ef gengi evr-
unnar yrði 15% hærra en sænskir út-
flutningsatvinnuvegir væru taldir
þola myndi það kosta 150 milljarða
sænskra króna á ári í útflutnings-
bótum ef komast ætti hjá því að fram-
leiðslan drægist stórlega saman og
fyrirtækin flyttu úr landi með því
fjöldaatvinnuleysi sem því gæti fylgt.
Þing sænska alþýðusambandsins
gerði sjóðamyndun af þessu tagi að
skilyrði fyrir stuðningi við evruna.
Ríkisstjórnin treysti sér ekki til að
ganga að þessu skilyrði en hefur þó
heitið því að reyna að leggja til hliðar
10 milljarða sænskra króna árlega í
þessu skyni. Það segja andstæðingar
evrunnar að væri aðeins dropi í hafið
ef á reyndi og kæmi að litlu gagni.
Japanska sýkin til Evrópu?
Rökræður um gildi þess að varð-
veita það stjórntæki sem felst í sjálf-
stæðri gengisskráningu hafa magn-
ast enn frekar í ljósi þess sem er að
gerast í efnahagslífi Þjóðverja. Þar
eru mjög versnandi horfur og jafnvel
vaxandi hætta á svonefndri verð-
hjöðnun. Þetta hugtak hagfræðinnar
hefur sannarlega jákvætt yfirbragð
því að verðbólga hefur löngum verið
háskaleg ógnun. En verðhjöðnun má
þó alls ekki rugla saman við hjöðnun
verðbólgu. Stöðug lækkun verðlags
stöðvar hagvöxt og veldur almennri
stöðnun. Þetta er sá efnahags-
sjúkdómur sem herjað hefur í Japan
en þar hefur enginn hagvöxtur verið í
áratug. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
varaði nýlega við því að sams konar
uppdráttarsýki gæti komið upp í
Þýskalandi og haft lamandi áhrif á
efnahagslíf í ESB-ríkjum, þar á með-
al í Svíþjóð. Ef í ljós kemur á næstu
mánuðum að efnahagshorfur í for-
ysturíki ESB fara enn versnandi mun
það hafa áhrif á það hvort sænskir
kjósendur ákveða að afsala sér sjálf-
stæðri gengisskráningu.
„Valdið flutt of langt burt“
En hvers vegna er þá svo mikið
kapp lagt á að Svíar afsali sér krón-
unni og taki upp evru. Niels Lund-
gren leggur áherslu á að upptaka evr-
unnar sé miklu frekar pólitísk
ákvörðun stjórnmálamanna sem
reyna að hraða þróun ESB í átt til
evrópsks risaveldis með sameig-
inlegri mynt fremur en vænta megi
efnahagslegs ávinnings. Svíar skuld-
bundu sig ekki til að taka upp evru
þegar þeir gengu í ESB en ljóst er að
sænska ríkisstjórnin hefur legið und-
ir þungum þrýstingi frá leiðtogum
ESB að Svíar slái því ekki lengur á
frest að taka upp evru. Undanþágur
frá meginreglum eru óvinsælar á
þeim bæ og þar er lögð á það höf-
uðáhersla að auka miðstýringu og
samruna.
Hagfræðingur Samtaka versl-
unarmanna, Stefan Carlén, við-
urkennir í bók sem hann hefur gefið
út um þetta mál að þegar hann spyrji
fólk í verkalýðshreyfingunni sem
þegar hefur ákveðið að greiða at-
kvæði gegn evrunni hvað móti af-
stöðu þess þá sé algengasta svarið
ekki á hagfræðilegum nótum. Flestir
svari því til að þeir vilji ekki „að vald-
ið sé flutt of langt burt.“ Margir telja
að aðildin að ESB hafi verið sam-
þykkt á röngum forsendum. Fólk átt-
aði sig ekki á því að Svíar voru að
skuldbinda sig til að afsala sér fjöl-
mörgum þáttum sjálfstæðis síns í
hendur stofnunum ESB. Hins vegar
er flestum ljóst að það skref verður
ekki auðveldlega stigið til baka enda
er ekkert uppsagnarákvæði í þeim
skuldbindingum sem aðildarríki ját-
ast undir. Fólk hefur nú áttað sig á
því að stefnt er að því leynt og ljóst að
ESB verði sambandsríki þótt ekki sé
það opinber stefna ESB ennþá. Enda
þótt fólk geri sér litlar vonir um úr-
sögn Svíþjóðar úr ESB munu margir
nýta sér kjörseðilinn í haust til að
segja leiðtogum þjóðarinnar að nú sé
komið nóg og Svíum beri að vinna af
alefli gegn frekari miðstýringu innan
ESB.
Sveigjanlegt
gengi er
höggdeyfir
atvinnulífsins
Eftir Ragnar Arnalds
Höfundur er formaður Heims-
sýnar, hreyfingar sjálfstæðissinna
í Evrópumálum.
Oft er réttilega kvartað yfir miklum sveiflum í gengi ísl. krónunnar. Því er fróðlegt að skoða þessa mynd af þróun-
arferlum þriggja mynta árin 1998 – 2003: evrunnar, sænsku- og íslensku krónunnar. Ferlarnir á myndinni sýna að
evran sveiflast meira en sænska krónan og álíka mikið og íslenska krónan. Í árslok fór evran á flug en íslenska
krónan féll. Þá hafði verið mikill halli á viðskiptum Íslands við önnur lönd í tvö ár eða um 7 % og fór enn vaxandi.
Gengið hlaut að falla. Ef krónan hefði hins vegar fylgt evrunni haustið 1999 þegar hún fór á flug hefði gengið
hækkað um 15 % og var þó mjög hátt fyrir. Það hefði leitt til stærri og verri kollsteypu en varð. Einu ári síðar fór
evran að falla og féll þá álíka hratt og krónan hafði fallið. – Línurit: Seðlabanki Íslands.
www.fotur.net